Qandas tūtyp, qūiryq-bauyr jesken ekenbız, endeşe dos dep, bauyr dep äldeqaşan tanyǧan türık elınıŋ ahualy bızdı alaŋdatpai qalmaq emes. Europanyŋ oŋtüstıgınde roman-germandyq ūlttardyŋ arasynda oiyp oryn alyp tūrǧan eldıŋ saiasi mazasy boluy ärine, tıptı, mümkın emes, endeşe soŋǧy aptada jahandyq hedlainerlerdıŋ basty taqyryby bolǧan türık elı, türkı elı turaly söz saptaiyq.
Kım kımnıŋ esıgın…
Erdoǧandyq Türkiia («Tetcherlık Angliia» degen siiaqty Türkiiaǧa qatysty söz tırkesınıŋ düniege keletın uaqyty äldeqaşan kelgen siiaqty) 2003 jyldan bastap, türıkterdıŋ saiasi ūpailaryn tügendeudıŋ sara jolyna tüskenın är qadamynan baiqap kelemız. Soǧystan keiın kırıptarlyq qamytynan qūtylyp qana qoimai, auzyn aiǧa bılegender sanasatyn Türkiiany Erdoǧan jasady desek te artyq emes. Mäselen, Erdoǧan tūsynda Türkiia Euroodaqtyŋ esıgın qaǧudy sap tyimasa da, bäseŋdettı. Būdan, «kım kımge kerek ekenın älı-aq köremız» degen sanaly älde beisana emeurındı tüsınu onşa qiyn emes.
Türkiia endı «kerek kezde ǧana oiatatyn qomaǧai balanyŋ» kebınen tolyq qūtyldy. Europadaǧy özınıŋ būlyŋǧyr, kei tūstarda tüsınıksız rölın tastap, «osy bız sızderge nege kerekpız?» degen aşyq sūraqqa aşyq jauabyn talap etkendei pozisiialarda körınıp jür. Al olai etuınıŋ jönı bar.
Mysaly, qaraŋyzşy: Türkiia – NATO müşesı, al Euroodaqqa qabyldanbai keledı. Jerorta teŋızı men Qara teŋızınde bufferlık aimaqtar men kırıs-şyǧys joldarynyŋ qauıpsızdıgı kerek bolǧanda, NATO-ǧa läm demesten qabyldanyp, al ekonomikalyq nanbölıske kelgende qyŋyraia qalǧan Europanyŋ qatardaǧy türık üşın ädıl saiasi bırlestık boluy mümkın be? Nemese, būryn özıne bodan bolǧan Balqan tübegınıŋ uaq-tüiek memleketterınıŋ barlyǧy derlık qabyldanǧan Euroodaqtyŋ, sol qūjynaǧan memleketterdıŋ metropoliiasy bolǧan – Osman İmperiiasynyŋ ortalyǧyn qabyldamauy – jauközdıkke bara bar äreket ekenı tüsınıktı.
Ärine, türıktıŋ öte arzan toqyma önerkäsıbınen (oǧan qazaqstandyqtar äbden qanyq) qoryqqan Euroodaq turasyn aitsa jaqsy ǧoi. Bıraq toŋterıstıktıŋ gäbı ekonomikalyq sebepter emes. Bırde grektermen jer dauyn, endı, mıne, armian genosidın alǧa tartatyn europalyqtar ortaq tabaqtan nesıbe bölıspeu üşın syltau üstıne syltau jamap kele jatyr. Sonymen bügın anau-mynau sabyrǧa qoiylǧan tas müsınnıŋ de şydamy tausylatyn kezı kelgendei me? Türıkter odaqtyŋ qaqpasyn syǧalaudy qoiyp kettı demesek te, aitarlyqtai azaitty. Qyzyǧy sol – Europa sörelerın bärıbır Qytai jeŋıl önerkäsıbınıŋ tauary basyp kettı. Sonymen, olarda da syltau azaiyp, tyǧyryqqa tırelgendei.
Al Erdoǧan kezeŋındegı Türkiia saiasi saudaǧa äbden ysylyp qaldy. Endıgärı Türkiia – Europanyŋ Aziia baǧytyna qoiǧan tegın küzetşı emes. Mazasyz İrak, bügıngı Siriia, odan qaldy jalpy planetanyŋ oŋtüstık jarty şary jaǧynan keletın qauıptı aldyn aluǧa bügıngı taŋda bırdeŋe tölemeseŋ bolmaidy. Jäne qauqarsyz kezderdegıdei ymdap-meŋzep, ışten tynatyn Türkiia endı joq: barlyq qyzmetı üşın Euroodaqqa şot körsetıp jatyr desek artyq emes. Būl, ärine, Europanyŋ atqamınerlerıne ūnamai otyr. Sondyqtan ba, armian genosidı mäselesı adami tragediia qatarynan şyǧarylyp, öŋı äbden ainaldyrylyp, tıptı, parlament deŋgeiınde moiyndap tastady (Fransiia). Bıraq. Bıraq Türkiia mūrtyn balta şappaǧannyŋ keipımen jüre berudı üirenıp aldy. Mūnysy Euroodaqty taǧy yzalandyrady. Jalpaqşeşei, sūramsaq elden airylǧanyna köne almai jatyr. Bıraq, dünie – kezek: Türkiianyŋ körsetken saiasi şottaryn ündemesten tölep te jatyr. Endı türık saiasi söz tırkesınde «Euroodaqqa kıru» («Türkiye’nin Avrupa Birliği üyeliği süreci») degen sözdıŋ mänı azaiyp kettı. «Qabyldasaŋdar – qabyldaŋdar; qabyldamasaŋdar – qoiyŋdar!» deidı bügıngı Türkiianyŋ syrty saiasattaǧy syŋaiy.
