Jüz jyldyq tarihy bar Qazaqstan Respublikasy Ortalyq Memlekettık arhivı jaqynda «Qazaqstandaǧy aşarşylyq. Golod v Kazahstane. 1921-1923. Sbornik dokumentov i materialov» qūjattar jinaǧyn ekı tomdyq kıtap etıp basyp şyǧardy. Qalyŋ jinaqqa keŋestık bilıktıŋ alǧaşqy jyldaryndaǧy qazaq dalasyna kelgen näubettıŋ tarihyna qatysty qūjattar jinaqtalǧan. Arhiv derekterı 1921 jyly Qazaqstannyŋ bes guberniiasynda (Orynbor, Aqtöbe, Oral, Bökei, Qostanai) jäne bır uezınde (Adai uezı) alapat aştyqtyŋ oryn alǧanyn aiǧaqtaidy. Keibır derekterde HH ǧasyrdyŋ 20-şy jyldarynda qazaq halqynyŋ sany 6 million şamasynda dep körsetıledı. Būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy keibır aqparattarǧa süiensek, S. Elubai aǧamyzǧa sensek, qazaqtyŋ sany 10 mln ar jaq, ber jaǧynda. Jalpy tarihi mälımetterdıŋ el qūlaǧynda jürgen aqparattarmen ūştaspai jatatyn tüitkıldı tūstaryn anyqtamaq bolyp QR Ortalyq Memlekettık arhivınıŋ direktory Säbit Şıldebaimen sūhbattasqan edık.
– Ötken ǧasyrdyŋ basynda qazaqtyŋ basyna tüsken aşarşylyq kölemı men saldary qandai boldy degen sūraqtyŋ jauabyn alatyn qūjattar jinaǧy öte maŋyzdy dep oilaimyn.
– Bız būl ekı tomdyq qūjattar jinaǧyn 2021 jyly mamyrda bastap, qaraşada aiaqtadyq. Bıraq sol kezeŋde arnaiy qarjynyŋ joqtyǧynan toqtap qalyp, demeuşı Ǧani Smahanūlynyŋ kömegımen jaqynda ǧana jaryq kördı. Būl ekı tomdyq qūjattar jinaǧynyŋ bırınşı tomyna 291 qūjat, ekınşı tomǧa 167 qūjat engızıldı. Būl qūjattar 1921 jyldan bastap 1923 jyldar aralyǧyn qūraidy. Osy kezeŋdegı aştyqqa qatysty barlyq derekter osy kıtapqa engızıldı. Sonymen qatar, sol kezde Moskvadaǧy aştyqqa qarsy ortalyq küres komissiiasynyŋ 1921-22 jyldary şyqqan biulletenderı men 1921, 1922, 1923 jyldardaǧy bırqatar merzımdı basylymdardyŋ materialdary qamtyldy. 1922 jyly Ortalyqta aştyq aiaqtaldy dep tanyldy. Negızınen M. Kalinin basqarǧan komissiia öz jūmysyn qorytyndylap, 1921-22 jyldardaǧy aştyqty qorytyndylaǧan kıtap şyǧardy. Mıne, sol kıtaptaǧy Qazaqstandaǧy aştyqqa qatysty bölım kırgızıldı.
– Bügıngı künnıŋ mınberınen tarihşy retınde aştyqqa qandai baǧa beresız?
– Būl derekter Qazaqstandaǧy aştyqtyŋ kölemı men sipatyn körsetıp tūr. Bıraq, aştyqqa ūşyraǧandardyŋ sany az sifrmen körsetıledı. 1,5 mln-nyŋ ainalasynda. Sol kezeŋde Qazaq Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ töraǧasy S.Meŋdeşev Qazaqstandaǧy aşarşylyqtyŋ şyrqau şegı bolǧan 1922 jyldyŋ köktemınde, äsırese, nauryz-säuır ailarynda aşarşylyqqa ūşyraǧandardyŋ sany 2,8 mln adam ekenın körsetken. Sol kezeŋdegı Aǧartu halyq komissariaty janyndaǧy balalardy qaraityn bölımnıŋ esebınde ata-anasyz qarausyz qalǧan balalardyŋ sanyn 941 myŋ dep körsetken eken. Bıraq, onyŋ qanşalyqty naqty ekenın bılmeimız. Ony tekseru kerek. Tekseru üşın ülken zertteu jürgızu kerek.
