«Bırınşı – tärbie, sosyn parasat pen bılım…»

Farabitanu jäne pedagogika: ızdenıster men ılgerıleuler

Äl-Farabi eŋbekterındegı halyq pedagogikasy mäselelerı qanşa zaman ötse de özektılıgın joiǧan emes. Äl-Farabi ılımı qazır de özektı, qazırgı bılımmen de ūştasyp otyr. Elımızde «Pedagog märtebesı» turaly zaŋ qabyldanyp, mūǧalımderdıŋ jalaqysy köterılıp, olardyŋ qūqyǧyn qorǧau baǧytynda bırqatar maŋyzdy şaralar qabyldandy. Endı «Pedagog» käsıbi standarty qabyldandy. Äl-Farabide ol pedagogtyŋ ädebı turaly aitylady. Taǧy da aitamyz, adami kapitaly myqty el ǧana biıkterdı baǧyndyrady. Al intellektualdy ūlt qalyptastyruǧa üles qosatyndar – mūǧalım-pedagogtar. Sondyqtan da äl-Farabidıŋ pedagogika salasyndaǧy oi-tūjyrymdaryn, ǧylymi ızdenısterın, jazǧan traktattaryn oqyp, zertteu, zerdeleu – bügıngı ūrpaqtyŋ ülesınde.

Ūlt qūndylyǧyn nasihattau – mındetımız

2020 jyly älemnıŋ ekınşı ūstazy atanǧan Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ tuǧanyna 1150 jyl toldy. Dünie jüzıne ataǧy ja­iylǧan babamyz Otyrarda ömırge kelgen. Bıraq qazaq jerınde kındık qany tamǧan ǧūlamanyŋ öz elınde esımı bıraz jylǧa deiın kömeskı bolyp keldı. Äl-Maşanige deiıngı ünsızdık halqymyzdyŋ otarlyq jüiede äbden ezılgenın körsetedı. 1993 jyly qūrylǧan äl-Farabi ortalyǧy 29 jyldan astam uaqyt boiy ǧylymi qyzmettı jüzege asyryp keledı.

Juyrda Astanadaǧy äl-Farabi atyndaǧy Oquşylar saraiynda oflain formatta «äl-Farabi ılımderınıŋ pedagogikadaǧy rölı» ­respublikalyq ǧylymi-­pedagogikalyq konferensiia ötkızıldı.

Konferensiiaǧa oblys­tardan, Almaty, Şymkent qalalarynan barlyq deŋgeidegı bılım beru ūiym­darynyŋ pedagogtary qatysty. Respublikalyq ǧylymi-pedagogikalyq konferensiia barysynda plenarlyq otyrys, sondai-aq ǧylym, öner, ädebiet jäne tärbie baǧyty boiynşa seksiia otyrystary öttı, «äl-Farabi jäne onyŋ ädebi mūrasy», «Bılımnıŋ kıltı – tärbie», «Şyn bılım – aqiqat, anyq bılım», «äl-Farabidıŋ öner älemı» atpen äl-Farabi eŋbekterı aiasyndaǧy zertteu jūmystary, pedagogtardyŋ baiandamalary men maqalalary ūsynyldy.

Bılım basqarmasy atynan söz söilegen basqarma basşysynyŋ orynbasary Serık Ädılbaev farabitanudyŋ pedagogikadaǧy rölı turaly aita kelıp, qatysuşylarǧa sättılık tıledı.

– Bügın mynau keremet saraida farabitanuǧa qatysty tamaşa jiyn ötıp jatyr. Äl-Farabi ılımı qazır de özektı, qazırgı pedagogikamen ūştasyp otyr. «Pedagog statusy» turaly zaŋda onda osy ǧūlama aitqan pedagogtyŋ ädebı turaly aitylady. Ǧylymi ızdenetın pedagogtardy jinaǧan jiynǧa sättılık tıleimın, – dedı Y.Altynsarin atyndaǧy Ūlttyq bılım akademiiasy ädıstemelık qyzmettı üilestıru jäne pedagogty käsıbi damytu ortalyǧynyŋ jetekşı sarapşysy Sara Jumanova.

