Men – saiasi quǧyn-sürgın men aşarşylyqty öz basynan keşırgen adamnyŋ bırımın. Qazaqstan Respublikasynyŋ 1993 jyly 14 säuırdegı «Saiasi quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ aqtaluy turaly» zaŋyna säikes zūlmat zamannyŋ teperışın körgen adam retınde aqtalu qūjatym da bar.
Teledidardan, gazet-jurnaldardan HH ǧasyrdyŋ 20-30-jyldaryndaǧy näubettıŋ beinesın, suretın körsem, aǧyl-tegıl jylaimyn. Balalyǧymdy, jastyǧymdy ūrlaǧan, äkem men atamnyŋ ystyq yqylasyn, meiırımın aiausyz üzgen saiasi quǧyn-sürgınge jäne ony ūiymdastyrǧan imansyzdarǧa laǧynet aitamyn. Baǧasyn da, jazasyn da Alla bersın deimın.
Äkem – Esemat Şalaiūly, atam – Şalai Tüiebaqūly, äkemnıŋ tuǧan bauyrlary – Köpei, Bırjan jäne basqa da jaqyn aǧaiyn-tuystar, barlyǧy 25 adam 1937 jyly NKVD-OGPU-dyŋ qandy şeŋgelıne ılındı. Bärı de atyldy. Artynda aŋyrap bala-şaǧalary qaldy.
Söitıp, men közımdı tyrnap aşqannan, bır jasymnan «halyq jauynyŋ» balasy atandym. Äkem 1931 jyly bır ūstalyp, abaqtyǧa jabylsa, 1937 jyly ämırşıl jüienıŋ oǧyna bailandy… Nege? Kım üşın? Olardyŋ joqtauşysy, sūrauşysy joq pa?
Bügın oilap qarasam, bız sekıldılerdıŋ asa kürdelı, tar jol, taiǧaq keşu taǧdyryna osy keŋestık qanqasap orasan zor nūqsan tigızıptı. Bız ystyq yqylasqa, ışer tamaq, kier kiımge, bütın köŋılge jarymadyq. Jarymjan bolyp jetıldık, qamköŋıl bolyp östık.
«Jetım qozy tasbauyr, maŋyrar da otyǧar» dep qazaq atam beker aitpasa kerek. Anam Ädişa ekeumızdıŋ körmegen qorlyǧymyz joq. Bıraq men eşkımnen, eşnärseden taisalmai, şyndyqtyŋ jeŋetının sezdım. Mınezım tık, qatqyl bolsa da, jasymnan aqiqat üşın janymdy beruge bar adam bolyp östım. On alty jasymda şahtaǧa tüstım. Belım qaiysyp qaila köterdım, temır arba süiredım. Bala künde oqyǧan-toqyǧandarymnyŋ arqasynda Almatydaǧy QazMU-dıŋ tarih fakultetıne oquǧa tüstım. El qatarly bıtırıp, mūǧalım boldym. Alpystan asqanda Astanaǧa qonys audaryp, mūnda da zeinetker-mūǧalım, audarmaşy qyzmetterın atqardym.
76 jasqa şyǧamyn. Allanyŋ būiyrtqan jasy, körsetken jaryǧy şyǧar. Osy jasymda kündız oiymnan, tünde tüsımnen şyqpaityn bır oqiǧa bar. Ol – 1932-1933-jyldardaǧy aştyqtyŋ bızdıŋ otbasymyzǧa qatysty qasıretı. Būl qyrǧynda menıŋ bırınşı şeşem (äkemnıŋ alǧaşqy äielı) jäne ekı apaiym büldırşın kezınde qyrşyn kettı… Anamyzdyŋ aty – Şariǧa, ekı bauyrymnyŋ aty – Myrzaǧanys jäne Aiǧanys eken. Men olardyŋ qaiǧyly qazasyn qarapaiym sözben jetkıze almaimyn. Közımnıŋ jasymen, sezımımnıŋ tolquymen jetkızemın. Es kırgelı olardyŋ ruhyna baǧyştap Qūran oqudy üzgen emespın. Bar amalym osy. Menıŋ taza, jazyqsyz adamdarǧa degen saǧynyşymdy osy köŋıl-küi basady. Endı sol köŋıl-küidı oqyrmanmen bölıskım keledı.
Būl – qaiǧyly, qaraly jyldardyŋ şyndyǧy.
Jazyqsyzdar jyry
(Şariǧa ana ruhyna)
Näubet kelgen jyl edı,
Elge tuǧan mūŋ edı.
Aşarşylyq – aş halyq,
Sol ǧasyrdyŋ tünegı.
Jybyrlaǧan azyq-ty,
Qybyrlaǧan azyq-ty.
Eldıŋ ışın ırıtken,
Kımder eken jazyqty?
Esemat degen er edı,
Şariǧa – jary, senerı.
Keşe ǧana qosylǧan,
Jazmyşqa könedı!..
Myrzaǧanys – tıregı,
Aiǧanysy – tılegı.
Qūdai bergen qos jazǧan,
Qylyqtary jyr edı.
Köŋıl-tūman, küz be edı?
…Kökelerın ızdedı.
Qos mūŋlyqtyŋ anasy,
Kökten ümıt üzbedı.
Äne tapty bır masaq,
Bes tüiırın bır asap.
Aştyq küiın şertedı,
Balalyq şaq – tūma şaq.
Öttı osylai saǧym kün,
Estır eken zaryn kım?
Otaǧasyz otbasy,
Jamylǧan-dy qalyŋ mūŋ.
Anda jatyr on ölık,
Mūnda jatyr on ölık.
Beibaǧytty betke alyp,
Jolǧa şyqty üş mūŋlyq.
Ainala toly kıl kektı,
Şariǧadan küş kettı.
Senım otyn söndırmei,
Esamatyn kütpek-tı.
«Şydam, şırkın, şektı edı,
Qinaǧany – ne etkenı?»
Myrzaǧanys, Aiǧanys –
Sūm taǧdyrǧa ökpelı.
Oŋǧa tartsa – bır ajal.
Solǧa tartsa – bır ajal,
Jolǧa şyqqan üşeuge,
Qorqynyşty qūba jal.
«E, Jaratqan, syiyndym,
Bır özıŋe süiındım.
Päkterımdı qorǧaşy,
Ūşyrmasyn qūiyn kün».
Dep Şariǧa zarlady,
Qos qūlyny – bar qamy.
Toqtamaityn köz jasyn,
Taŋnan tünge jalǧady.
Aş tajaldar eptı edı,
Ana taǧy «ket!» dedı.
Sestı azu şap berdı!..
Būl täŋırdıŋ ne etkenı?!
Būl – qaraly taŋ edı,
Būl – qaraly zar edı.
Peiış jaqtan estıler,
Künäsızder äuenı!