– Aştyqty joiuǧa arnalǧan ekı memlekettık komissiia qūryldy dedıŋız, olardyŋ qyzmetınde aiyrmaşylyq boldy ma?
– Bırınşı komissiia tıkelei aştyqqa qarsy küresıp, iaǧni aştan qyrylyp jatqan adamdardy qūtqaratyn, solardy tamaqtandyratyn, olarǧa azyq-tülık tauyp berumen ainalysty. Ekınşı komissiia odan keiıngı 1922 jyly qūrylyp älı de toiyna qoimaǧan, qorasynda maly, jeitın azyǧy joq halyqqa jūmys berıp, ūsaq qolöner käsıp oryndaryn aşyp künkörısın qamtamasyz ettı. Sodan keiın halyqqa jūmys tauyp berdı, iaǧni ol kezde atap ötu kerek, sovet ükımetı aldynda halyqty ädeiı qyru degen saiasat müldem bolǧan joq. 1921 jyly aştyq bastalǧanda keŋes ökımetı ortalyqtan bırden dabyl qaǧyp, aşyqqandarǧa kömektesetın komissiia qūryp, aşarşylyqty toqtatuǧa kırıstı. Ol kezde jalǧyz Qazaqstannyŋ 5 guberniiasy men 1 uezın ǧana emes, Reseidıŋ 30 guberniiasyn aştyq jailady. Sol kezdegı resmi mälımet boiynşa 22 558 550 adam aştyqqa ūşyrady dep körsetıldı. Qazırgı bızdıŋ qarap, oqyp otyrǧan ädebietterımızge qarasaq 33 mln adam aştyq qūrsauynda qalyp, 5 million adam aştyqtyŋ qūrbany bolǧanyn köremız.
Bıraq sol keşegı ǧylymi däreje alǧan tarihşylar qaida? Qazır jetı tomdyqty jazu barysynda da mamandardyŋ joq ekenın kördık. Bızde sol tarihşylar köp, naǧyz zertteuşıler joq. Endı ǧylymi därejelerdı şyn mänınde ǧylymmen ainalysqan adamdarǧa ǧana beru kerek. Ol jerde korrupsiianyŋ oryn alǧanyn bız joqqa şyǧara almaimyz. Kım aqşa berdı, solar aspiranturaǧa tüstı. Kımnıŋ tanysy bar solar ǧylymǧa bardy, kımnıŋ aqşasy bar solarǧa kömektesıp, jazyp berıp, qorǧatty
Qanşama jūrtty aştyq jailauynyŋ sebebı aitylǧan ba?
– Negızgı sebep – 1921 jyly bolǧan öte ülken quaŋşylyq, jūt edı. Köktemde jaŋbyr jaumady, kün öte ystyq bolyp egınnıŋ bärı küiıp kettı. Odan aman qalǧanyn, qaptaǧan şegırtke jep qoidy. Ärine, būl aşarşylyqqa 1917 jylǧy ekı revoliusiia, odan keiıngı azamat soǧysy, onyŋ nätijesınde oryn alǧan halyq şaruaşylyǧynyŋ küireuı, Keŋes ökımetınıŋ 1918 jyldan 1921 jylǧa deiın jürgızgen äskeri kommunizm saiasaty da alǧyşarttar qalyptastyrdy. Sol saiasat kezınde azyq-tülık salǧyrty dep halyqtyŋ qolyndaǧy azyq-tülıktıŋ bärın tartyp alyp otyrdy. Bıraq, 1921 jylǧy tabiǧi jūt, quaŋşylyq bolmasa, aşarşylyq bolmas edı. Bükıl maldy aidap ketken eşkım bolǧan joq ol kezde. Mal özı qyryldy. Mal basynyŋ qanşaǧa kemıgenı qūjattarda aşyq körsetılgen.
