Būlardyŋ köpşılıgı radikaldy közqarastan bas tartty desek te, memleketımızge tönıp tūrǧan qauıptıŋ qoiu būlty seiıldı deuge älı erte. Sottalǧandar arasynda bıreulerdıŋ arbauymen dıni jat aǧymdardyŋ jetegıne erıp sanasy ulanǧandar öte köp. Olardy raiynan qaitaryp, ūlttyŋ ömır saltyn ūstanuǧa beiımdeuge jüielı jūmys jasalyp jatyr. Mäselenıŋ män-jaiyn tereŋırek taldau üşın «Aqniet» aqparattyq-nasihat jäne oŋaltu ortalyǧynyŋ basşysy Älım ŞÄUMETOVPEN äŋgımelestık.
– Älım Fazyljanūly, elımızdegı teolog mamandardy kımder daiarlap jatyr?
– Menıŋ bıluımşe, teolog mamandardy qandai da bır memlekettık organ daiarlauǧa mındettı emes. Qazaqstan Respublikasy 1991 jyly täuelsızdık alǧannan berı köptegen joǧary oqu oryndarynda «Dıntanu» fakultetterı aşyldy. Teologiia ǧylymynyŋ damuyna memleket barynşa mümkındık jasady. Sonyŋ negızınde qazırgı uaqytta dıntanuşy mamandar elımızde jetkılıktı deŋgeide. Öz kezegınde memlekettık organdar zaŋ şeŋberınde özderıne qajettı dıntanuşy mamandardy qyzmetke tartuǧa mümkındık qarastyrylǧan. Men «Aqniet» oŋaltu ortalyǧynyŋ teolog mamany retınde tüzetu mekemelerıne jiı baryp tūramyn. Ol jerde jūmys ısteitın inspektor-teologtardyŋ arasynda arnaiy joǧary dıni bılım alǧan azamattar da bar. Aita ketetın jaǧdai, qazırgı uaqytta Dın ısterı komitetı ışkı ıster organdary qyzmetkerlerı arasynda dıni bılım deŋgeiın arttyru maqsatynda türlı trening, kurs ötkızedı. Osy arqyly arnaiy dıni bılım alǧan, basqa salany meŋgergen teolog mamandardyŋ bılım därejesı men bılıktılıgı jetıle tüsude. Işkı ıster organynyŋ tüzetu mekemelerındegı teolog qyzmetkerler soŋǧy 5-6 jylda laŋkestık, ekstremistık ıs-äreketıne qatysty bas bostandyǧynan aiyrylǧan adamdardy radikaldy közqarasynan qaitaruǧa arnalǧan ıs-şaralar boiynşa jaqsy jetıstıkterımen tanylyp otyr.
– Tergeu izoliatoryndaǧy teolog mamandardyŋ jūmysy qalai jürgızıledı eken? Jalpy ekstremistık közqarastaǧy adamdardy olar qalai anyqtaidy?
– Joǧaryda atap ötkendei, «Aqniet» oŋaltu ortalyǧynyŋ basşysy retınde men tüzetu mekemelerınıŋ mamandarymen bırge türmelerde otyrǧan ekstremistık közqaras ūstanatyn adamdarmen jiı kezdesemın. Ekstremistık közqarastyŋ paida bolu sebebın, radikal retınde jäne dıni bılımınıŋ deŋgeiın anyqtau – basty mäsele. Oryn alǧan problemany dūrys anyqtau – nätijege jetudıŋ negızgı kıltı. Sol sebepten olarmen jeke kezdesu täsılı jiı qoldanylady. Būl täsıldıŋ tiımdılıgı sol, qarsylastyŋ aşylyp söilesuıne jäne teologtyŋ ony baqylauyna köp mümkındık beredı. Ekstremistık közqarasty anyqtau prosesı ärtürlı baǧytta jüzege asady. Bırı sözımen bıldırse, endı bırı psihologiialyq reaksiiasy arqyly körsetıp jatady. Äŋgımelesu barysynda olar teolog mamandy şatastyru üşın ärtürlı qulyq jasap, dıni ūstanymyn jasyrady. Bıraq ony anyqtau maqsatynda täjıribelı mamandar, onyŋ ışınde arnaiy tartylǧan psiholog mamandar, kei jerlerde tūtas bır top jūmys ısteidı. Solardyŋ bergen qorytyndysyna süienıp, teolog maman da jūmys josparyn qūrady.
– Keibır dıntanuşylardyŋ pıkırı är aluan. Mysaly, «türme qazır radikaldardyŋ ūstahanasy bolyp tūr» deuşıler de bar. Osyǧan bailanysty sızdıŋ közqarasyŋyz qandai?