Kürdpen kürt dostyq
Euroodaq özın araǧaiyn, retteuşı retınde körsetıp, türıkterdı bopsalauǧa deiın baratyn kürd mäselesınıŋ türıkter üşın oŋtaily şeşıle bastaǧany da kärı qūrlyq alpauyttaryn bır közırınen aiyratynǧa ūqsaidy.
Bırınşıden, ärine, kürdterdıŋ serkesı Abdolla Ojalannyŋ osy jyldyŋ nauryzynda «bızdıŋ küresımız qarudyŋ ünı öşıp, kelıssözge keletın kezeŋge keldı» degennen soŋ, Kürd Jūmysşy Partiiasy sarbazdarynyŋ elden kete bastaǧany eleulı, ülken jaŋalyq boldy! Türıkter üşın. Al odan beibıtşılıktıŋ aq qūsyn jasamasa da, azattyq jolyndaǧy aǧedennıŋ obrazyn jasap alǧan Euroodaq üşın – saiasi ūtylys. Endı şe, törtkül düniege «kördıŋızder me, laŋkestıktıŋ oty mazdap-aq tūr» dep ürei alatyn mysal qalmaityn türı bar.
Ekınşıden, türıkter ekonomikalyq saiasatta äbden mättaqym bop alǧan siiaqty. Mysaly, 14 mamyr künı Türkiia İraktyŋ soltüstıgın baqylaityn Kürdıstanmen energetika salasyndaǧy yntymaqtastyqqa qol jetkızdı. Beibıtşılık pen tūraqtylyqqa qadam basqanymen qoimai, kömırsutekke bai Soltüstık İrakqa türen salu – ondaǧy dästürlı bileuşıler – AQŞ pen Ūlybritaniianyŋ tabaǧyna qol salu degen söz.
Osy tūsta Euroodaq üşın Türkiianyŋ Siriiamen kikıljıŋı synyqqa syltau bop tūr. Ras, būrynǧylardai «salmaqty» syltau emes. Äzırge – älı de damytudy, saiasi negızdemelerdı qajetsınetın syltau.
«Äi, sol kerek pe edı özı?…»
Daǧdarystyŋ üşınşı tolqyny şarpyp, Euroodaqtyŋ bırlık pen yntymaq ideiasynyŋ qazyǧy solqyldap tūr. Daǧdarys köşın bastaǧan grekterdı «otbasymyzdyŋ toŋmoiyny men aşqaraǧy» deuge az qalǧan Euroodaq endı İspaniia, İtaliia syndy «naǧyz europalyqtarǧa» kelgende, aitarǧa söz taba almai otyr. Al osyndai qarjy auadai qajet tūsta odaqqa ögei Türkiia taǧy da öte-möte qyzyq qareket jasap, älem nazaryn audartty.
Osy aptada Türkiia Halyqaralyq valiuta qoryna 23,5 mlrd dollar qaryzyn tolyǧymen ötedı! İä, däl solai. Vise-premer Äli Babahan Ortalyq Banktıŋ kompiuterındegı pernetaqtany öz qolymen basyp, soŋǧy 421 mln dollar qaryzdy HVQ şotyna tranzaksiia jasady. Būl ne? Keibır elderdıŋ nebärı 4 mlrd dollarǧa bola memlekettılık taǧdyry talqyǧa tüsıp jatqan tūsta Türkiia tıptı qaryz beruşı el bop şyǧa keldı. Soŋǧy qaryzben qosa, valiuta qoryna 500 mln dollar nesie de berdı!
Osy oqiǧalardyŋ barlyǧy soŋǧy kezderı türık qoǧamynyŋ Euroodaqqa degen közqarasyn kädımgıdei özgertıp otyr. Būryn odaqqa kıru – moiyndalumen, jetılgen ūlttarǧa teŋ ekendıgınıŋ körsetkışı siiaqty bolsa, qazırde keteuı ketken odaqqa nemkettı, pıştu-bäldu közqaras ta qalyptasyp qaldy.
Siqyr deuge, sırä, bolmas. Mūnyŋ barlyǧy – bauyrlas türıkterdıŋ eren eŋbegınıŋ nätijesı ekenıne eşkımnıŋ dauy joq. Europalyq mädenietten keregınşe alyp, keibır tūstarda üiretuşıge ainalyp alǧan eldı bolaşaqta «beseudıŋ bestıgı», «jeteudıŋ jetılıgı» siiaqty alianstardan körıp qaluymyz ǧajap emes. Ǧalamdyq saiasatta türık marşy bastalǧan siiaqty. Däl Mosarttyŋ jazǧanyndai «Köŋıldı marş». Al, bız tek aq jol deimız.
Erlan OSPAN
P.S: Äŋgımemızde soŋǧy qaiǧyly oqiǧa – Raihanlydaǧy laŋkestık ärekettı ädeiı ainalyp öttık. Elbasymyz Türkiia Prezidentı Gülge köŋıl aitqan bolatyn. Onda laŋkestıktıŋ ǧalamdyq dert ekenı aitylǧan. Al bız bolsaq, Türkiia men alqyzyl qannan tūratyn soŋǧy apta jaŋalyqtarynan sony körınuge tyrystyq.