Osy uaqytqa deiın, Qazaqstandaǧy halyqtyŋ sany qanşa boldy degen mäselege bailanysty diskussiia bar bızde. Bız sol kezdegı naqty qūjattardyŋ negızınde, sol kezde şyqqan qūjattar jinaǧynyŋ, sol kezeŋde şyqqan kıtaptardyŋ negızınde osy mäselege erekşe toqtalyp, anyqtadyq. Ol derekterde Qazaqstanda 4,9 mln şamasynda halyq bolǧany resmi körsetılgen. Odan keiın, sany körsetılmegen tūraqty äskeri bölımder bar, sanaqqa enbei qalǧan kışıgırım köşpelı toptardy qosyp, Qazaqstanda 5 mln-nyŋ ainalasynda halyq ömır sürdı dep bız qorytyndy jasadyq. Tek qazaq halqy emes, bükıl halyq 1920 jyly 5 mln-nan kem emes boldy. Osy jyly qazaqtar Qazaq AKSR-ındegı halyqtyŋ 46,6 paiyzyn qūrady. Ol kezde Türkıstan Respublikasyna qarasty Jetısu, Syrdariia oblystary Qazaqstanǧa kırgen joq. Ol jaqta 3 mln-ǧa juyq qazaq halqy ömır sürdı.
– Naqty derekterdıŋ qolda bolmauynan da būrmalanǧan derekterdı duyldatuǧa qūmar bolyp baramyz. Būl tarihşylardyŋ äleumet aldyndaǧy belsendılıgınıŋ kemdıgınen de bolar?
– Būl endı ǧylymdy ūiymdastyruǧa bailanysty. Bızde osy salada ülken qatelıkter oryn alǧany belgılı ǧoi. Ǧylym akademiiasyn taratqannan bastap, odan keiın de ülken kemşılıkter kettı. Bız sonyŋ zardabyn qazır tartyp jatyrmyz. 90-şy jyldary ǧylym kandidattary men ǧylym doktorlary san jaǧynan ösıp, ülken bır progress bolǧan siiaqty körınedı. Bıraq, sol keşegı ǧylymi däreje alǧan tarihşylar qaida? Qazır jetı tomdyqty jazu barysynda da bılıktı mamandardyŋ tapşylyǧyn kördık. Bızde tarihşylar köp, naǧyz zertteuşıler joq. Endı ǧylymi därejelerdı şyn mänınde ǧylymmen ainalysqan adamdarǧa ǧana beru kerek edı. Ol jerde korrupsiianyŋ oryn alǧanyn bız joqqa şyǧara almaimyz. Kım aqşa berdı, solar aspiranturaǧa tüstı. Kımnıŋ tanysy bar, solar ǧylymǧa bardy, kımnıŋ aqşasy bar, solarǧa kömektesıp, jazyp berıp, qorǧatty. Ǧylymi däreje alǧandar joǧary oqu oryndarynda sabaq beruge lauazym üşın, ary qarai kareralyq baspaldaqpen joǧary qarai ösuge mümkındık üşın aldy ǧoi. Sol üşın topyrlatyp qorǧatty. Al sol tarihşylar qandai eŋbek jazdy dep qaraityn bolsaq, ǧylymǧa paidalysy az. Osy köpşılıktıŋ basym bölıgınıŋ tarih ǧylymyna qosqan bır ülesterı joq eseptı.
Ekınşı mäsele – ǧylymmen ainalysyp jürgen tarihşylardyŋ osy ǧylymmen ainalysuyna mümkındıgı öte tömen. Sebebı, olardyŋ bärınıŋ özınıŋ negızgı arnaiy jūmysy bar. Sol jūmysynan bos qalǧan uaqytta ǧana ǧylymmen ainalysady. Al tarih institutynda otyrǧandar kezınde olar memleket qarjylandyryp tūrǧan kezde sol 5 jyldyq josparlarmen jūmys ıstedı ǧoi. Al keiın ol jospar joiyldy da, grantqa auysqannan keiın müldem qūldyrady. Grantpen jazasyŋ bır jobany, ol joba bır jyldyq bolady nemese üş jyldyq bolady. Sol joba bıtkennen keiın, kelesı bır qai joba ūtady da sol jobany jazuǧa mäjbürsıŋ. Al jüielı bır ǧylymi baǧytta bır taqyryp boiynşa ainalysuǧa qazır mümkındık öte az. Sondyqtan mynau tarih instituty būl memlekettıŋ ideologiiasyn qalyptastyratyn, halyqtyŋ tarihi sanasyn qalyptastyratyn ǧylymi-zertteu instituty bolǧandyqtan, tıkelei memlekettıŋ qamqorlyǧynda bolyp, ol jerde tarihşylarǧa memlekettık qarjy, jalaqy bolu kerek menıŋ oiymşa. Söitıp būrynǧydai josparly türde bızdıŋ ideologiiamyzdy qalyptastyruǧa qajettı baǧytty taŋdap alyp, sol baǧyttar boiynşa jüielı zertteuler jürgızu kerek.
