Elımızde mülıktı jariia etu aksiiasynyŋ aiaqtaluyna nebärı alty aidai ǧana uaqyt qaldy. Osyǧan bailanysty elımızdıŋ barlyq öŋırınde ötınış beruşılerdıŋ sany kürt ösıp, köleŋkedegı qarjysyn jaryqqa şyǧaryp, qol astyndaǧy mülkın tızımdetuşılerdıŋ qatary köbeigen.
Astana qalasy Qarjy basqarmasynyŋ mälımetınşe, 7 şıldege deiın jergılıktı atqaruşy organdar janyndaǧy Mülıktı zaŋdastyru jönındegı komissiiaǧa elorda tūrǧyndarynan jalpy somasy 92,5 mlrd teŋgege baǧalanatyn barlyǧy 7062 ötınış kelıp tüsken.
Kelıp tüsken ötınışter jaǧynan, ädettegıdei, Almaty audany alda keledı. Mülıktı jariia etu nauqany bastalǧaly berı osy audanda jalpy somasy 51 mlrd teŋgenı qūraityn 3313 ötınış kelıp tüsken. Al, Esıl audanynyŋ äkımdıgıne 26 mlrd teŋgenıŋ 1164 ötınışı joldansa, Saryarqa audandyq komissiiasy da 15,4 mlrd teŋgenıŋ 2585 ötınışın qarap ülgergen.
Arnaiy komissiianyŋ şeşımımen tūrǧyn jailar men kommersiialyq nysandardy qosqanda, jalpy somasy 92 mlrd teŋgenı qūraityn 18 311 nysanǧa qatysty ötınış qaralǧan. Būl ötınışterdıŋ 2 973-ı qanaǧattandyrylyp, 30,9 mlrd teŋgenıŋ 6 494 nysany zaŋdastyryldy. Būlardyŋ 996-sy – kommersiialyq nysandar. Osylardyŋ ışınde 5 zaŋdy tūlǧanyŋ qatysu ülesı 457,9 myŋ teŋgenı qūrady.
Sondai-aq, mülıktı zaŋdastyru nauqany bastau alǧaly berı qarjyny jariia etu boiynşa 286,5 mlrd teŋge somasyna 187 arnaiy deklarasiia tapsyrylǧan. Taǧy 8 mln 110 myŋ teŋgenıŋ qūndy qaǧazdary jariia etıldı.
Qarjy basqarmasy mamandarynyŋ aituynşa, qabyldanǧan deklarasiialar boiynşa kelıp tüsken qarjylar ekınşı deŋgeilı bankterde aşylǧan aǧymdyq esepşottarǧa audarylyp, zaŋdastyrylyp jatyr.
Jalpy mūndai aksiia elımızde osymen üşınşı märte ötkızılıp otyr. Onyŋ alǧaşqysy 2001 jyldyŋ 14 şıldesı men 14 tamyzy aralyǧynda «Qazaqstan Respublikasy azamattarynyŋ qarajatyn zaŋdastyruǧa orai raqymşylyq jasau turaly» Zaŋyna säikes jürgızılgen bolatyn. Bır rettık zaŋdastyru nauqany retınde ötkızılgen būl şaraǧa 3 myŋǧa juyq adam ötınış berıp, barlyǧy 480 mln dollar kölemındegı qarajat zaŋdastyryldy.
2006-2007 jyldary aralyǧynda ekınşı ret ötkızılgen zaŋdastyruda tek aqşa ǧana emes, sonymen qatar jyljymaityn jäne jyljymaly mülıkterge de mümkındık berıldı. Soǧan säikes zaŋdastyru merzımı de bırşama ūzartylyp, bır jyldan astam uaqytqa sozyldy. «Mülıktı zaŋdastyru boiynşa raqymşylyq jasau turaly» Zaŋ normalaryna säikes ötınış beruşılerdıŋ barlyǧy äkımşılık qūqyq būzuşylyǧy men tärtıp būzuşylyǧy üşın jauapkerşılıkten bosatyldy. Būl joly jalpy kölemı 844,7 mlrd teŋgenıŋ mülkı zaŋdastyrylǧan bolatyn.
Mamandar üşınşı ret ötkızılıp jatqan zaŋdastyru şarasynyŋ aldyŋǧy ekı nauqanǧa qaraǧanda bırşama joǧary deŋgeide bolatynyn aitqan-tyn. Ekonomikalyq zertteuler instituty sarapşylary 2,2 trln teŋge kölemındegı mülık jariia etıledı dep joramal jasaǧan. Bügınge deiın būl körsetkıştıŋ jartysynan astamy oryndalyp ta qoidy. «Osy oraida, barlyǧy 90 myŋnan astam jyljymaityn mülık anyqtalyp, zaŋdy jolmen tırkeuge alyndy. Qazaqstan territoriiasynda mülkı, aqşa, baǧaly qaǧaz – barlyǧyn qosqanda, barlyǧy 725,4 mlrd teŋge zaŋdastyrylsa, el aumaǧynan tys jerlerden kelıp tüsken qarjy kölemı 4,63 mlrd teŋgenı qūrady. Būlardyŋ syrtynda 1,089,7 mlrd teŋge somasyndaǧy aqşa zaŋdastyryldy» dep atap öttı Qarjy ministrı Baqyt Sūltanov.
Qalai bolǧanda da, būl nauqan köleŋkelı jolmen aqşa tauyp, onysyn zaŋdastyra almai jürgenderge jaqsy mümkındık berıp otyr. Eŋ bastysy, qylmystyq jauapkerşılıkpen qūtylyp, tynyş ūiyqtauǧa mümkındık beredı. Äsırese, būl nauqannyŋ şarapaty auyldy jerlerdegı aǧaiynǧa öte qatty tiıp otyr. Kezınde türlı sebeptermen jeke biznes nysandary men baspanalaryn, taǧy basqa mülıkterın tırkete almai qalǧan tūrǧyndar op-oŋai jolmen qūjattaryn räsımdep alyp jatyr. «Nebärı ekı-üş aidyŋ ışınde üiımdı zaŋdastyryp aldym. Eşqaida şapqylaǧan joqpyn. Bärın äkımşılık qyzmetkerlerı özderı rettep berdı. Būl qarapaiym halyq üşın jaqsy bastama boldy rasynda» deidı Astana ırgesındegı Qosşy auylynyŋ tūrǧyny Edıl Quandyqov. Sondai-aq, zaŋdastyrǧan mülkın zaŋdy qylyp bizneske salyp, elıne paida äkelıp, auyldastaryn jūmyspen qamtamasyz etıp otyrǧan käsıpkerler de az emes.
«Soŋǧy kezderı tūrǧyndar tarapynan belsendılık artyp keledı. Mülıktı jariia etu aksiiasy köpşılık üşın paidaly. Eŋ bastysy, aksiia bır mülıktı jariia etu jäne zaŋdy ainalymǧa şyǧaruǧa mümkındıgın beredı. Sonyŋ ışınde, būl aldymyzda tūrǧan jalpyǧa bırdei deklarasiialaudyŋ engızıluıne bailanysty azamatqa mülkın eşqandai qorqynyşsyz jariia etıp alu qūqyǧyn beredı. Ekınşıden, şeteldegı mülıktı jariia etu kezınde alynatyn on paiyz mölşerındegı alym memleket biudjetıne tüsedı. Üşınşıden, subektı qandai da bır jauapkerşılıkterden bosatylady», – deidı Almaty audandyq Mülıktı zaŋdastyru jönındegı komissiiasynyŋ hatşysy Ernar Qoşanov.
Bürkıt NŪRASYL
