Jasyratyny joq, qazır qoǧamda tıl turaly äŋgıme aitu saŋyrauǧa sälem bergenmen bırdei bolyp kettı. Halqynyŋ qamyn oilap, ūltynyŋ jyrtysyn jyrtyp jürgen auzy dualy aǧalarymyz būl taqyrypty aitudaiyn aityp, qauzaudaiyn qauzap keledı. Bıraq esıkten törge ozyp, tūǧyryna qonyp jatqan qazaq tılın şyqqyr közımız köre almai jür.
Sen timeseŋ, men timen
«Tıl – ūlttyŋ jany». Ony Alaş arystarynyŋ bırı – Ahmet Baitūrsynov: «Ūlttyŋ saqtaluyna da, joǧaluyna da sebep bolatyn närsenıŋ eŋ quattysy – tıl. Sözı joǧalǧan jūrttyŋ özı de joǧalady» dep ötken ǧasyrdyŋ basynda aityp ketken.
Osyny bılse, är qazaq özınıŋ anasynyŋ sütımen boiyna daryǧan ana tılın damytuǧa, örkendetuge mındettı emes pe?!. Mındettı bolǧasyn atsalysuy da äbden qajet qoi. Alaida atsalyspaq tügılı, igı jaqsylar bas qosatyn alqaly jiyndardy aitpaǧanda, memlekettık organdarda ekı qazaq bır-bırımen qazaqşa söilesuge qūlyqty emes. Joǧary jaqta, ülken üilerde otyrǧan qandastarymyz äleumettık jelılerde, chattarda tek qana orysşa söilesedı. Ata-analar da balalarymen körşı eldıŋ tılınde söileskendı märtebe köredı. Bır qazaq ekınşı qazaqqa «memlekettık tılde söile» dese, üşınşı qazaq oǧan baryp ūrsatynyn közımız körıp jür.
Tılge janaşyrlyq azaiyp barady. Otbasynda, kündelıktı ömırde tek qazaqşa söilep, tıldıŋ mäselesın ärkım özınen bastaudyŋ ornyna, köpşılık adamdar memlekettık tıldıŋ mäselesın basqa bıreu şeşıp bersın degen ūstanymǧa ie. Kez kelgen qazaq mektebıne baryŋyz, üzılıs uaqytynda bır-bırımen qazaqşa söilesıp jürgen oquşyny körseŋız, äkeŋız bazardan kelgendei quanar edıŋız. Bügıngı jetkınşekterdıŋ memlekettık tılge qūrmetı osyndai bolsa, erteŋgı künımızden ne kütuge bolady?!
«2017 jylǧa qarai memlekettık tıldı bıletın qazaqstandyqtar sany 80 paiyzǧa deiın jetedı. Al 2020 jylǧa qarai olar kemınde 95 paiyz boluy tiıs. Endı on jyldan keiın mektep bıtıruşılerdıŋ 100 paiyzy memlekettık tıldı bılıp şyǧatyn bolady» deptı Qazaqstan Respublikasynyŋ Mädeniet jäne sport ministrlıgındegı şeneunıkter osydan jetı jyl būrynǧy bır sözınde. Ötken jyldardaǧy ükımet qabyldaǧan bır qūjatta: «mektepterde memlekettık tıl retınde qazaq tılın oqytu sapasyn arttyryp, halyqaralyq täjiribelerge süiene otyryp, oqytudyŋ qazirgi zamanǧy ozyq baǧdarlamalary men ädisterin dendep engızu kerek» degen naqty tapsyrma da öz därejesınde oryndalyp jatqan joq.
«2020 jylǧa qarai elımız boiynşa barlyq oblystar ıs qaǧazdaryn memlekettık tılde jürgızetın bolady» degen uäde de siyrqūiymşaqtanyp kettı. Künı bügın resmi qūjattaryn tolyq qazaqşa jürgızıp jatqan mekemenı nemese käsıporyndy kündız şam alyp ızdeseŋız de taba almasyŋyz anyq. Tek audarmamen ǧana ainalysyp, özın de, özgenı de aldap otyrǧan közboiauşylar jetıp artylady. Qaladaǧy kez kelgen mekemege telefon şalsaŋyz, memlekettık tılde aqparat beretın adamdy tabu – qiynnyŋ qiyny. Bergenderınıŋ özı şatyp-būtyp, jartysyn qazaqşa, jartysyn orysşa, äiteuır bır närsenı aitqan bolady. Memlekettık tıl zaŋynyŋ qoldanyluyn qadaǧalaityn qalalyq prokuraturanyŋ özınde qazaq tılı keremettei sairap tūrǧan joq. Sondyqtan mūndaǧy qyzmetkerler de «sen timeseŋ, men timen, badyraq köz» degen keiıpte jūmǧan auyzdaryn aşpaidy.
Teŋızge tamǧan tamşydai…
Ärine, auyzdy qu şöppen sürte beruge bolmaidy. Istelıp jatqan ıster, tyndyrylyp jatqan şarualar da bar. Bıraq ol teŋızge tamǧan tamşydai ǧana. Mäselen, Astana qalasynyŋ Tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ osy tūrǧydaǧy jūmystary atap aituǧa tūrarlyq. Bas qalada 1997 jyldan berı 1113 köşenıŋ atauy özgerıptı. Tek biyldyŋ özınde ǧana Ūzaqbai Qūlymbetov, Änuarbek Baijanbaev, Zalyq Zimanov, Hiua Dospanova, Amanjol Bölekbaev, Baiken Äşımov, Keŋşılık Myrzabekov siiaqty belgılı tūlǧalarǧa köşe atauynyŋ berıluı – bügıngı zamandastary üşın de, keiıngı ūrpaq üşın de ülken önege.