– Ūlt bolyp ūiysyp qalyptasa almai jatuymyzdyŋ sebebın artynda käsıbi tarihşylardyŋ da ülesı bar bolǧany ǧoi.
– Endı düniejüzılık tarihty alyp qarasaq, barlyq ūlttyŋ ūlt bolyp qalyptasu prosessınıŋ aiaqtaluy būl burjuaziialyq revoliusiialar kezınde jüzege asty. Qazaqstanda ondai töŋkerıs bolǧan joq. Bız köşpendı ömır saltynda jürıp otarlandyq. Sodan keiın jabaiy sosializmge öttık de, taǧy da otar bolyp kün keştık. Öz bilıgımız özımızde bolǧan emes. Bızdıŋ intelligensiia endı qalyptasyp kele jatqan edı. Olar 1917 şı jyly Aqpan, Qazan töŋkerısterı kezınde älı ūlttyŋ bilıgın alyp ketuge daiyn emes bolyp şyqty, ärı dese olarǧa ondai mümkındıktı eşkım bermes te edı. Bıraq prosess bastalyp, soǧan ūmtylys boldy. Bız aşyǧyn aituymyz kerek, olar daiyn boldy dep, öz basym tarihşy retınde aita almaimyn. Ony keiıngı tarihi prosesster anyq körsetıp berdı. Negızı, Alaş qozǧalysyna tarihşy aǧalarymyz asyra baǧa berdı. Bıraq ol älı qalyptasu kezeŋınde edı. Sol kezeŋde 1917-şı jyly emes, 1913-şı jyldyŋ özınde-aq V.Lenin dana, ülken ǧūlama ǧoi. Resei imperiiasynyŋ qūramynda özın-özı basqaryp ketuge daiyn ekı-aq ūlt bar dedı. Olar finder jäne poliaktar dedı. Al mynau Baltyq jaǧalauy halyqtary soǧan jeteqabyl dep körsetken. Moiyndasaq, Lenin naqty anyqtama berıp otyr. Al qalǧan ūlttar özderın-özderı basqaryp ketuge daiyn emes degen. Ärine, Leninnıŋ sol kezeŋdegı osy tūjyrymdaryna qarsy pıkırler aituǧa bolady. Bıraq şyndyǧy sol. Sodan keiın bız bır mäselenı tüsınuımız kerek. Sol kezeŋdegı Lenin basqarǧan bolşevikter partiiasy ǧana Reseidegı 15-ke juyq saiasi partiialardyŋ ışınde barlyq ülken ūlttarǧa ūlttyq-territoriialyq avtonomiia beremız dep uäde etken bolatyn. Ol partiianyŋ baǧdarlamasynda atap körsetılgen edı. 1920 jyly Qazaqstanda keŋestık ūlttyq-territoriialyq avtonomiianyŋ qūryluy, bızdıŋ jerımızdıŋ 100 paiyz bolmasa da, negızınen bır respublika qūramyna bırıktırıluı – Lenin basqarǧan bolşevikter partiiasynyŋ sol baǧdarlamasyna bailanysty bolǧanyn bız moiyndauymyz kerek. Eger bolşevikterdıŋ sondai saiasaty bolmasa, Lenin 1920 jylǧy Moskvada ötken tamyz keŋesterınde Qazrevkomnan barǧan qazaq delegasiiasyna qoldau bıldırmese, bızdıŋ däl osyndai territoriiada avtonomiia aluymyz neǧaibyl bolatyn. Ony alyp baryp Alaşordanyŋ qyzmetıne telu baryp tūrǧan aqymaqtaq!
