Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bastamasymen qabyldanǧan «Jasyl ekonomika» tūjyrymdamasyn jüzege asyru boiynşa bırqatar jūmystar atqaryluda. Osy oraida Astana qalasyndaǧy joǧary oqu oryndarynda mamandar daiarlau qolǧa alynyp otyr. Älemdegı ekologiialyq ahual kün ötken saiyn naşarlap barady. Sol sebepten köptegen elder jaŋartylǧan energiia közderıne köbırek investisiia jūmsauǧa köşken. «Jasyl ekonomikany» damytuǧa elımız de airyqşa köŋıl bölude. Öitkenı, jalpy älemdık tehnologiialyq damudan bız de tysqary qalmauǧa tiıspız. Sarapşylardyŋ esebıne qaraǧanda, balamaly energiia közderın bırtındep arzandatu tüptıŋ tübınde el ekonomikasyn köteruge ülken septıgın tigızedı.
Ziiandy qaldyqtardy azaitady
Būdan üş jyl būryn Elbasy Jarlyǧymen elımızde «jasyl ekonomika» tūjyrymdamasy qabyldanǧan bolatyn. Sol kezde Nūrsūltan Nazarbaev «Qazaqstanda jasyl energetika mäselesımen ainalysatyn arnaiy institut qūryluy kerek. Uaqyt aǧymyna ılesıp, aiaǧymyzdan nyq tūrǧymyz kelse, «Samūryq-Qazyna», arnaiy ministrlık bar, «QazMūnaiGaz» AQ jäne «Atameken» ŪKP-sy bırıgıp, arnaiy institut jasaqtap, onda mamandardy bır-bırlep bolsa da jinai bergenı dūrys. Qazırgı uaqytta elımızde osy aitarlyqtai jaŋa energetika turaly oilai alatyn 5 paiyzdai adam bar. Tüsınesızder me, men jasyl ekonomika turaly aityp otyrmyn, mūnymen myqtap ainalysu kerek. Qazaqstanda jaŋa energetika turaly oilai alatyn adamdardy bır jerge jinaiyq, älgındei institutqa. Qajet bolsa şetelderden de şaqyrtaiyq, olarǧa jūmys jasauǧa mümkındık bereiık» degen edı Ükımettıŋ keŋeitılgen otyrysynda.
Bügınde būl baǧytta naqty qadamdar jasaluda. BŪŪ-nyŋ damu baǧdarlamasy men QR Ükımetı elımızdıŋ 15 qalasynda ziiandy qaldyqtardy şyǧaru mölşerın azaitu jobasyn ıske asyrudy qolǧa aldy. Qazırdıŋ özınde ıske asyp jatqan joba «kömırtektı tömendetudı damytatyn tūraqty qalalar» dep atalady. BŪŪ-nyŋ damu baǧdarlamasy boiynşa Qazaqstandaǧy tūraqty ökıldıgınıŋ keŋesşısı İrina Goriunovanyŋ aituynşa, jobanyŋ maqsaty – kömırtek şyǧaryndylaryn azaitatyn şaralardy jasaqtap, qala şaruaşylyǧyna keŋınen engızu, sol arqyly halyqtyŋ ömırın jaqsartu. Joba ötken jyldan bastap qolǧa alynǧan. Sonyŋ ışınde Şymkent, Taraz, Qostanai, Temırtau, Aqtöbe jäne Lisakovsk qalalarynda jylu, su jäne elektr jelısın jetıldıru, qalalyq qoqystardy öŋdeu jolǧa qoiyla bastaǧan. «Būl bır jaǧynan kırıs alyp kelse, ekınşı jaǧynan qaladaǧy las qaldyqtardy azaityp, qorşaǧan ortanyŋ tazalyǧyna septesedı» deidı mamandar. Taǧy 7-8 qalada osyndai baǧyttaǧy jūmystar jürgızılmekşı.