Jazuşy, kompozitor, jurnalist, «Qūrmet» ordenınıŋ iegerı, QR bılım beru ısınıŋ üzdıgı, «Ybyrai Altynsarin» tösbelgısınıŋ iegerı Ospan Süleimenov jas pedagogtarǧa aǧalyq tılegın bıldırdı.

Älemnıŋ ekınşı ūstazy jaiynda – tyŋ derekter

Äl-Farabi pedagogikasynyŋ tüpkı maqsaty – adamdardy baqytqa jetkızu. Ol adam balasyn jaratylystyŋ eŋ ūly qūndylyǧy dep eseptedı. Ǧūlama bılımnıŋ jetekşı salalary retınde saiasi jäne azamattyq ǧylymdar jüiesındegı etika men pedagogikanyŋ maŋyzyn erekşe atap körsettı.

Äl-Farabi – qazaq topyraǧynda düniege kelgen ǧūlama ǧalym. Şyǧystyŋ ūly oişyly ärı aǧartuşysy, äigılı matematik, filosof, muzyka zertteuşısı, tarihşy bolǧan. Tuǧan jerı – Otyrar (Farab) qalasy. Otyrar oişyldarynyŋ eŋ ataqtysy, eŋ ǧūlamasy – «Şyǧystyŋ Aristotelı», ūly ǧūlama. Äbu Nasyr äl-Farabi (870-950) ırı sauda orny, mädeniet ortalyǧy bolǧan Otyrar qalasynda tuyp, sonda bılım alǧan, keiın Baǧdat qalasynda ūstaz boldy. Äl-Farabi – ǧaqliia (ǧylymi) eŋbek jazudyŋ basynda tūrǧan tūlǧa. Türkı, parsy, arab tılderınde jaza da, söilei de bılgen. Astronomiia, astrologiia, matematika, logika, muzyka, medisina, tabiǧat ǧylymdary, sosiologiia, lingvistika, poeziia-ritorika, filosofiia, pedagogika ǧylymdary boiynşa 100-den asa ǧylymi eŋbek jazǧan. Ol Damask (Şam) qalasyndaǧy medresede sabaq berıp, ūlaǧatty ūstazdyq eŋbekter jazyp, älemnıŋ ekınşı ūstazy atanǧan.

Ǧūlamanyŋ ömır joly men şyǧarmaşylyǧy turaly tyŋ derekterge L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı şyǧystanu kafedrasynyŋ professory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Samal Töleubaeva «Ǧylymǧa taǧzym: Äbu Nasyr äl-Farabidıŋ ǧylym joly» atty auqymdy baiandamasynda toqtalyp öttı.

Ǧūlamany muzykalyq mūrasy

Äl-Farabi muzykalyq aspappen tamaşa änder oryndaǧan. Muzykany aituda tynys joldarynyŋ maŋyzyn, dauysty zerttegen. Ülken muzykalyq traktatty jazǧan. Zerthanada himiia zaŋdylyqtary boiynşa, dauysty keltırude muzyka qalai yqpal etedı – muzykalyq temptı qalai ūstaidy, sony ǧylymi jaǧynan zerttegen. Matematika, geometriia da muzykada zor röl atqarady, ony da egjei-tegjeilı anyqtauǧa tyrysqan. «Muzykanyŋ ülken kıtabyn» jazǧany barşa jūrtqa mälım. 1200 bettı qamtityn muzyka turaly traktaty älem tılderıne audarylǧan. Mıne, osylar jönınde «äl-Farabi jäne muzyka ǧylymynyŋ özektılıgı» jaiynda muzyka zertteu­şısı, änşı, ūstaz Maira Däuletbaq qyzyqty slaidtarmen öte tartymdy etıp aityp öttı.

Tärbiesız berılgen bılım – adamzattyŋ qas jauy

Äl-Farabi tvor­chestvosynda körnektı oryn alatyn mäselenıŋ bırı – tärbie. Ol adam boiyna etikalyq ızgılıkterdı bılım, tärbie arqyly darytu, sol arqyly adamnyŋ igı äreketterge talpynuy, ol äreketterdı jan-tänımen ūnatuy turaly aitady. Būl turaly özınıŋ baiandamasynda Aqtöbe qalasyndaǧy №17 mektep-gimnaziiasynyŋ mūǧalımı Künsūlu Iýsupova aityp öttı.