Odan keiın ekınşı mäsele bar. Ol Lenin men Stalinnıŋ arasyndaǧy mäsele. 1913-şı jyldyŋ özınde-aq Stalin ūlttyq-territoriialyq avtonomiiaǧa qarsy boldy. Ol ūlttyq-mädeni avtonomiia berudı jaqtady. Al Lenin ūlttyq-territoriialyq avtonomiia berudı maqūl kördı. Stalin ūlttarǧa tek mädeni-ūlttyq avtonomiia berıp, barlyq ūlttardy ortaq territoriiasy bar ülken memleketke toptastyru baǧytyn jaqtaǧan. Baqytqa orai, 1920 jyly Leninnıŋ kezınde avtonomiia qūrylyp kettı. Stalin ol prosesske qarsy kele alǧan joq. Keiınnen, özı bilıkke kelgende respublikalardy quyrşaqqa ainaldyru, basşylaryn mültıksız baǧyndyru baǧytyn ūstandy. Egemendıkke ūmtylǧandardy tügel syndyrdy. Stalin basqarǧan bilıktıŋ qazaq halqyn qyrǧynǧa ūşyratuyna ol da sebep boldy. Odan keiın, patşa ükımetınıŋ kezınde-aq qazaqtyŋ ruhyn syndyru üşın qazaqty jylqydan aiyru kerek degen bolatyn. Qazaqtyŋ kez-kelgenı atqa mıngende aruaqtanyp, des bermeidı. Al jaiau qazaqtyŋ ruhy bolmaidy degenı belgılı. Sol saiasatty keŋes ökımetı jüzege asyrdy. Al keiın Qazaqstanda jylqy joiylyp bıtuge taqaǧanda Keŋes ökımetı dabyl qaǧa otyryp, jylqyǧa bailanysty öte köp qaulylar qabyldady. Men byltyr Reseide bolǧan kezımde köp qūjattardy kördım. Sonda jylqyny dūrys kütıp baptamau, jylqyny öltırıp alu qylmysqa teŋelıp, jylqyşylar türmege jabylǧan. Jylqyny öltırıp alǧandar öte qatal jazaǧa tartylǧan. Soǧys kezeŋınde de, soǧystan keiıngı kezeŋde de jylqyny ösıruge qatty nazar audarǧan. Şyŋjaŋnan soǧys jyldarynan bastap jüielı türde näsıldı myqty jylqylardy satyp alyp, sony köbeitumen ainalysqan.
– Taǧy da aşarşylyq mäselesıne oralaiyqşy, 1921-1923 jyldardaǧy aşarşylyqty aitpasaq ta, odan keiıngı näubettı genosid dep aita alamyz ba?
– Genosid dep aita alu üşın halyqaralyq normalarǧa bailanysty däleldeuımız kerek. Ony bız däleldei almaimyz. Ol bırınşı mäsele. Ekınşı, saiasi jaǧy taǧy da bar. Men bır närsenı aitqym keledı. Resei – bızdıŋ körşımız. Ülken körşımız, ūly körşımız. Bız ony qalai aitsaq ta, moiyndauǧa mäjbürmız. Qazırgı Resei men Ukraina arasyndaǧy mäsele qaidan şyqty? «Golodomor» degen mäsele Ukrainada bırınşı köterıldı. Sondai ideiany qalyptastyruda Batys tarihşylary jaqsy üles qosty. AQŞ tarihşylary Kongreste sony köterdı. Odan keiın Ukrain halqyn Resei ädeiı qyrdy degen tüsınık qalyptasty. Bır ūltty, bır halyqty Reseige qarsy qoiu saiasaty jürgızıldı. Būl Ukrainada halyqtyŋ bır bölıgınıŋ äsıre ūltşyldyqqa ūrynuyna alyp keldı. Aqyry ne bolyp jatyr? Qazır bız bärın körıp otyrmyz. Däl sol siiaqty, myna bızde «genosid» dep aiǧailauǧa, qazaqty Reseige qarsy qoiuǧa, ūltşyldyqty nasihattauǧa jol beruge bolmaidy.