– Qazır Qazaqstanda halyqtyŋ 50 paiyzy qalalyq jerlerde tūryp jatyr. Şamamen 2030 jyldarǧa qarai būl körsetkış 66 paiyzǧa ösedı. Būl – ekologiiaǧa töner qauıp būrynǧysynan taǧy artady degen söz. Sebebı auyldyq jerlerge qaraǧanda ülken qalalar tūtynu kölemınıŋ auqymyna bailanysty qorşaǧan ortaǧa buly gazdardy köp böledı. Iаǧni, qalalarda infraqūrylym türlerı jäne basqa da qūrylymdardyŋ jūmysy köbırek paidalanylady. Sol sebeptı auaǧa şyǧarylatyn ziiandy qaldyqtar da köp bolady. Būdan ekonomikaǧa da, ekologiiaǧa da ülken salmaq tüsedı. Sondyqtan qalalyq jerlerde «jasyl ekonomika» qaǧidalaryn köbırek aityp, nasihattau maŋyzdy, – deidı BŪŪ ökılı.
Mamandar Astanada daiarlanady
Astanadaǧy ırgelı oqu oryndary jaŋa salanyŋ, iaǧni «jasyl ekonomika» mamandaryn daiarlauǧa kırısıp kettı. Olardyŋ būl baǧyttaǧy mümkındıkterı zor. Alda bolatyn «EKSPO-2017» körmesınde būl oqu oryndary älemdegı «jasyl ekonomika», sonyŋ ışınde jasyl energetikanyŋ bıregei mamandarymen jaqyn söilesıp, qoian-qoltyq aralasuǧa mümkındık alamyz dep alaqandaryn ysqylap otyrǧan jaiy bar. «Osy körmenıŋ mümkındıgın elordadaǧy eŋselı oqu oryndary qalai paidalanǧaly jatyr, özderı jaŋa salanyŋ mamandaryn daiyndauǧa qandai qadam jasady?» degen sūraqtarǧa jauap ızdep körgen edık.
– «Jasyl energetika» endı bırer jylda älemdegı eŋ basty taqyryp bolary sözsız. Sondyqtan elımızde osy jaŋa salanyŋ strategiialyq maŋyzyn sezınu asa maŋyzdy. «EKSPO-2017» körmesı būl mäselede bızge aitarlyqtai ülken septıgın tigızedı. Bız būǧan deiın ülken äŋgıme bolyp kelgen jasyl energetikanyŋ jaŋalyqtaryn öz közımızben köremız. Osy bır ülken alaŋda balamaly jaŋartylǧan energiia közderınıŋ eŋ üzdık jasaqtalǧan dünielerı bolady. Sonyŋ ışınde, özımızdıŋ qazaqstandyq önımder de älemdegı bıregei sarapşylar qauymdastyǧynyŋ nazaryna ūsynylady. Al L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı üşın būl – ǧalymdar men mamandardyŋ auqymdy äŋgımelesu alaŋy bolady. Osy alaŋda bız älemdegı jetekşı universitetterdıŋ ǧylymi tobymen jüzdesıp, yntymaqtastyq ornatylady. Būl bızge ǧylym men ıs jüzındegı zertteulerde jaŋa jetıstıkterge jetuımızge mümkındık beredı. Sonyŋ arqasynda Qazaqstanda jasyl tehnologiia salasynda jaŋa ǧylymi trendter, jobalar, jaŋa mamandyq ielerı şyǧa bastaidy. Qazır bızdıŋ universitetımızde mūnyŋ alǧyşarttary bar dep aita alamyz. «Qorşaǧan ortany qorǧau salasyndaǧy basqaru jäne injiniring» kafedrasynda Qazaqstan ekologiiasyn zertteu jäne baǧalau, «jasyl» qūrylystyŋ ekologiialyq mäselelerın zertteu, jylumen jabdyqtaudyŋ jylu sorǧy jüiesınıŋ energiiasyn ünemdeudı qoldanu baǧytynda auqymdy jūmystar atqarylady. Iаǧni, bızdıŋ studentter jasyl energetikanyŋ alǧyşarttarymen jete tanysyp, mamandanu üstınde, – deidı L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ rektory, Astana qalasy mäslihatynyŋ deputaty Erlan Sydyqov.