Äl-Farabi özınıŋ eŋbekterınde aqyl-parasat pen tärbienıŋ rölı turaly aita kelıp, tärbiesız daǧdy, daǧdysyz tärbie bolmaitynyn eskertedı. Onyŋ pıkırınşe, oqu, bılım alu, ǧylym adamy bolu adamgerşılık jäne tärbie mäselelerımen tyǧyz bailanysty. Mäselen, «Filosofiiany üirenu üşın aldyn ala nenı bılu qajet?» degen eŋbegınde Farabi bırınşı alǧyşart etıp adamnyŋ jan, ar tazalyǧyn qoiǧan. Ūly pedagog oişyl halyqtyŋ auyzşa şyǧarylǧan öner ülgılerıne qūştar. Būlardy oi, sezım, ömır täjıribesın ūrpaqtan-ūrpaqqa jetkızudıŋ tamaşa qūraly dep sanaidy. Körkem öleŋ, jyr, söz önerı balanyŋ ruhani damuyna, onyŋ jany men tänıne tereŋ boilap, kemel jetıluıne tereŋ tamyr jaiyp, quatty yqpal ete alatynyna senımdı.

Äl-Farabi jetılgen tūlǧany tärbieleu üşın «Adamǧa eŋ bırınşı bılım emes, tärbie beru kerek, tärbiesız berılgen bılım – adamzattyŋ qas jauy, ol keleşekte onyŋ barlyq ömırıne apat äkeledı» degen basty qaǧidany ūsyndy.

Ǧūlama özınıŋ traktattarynda pedagogikalyq, psihologiialyq, didaktikalyq ädıstemelık terminder tızbegın ūsyndy. Äl-Farabidıŋ gumanistık ideiaǧa toly pedagogikalyq közqarasy ǧūlamanyŋ «Memlekettık qairatkerdıŋ naqyl sözderı», «Baqyt jolyn sılteu», «Azamattyq saiasat», «Ritorika», «Poeziia önerı» siiaqty köptegen traktatta sipattalǧan. Būl eŋbekterde oqytudyŋ maqsaty men ädıstemesı, bılımnıŋ berıktıgı, jüielılıgı, oqytudyŋ qoljetımdılıgı, körnekılıgı qamtylǧan, bılım aluşynyŋ belsendılıgı men maqsatqa ūmtyluşylyǧyna köŋıl bölıngen.

Konferensiiaǧa qatysuşylar Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq akademiialyq kıtaphanasynda «Sirek kıtaptar men köne qoljazbalar» qorymen tanysyp, Aqmola oblysy men Astana qalasynyŋ akterlerınen qūralǧan «El jastary» teatrynyŋ «Alaş» atty spektaklın tamaşalady.

Respublikalyq konferensiia qorytyndysy boiynşa «äl-Farabi ılımderınıŋ pedagogikadaǧy rölı» atty materialdar jinaǧy şyǧady.

Jiynǧa qatysuşylar üşın äl-Farabi atyndaǧy Oquşylar saraiyna arnaiy ekskursiia jasalyp, ǧimarattaǧy balalar men jasöspırımderge arnalǧan qosymşa bılım beru üiırmelerı tanystyryldy.

Tüiın:

Äl-Farabi «Jas kezıŋde bılım bailyǧyn jina, qartaiǧanda sol bailyqty şaş» degen Nizamidıŋ prinsipımen ömır sürgen. Onyŋ matematika, medisina, astronomiia, geometriia salalary boiynşa jazǧan traktattary bızde müldem zerttelmegen. Äl-Farabi sansyz ǧylymi traktattar jazǧanymen, onyŋ qyryǧy ǧana bızdıŋ zamanymyzǧa jetken. Endeşe, ǧūlamanyŋ eŋbekterın zerdeleu jūmystary älı de bolsa jalǧasyn tabuy tiıs.

Bız osylaişa bırtuar ensiklopedist babamyzdy öz därejesınde baǧalai alsaq, zerttep, zerdelei alsaq, sol arqyly ǧylym, bılımımız älemge tanylyp jatsa, elımızdıŋ bedelı arta tüser edı. Sol sebeptı barymyzdy baǧalap, baba eŋbekterın bolaşaq ūrpaqqa jetkızu – ortaq mūrat.