– Ūltşyldyqty nasihattamai qalai ūlt bolamyz?
– Ūltşyldyq degen, eger ony dūrys tüsınbese, būl öte qauıptı närse. Bırınşı, tarihi sanany dūrys qalyptastyru kerek. Qazaqstanda negızgı ūlt – qazaq. Onymen bırge etnikalyq toptar ömır süredı. Barlyq etnikalyq toptar osy jerge öz erıkterımen köşıp kelgen joq, kezındegı tarihi jaǧdailarmen qalyptasty. Olardyŋ qūqyǧy bızben bırdei. Olar da bız siiaqty adam, olar da jaqsy ömır sürgısı keledı. Olar da «Jaŋa Qazaqstanda», korrupsiiasy joq, güldengen, tamaşa jerūiyq bolǧan Elde ömır sürgısı keledı. Iаǧni, jalpy adamzattyq qūndylyqtardy olar da moiyndaidy, bız de moiyndaimyz. Bärımızdıŋ maqsatymyz jaqsy elde ömır süru. Sondyqtan bızge ne jetpeidı?
Odan keiın, äsırese Qytaidan kelgen bauyrlarymyzdyŋ Reseimen tatu körşılıktı jaqtaityndardy «orysqūldar» dep aitatyny äleumettık jelılerde jiı körınedı. Ötken ǧasyrda bolǧan tragediiaǧa Reseide tūryp jatqan bügıngı orystardyŋ, Resei basynda tūrǧan bügıngı saiasi bilıktıŋ qandai qatysy bar?! Ärine, bügıngı Resei bilıgı – KSRO mūragerı Resei bolǧandyqtan da köp närsenı moiyndaǧysy kelmeitını tüsınıktı. Ötken ǧasyrda olar da bırşama qyrǧynǧa ūşyrady, olar da özderın-özderı bilegen joq. Sondyqtan, ötken tarihty bız jaqsy bıle otyryp, bügıngı körşılermen jaqsy tūruymyz kerek. Bız ony taŋdap alǧan joqpyz. Halyqty halyqqa qarsy qoiu – tragediiaǧa alyp keledı. Qazaqstanda «orys mäselesı» eşqaşan bolmauy tiıs.
– Onda orystanyp ketuımız mümkın ǧoi?
– Orystanyp ketuden ötıp kettık qoi. Bız täuelsız alǧanymyzǧa 30 jyl boldy. Bızde täuelsızdık kezınde tuǧan jas ūrpaq qazır täuelsız ösıp-jetıldı. Sanasy qalyptasty. Bıraq älı halqymyzdyŋ basym bölıgı orysşa söileitının moiyndauymyz kerek. Odan şyǧu üşın basqaşa tetıkterdı qarauymyz kerek. Dūrys saiasat jürgızuımız kerek. Al endı, Konstitusiiadan orys tılı resmi tıl degendı alyp tastaiyq degen bızdıŋ bırqatar deputattar men saiasatkersymaqtardyŋ sözın populizm dep baǧalaimyn. Odan eşteŋe özgermeidı. Öitkenı, bızdegı saiasi elitanyŋ bıraz bölıgı älı künge deiın orys tılınde söileitının körıp otyrmyz. Olar älı söilep otyr. Bükıl qarjy jüiesı orysşa söileidı. Tek qana qazaqşanyŋ audarma ekenın körıp otyrmyz. Medisina salasy orysşa söileidı. Qūqyq qorǧau salasy, sot bärı orysşa ekenın körıp otyrmyz. Qazaqşa tek audarma ǧana. Endı, özımız sondai jaǧdaida otyrǧan kezde qatty aiǧailaudyŋ keregı joq. Qazır qazaqta bır ǧana jol bar. Ol – typ-tynyş otyryp, ekonomikamyzdy jaqsartuymyz kerek, odan keiın qazaqtyŋ sanyn köbeitu kerek. Demografiialyq ösım kerek! Sonda ǧana bız El bolyp qalamyz.