Ülken beles kütıp tūr
Qazırgı uaqytta elımızde jasyl energetikanyŋ, iaǧni aitqanda kün, jel siiaqty energiia közderın paidalanu mölşerı 1,33 paiyzdy qūraidy eken. Bolaşaqta, dälırek aitqanda, aldaǧy ekı-üş jyl kölemınde mūndai energiiany paidalanu mölşerın 35 paiyzǧa köteru josparlanyp otyr. Būl ıske S.Seifullin atyndaǧy Qazaq agrarlyq tehnikalyq universitetı sübelı üles qosatyn türı bar. Universitettegı «Elektr jabdyqtaryn ekspluatasiialau» kafedrasynda «energiia ünemdeu jäne qaita jaŋaratyn energiia közderı» mamandyǧyna oqytudyŋ arnaiy baǧdarlamasy bekıtılgen. Būl fakultettı professor, tehnika ǧylymynyŋ doktory Ashat Tıleuov basqarady. Ol 1996 jyly-aq «Jeldık jäne geldık tehnikanyŋ sipattamalary men olardy baǧalau ädısı» taqyrybynda doktorlyq dissertasiiany tabysty qorǧap şyqqan eken. Bylaişa aitqanda, jaŋa energetika turaly oilai alatyn elımızdegı bes paiyz adamnyŋ bırı jäne bıregeiı. Onyŋ aldynan bılım alǧan şäkırtterdıŋ bırqatary qazırdıŋ özınde jel, kün energiiasyn paidalanu salasynda öz bılımderın synap jür. Kafedrada studentter jobalyq-konstruktorlyq, önerkäsıptık-tehnologiialyq baǧytta ǧana mamandanyp şyqpai, ǧylymi-zertteu jūmystaryn jürgızuge de beiımdeledı. Būl maşyq jaŋartylǧan energiia közderın igerude asa maŋyzdy ekenı belgılı. Studentter sabaq barysynda öndırıstık praktikadan da uaqytyly ötıp otyrady. Köbınese olar «KEGOC», «Astana REK» «Astana elektrotehnikalyq zauyty» JŞS, «ENBAS», «Qazelektromontaj» siiaqty ırgelı kompaniialarda praktikadan ötedı. Jalpy, būl universitettıŋ studentterı qazırdıŋ özınde jasyl energetikanyŋ jetıstıkterın meŋgeruge, osy salada özderınıŋ qoltaŋbalaryn jasauǧa daiyn.
Kafedranyŋ oqytuşy qūramynyŋ aituynşa, aldaǧy «EKSPO-2017» körmesınde osy salanyŋ bıregei mamandarymen, ǧalymdarymen etene jaqyndasyp, tyǧyz ärıptestık bailanys ornatu josparlanyp otyrsa kerek. Älemnıŋ aituly ǧalymdarymen universitette qysqa merzımdık kurstar ötkızu jönınde kelısımşarttar jasasudy közdeitınderın jasyrmady. Mūnyŋ bärı bızge älemdık ürdısten tysqary qalmai, tıptı jasyl energetikany igerude köş basynda boluymyzǧa septeserı anyq.
Energetika ministrlıgınıŋ mälımetıne qaraǧanda, elımızdıŋ gidroenergetika salasyndaǧy äleuetı öte zor. Quaty 170 mlrd kVtsaǧ-qa jetetın jel energetikasynan jylyna 1 trln kVtsaǧ energiia közın aluǧa bolady eken. Osy ülken quat közın der kezınde igersek, «Qazaqstan-2050» strategiiasyndaǧy eŋ maŋyzdy mındetterdıŋ bırın oryndauǧa mümkındık tuar edı. Sarapşylar bır auyzdan Qazaqstannyŋ būl salada älemde jetekşı orynǧa ie boluyna barlyq alǧyşarttar bar ekenın alǧa tartady. Būl – elımızdı jaŋa bır ülken belester kütıp tūr degen söz.
Meŋdolla ŞAMŪRATOV