Al qala köşelerındegı syrtqy jarnama men körnekı aqparattardyŋ talapqa sai sauatty da dūrys jazyluy üşın qanşama küş jūmsalady. Osy baǧytta aimaqtar bas qalaǧa qarap boi tüzeitının jasyruǧa bolmaidy. Qazaq tılı Qazaqstan halqyn toptastyrudyŋ asa maŋyzdy faktory ekenı belgılı. Būl baǧytta da zaŋdaǧy mındetı men paryzyn tüsınetınderge tıl üiretude auqymdy jūmystar jürgızılude. Bıraq ülken mınberlerde qazaq tılı älı kösılıp söilei almai tūr. Nege? Öitkenı biznes, bank, qarjy, medisina, ǧylym men tehnika siiaqty basymdyqty salalarda memlekettık tıl jetım qyzdyŋ küiın keşude.
«Tıl turaly» zaŋymyz qazır ana tılımızdıŋ damuyna tūsau bola bastady» deidı qoǧam qairatkerı Äbdıjälel Bäkır. – Nege deseŋız, Qazaqstan Respublikasynyŋ «Tıl turaly» zaŋy memlekettık tıldı meŋgerudı mındettemeidı, «tıldı bılu qajet, paryz, meŋgeruge tiıs» degen ūsynystarmen şektelgen. Al osy zaŋnyŋ II,III,IV tarauyndaǧy 15-babynda «memlekettık tıl jäne orys tılınde» degen söz tırkesterımen qatar «qajet bolǧan jaǧdaida basqa tılderde jürgızıledı» degen tūjyrym basqa etnos ökılderınıŋ memlekettık tıldı bılu qajettılıgın joidy. Qazaqşa üirenıp basyŋdy qatyrma öz tılıŋde daiyn tūr» degennen keiın kım qazaq tılın bıluge ūmtylady. Būl tıptı orysşa bılım alǧan özımızdıŋ ūl-qyzdarymyzǧa ırımşıkke mai qondyrǧandai boldy».
Aitsa aitqandai, qazaqşa söilemek tügılı, «orys tılı de memlekettık tıl, qai tılde söilesem de öz erkım dep» buynsyz jerge pyşaq ūrǧandai esıretınder de körınıp qalyp jür. Qalada Beibıtşılık köşesı boiyndaǧy «Mir otkrytok» dükenıne kıre qalǧanbyz. Satuşy qyz «orys tılınde söileŋız, men qazaqşa tüsınbeimın» dep dürse qoia berdı. Özınıŋ ana tılın bılmeitınıne qysylmaityny bylai tūrsyn, äkesındei adamǧa dörekılık tanytuynan-aq onyŋ deŋgeiı aŋǧarylyp tūr edı. Būl endı joǧarydaǧy ǧalym aǧamyzdyŋ pıkırın naqtalai tüsetın bır mysal ǧana.
Jaŋa zaŋ qajet
Qazır qoǧamdyq ortada «mekemede bırınşı basşynyŋ özı memlekettık tılde söilep, basqalardan da sony talap etpei ıs oŋǧarylmaidy» degen pıkır köp aitylady. Būl da dūrys şyǧar? Al tıl janaşyry, qoǧam belsendısı Ömırserık Erdäulettıŋ aituynşa, memlekettık tıldıŋ märtebesın köteretın, onyŋ qoldanys aiasyn būdan ärı de keŋeite tüsetın tıl turaly jaŋa zaŋ qajet.
Bır kezde Tūŋǧyş Prezident Elbasynyŋ özı «Tılder turaly zaŋdy qaita qarap, qajet bolsa, oǧan zaman talabyna sai özgerıster engızu kerek degen eken» deidı. Jaŋa ǧana söz etken, Astana qalasynyŋ Tılderdı damytu basqarmasy – millionnan asa tūrǧyny bar ırı megapolistegı mūhittyŋ ortasyndaǧy araldai ǧana mekeme. Körnekı aqparattar men syrtqy jarnamalardyŋ qazaq, orys jäne basqa tılderde sauatty, qatesız talapqa sai jazyluyna mümkındık jasaidy. Bıraq būlardyŋ da tekserıp, talap qoiuǧa, kemşılıktı tüzetpegenderdı jazalauǧa ökılettılıkterı joq. Bar-joǧy, ügıt-tüsınık jūmystaryn jürgızıp, ūsynys berumen ǧana şekteledı.
Qoǧam belsendısınıŋ oiynşa, tap qazır tıldık mäselelerdı jan-jaqty zerttep, onyŋ Ata zaŋǧa säikestıgın qataŋ qadaǧalap otyratyn ärı tıkelei Prezidentke baǧynatyn memlekettık agenttık qūru mäselesı pısıp-jetılgen körınedı. «Sonda ana tılınıŋ qordalanyp qalǧan keleŋsız jaǧdailary bırte-bırte şeşıler edı. Tıl basqarmasy bolsyn nemese tıl agenttıgı bolsyn aiyryqşa qūqyqtyq mümkındık pen qūzyrettı märtebe bermei, qūr ügıt-nasihat, tüsındıru jūmystarymen qazaq tılınıŋ kösegesı kögermeitının ömır däleldep otyr» deidı ol.
Būl pıkırmen tolyq kelısuge bolady. Memlekettıŋ ırgesınıŋ beki tüsıp, täuelsızdıgımızdıŋ baiandy bola tüsuı üşın ūlttyq ruh äbden qajet. Al ūrpaq boiynda ūlttyq ruhty oiatatyn – ūlttyq tıl ǧana. Sondyqtan tıldıŋ märtebesı – eldıŋ märtebesı dep tüsınu kerek.