– Negızsız aitylatyn pıkır köp. Sol türmedegı azamattarmen jūmys ısteitın teologtardyŋ basşysy retınde aitarym, onda eşqandai radikaldardyŋ ūstahanasy joq. Ondaǧy jazasyn öteuşı är azamatpen türme qyzmetkerlerı jäne «Aqniet» ortalyǧynyŋ mamandary bırlesıp aldyn alu, oŋaltu jūmystaryn jürgızedı. Būl jūmysqa QMDB-nyŋ bılıktı teolog mamandary men imamdary da tartyluda. Aita ketetın jaǧdai, alǧaşqy jyldary ekstremisterdı jalpy türmelerde ūstau olardyŋ toptasyp jüruıne mümkındık bergenın jäne qatarlaryna basqa sottaluşylardy tartqanyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Bıraq soŋǧy 6-7 jyl kölemınde būl mäselenıŋ aldy alynyp, ekstremisterdı jalpy qylmystyq äreketımen otyrǧan sottaluşylardan alşaqtatu, olarmen profilaktikalyq jūmysty üzdıksız jürgızu qolǧa alyndy. Memleket tarapynan jürgızılgen jūmystar öz nätijesın berdı. Jalpy ekstremizmmen küresu, qalyptasqan sanany özgertu oŋai ıs emes. Būl baǧyttaǧy halyqaralyq täjıribelerde de köptegen qatelıkter bar. Dıni radikaldy tübegeilı jeŋu äzırge damyǧan memleketterdıŋ de qolynan kelmei otyr. Bızdıŋ elımız siiaqty jas memleketterge syrtqy küşterdıŋ dıni ideologiiany paidalanyp, yqpal etu äreketıne tosqauyl qoiu tıptı auyr. Türmede otyrǧan adamnyŋ bärınde ökınış bar, bıraq odan sabaq alu barlyǧyna tän emes.
– Jat aǧymnyŋ şyrmauyna tüsıp, tar qapastan bostandyqqa şyqqandardyŋ qaita qylmys jasap jatatyny ras pa? Ondailar köp pe? Jalpy tüzeu mekemelerınde deradikalizasiia boiynşa qandai şaralar atqarylyp jatyr?
– 2020 jyldyŋ 3 aqpanynda Taraz jäne Qaraǧandy qalalarynda DDA jaqtauşylary qatarynan top ūstaldy. Olardyŋ barlyǧy – būryn sottalǧandar, 2010 jyly Qaraǧandy oblysynyŋ tüzeu mekemelerınde jalpy qylmystyq baptar boiynşa jazasyn ötegender. 10 jyl boiy olar qūqyq qorǧau organdarynyŋ nazaryna tüsken joq jäne olar eşqandai esepte tūrmady. Radikaldanu prosesı türmede emes, bostandyqta ötken. Mysal keltıretın bolsaq, bügınde qūqyq qorǧau organdarynyŋ deregı boiynşa 700 būrynǧy tūtqyn bostandyqqa şyqty. Olardyŋ köpşılıgı radikaldy közqarastan bas tartty, tek 2 paiyzdan azy radikaldy pozisiiaǧa oraldy (şamamen 10 adam).
– Özıŋız basqaryp otyrǧan ortalyq turaly da oqyrmandarymyzǧa aityp berseŋız.
– Men basqaryp otyrǧan «Aqniet» oŋaltu ortalyǧy 2014 jyly qaŋtar aiynda qoǧamdyq qor bolyp aşylǧan. Alǧaşqy uaqytta üş teolog maman jūmys ıstedı. Maqsatymyz – dıni ekstremistık ideologiianyŋ qoǧam arasyna enuıne jol bermeu jäne odan zardap şekkenderdı oŋaltu. 2019 jyly Qazaqstan Ükımetınıŋ tapsyrmasy boiynşa «Jusan» operasiiasymen Siriiadan qaitarylǧan otandastarymyzǧa qatysty oŋaltu şarasy senıp tapsyrylyp, mındetımızdı abyroiymen atqaryp şyqtyq. Älı de osy baǧytta jūmys atqaryp jatyrmyz. 2020 jyly «Aqniet» oŋaltu ortalyǧy elımızdıŋ 18 öŋırınde filialyn aşyp, 60-tan asa teolog, psiholog mamandy qyzmetke tartty. Qazır bızdıŋ ortalyq QR IIM QAJK teolog mamandarymen bırge türmede otyrǧan ekstremisterdı radikaldy közqarasynan qaitaruǧa arnalǧan keşendı şaralar jürgızumen ainalysady. Sonymen qatar bızdıŋ teolog mamandarymyz Aqparat jäne qoǧamdyq kelısım ministrlıgı, IIM jäne QMDB qyzmetkerlerımen bırlesıp, qoǧam arasynda radikaldy dıni aǧymnyŋ taralmauyn qadaǧalaidy. Sondai-aq jekelegen tūlǧalarǧa qatysty profilaktikalyq şaralar ötkızumen, özge aǧymǧa kırıp zardap şekken kez kelgen otandasymyzdy oŋaltumen jäne olarǧa psihologiialyq kömek körsetumen ainalysady.
– Baiaǧyda türmenıŋ özı tür-türge bölınıp, tüzeu mekemelerın «qara» men «qyzyl» dep jıkteitın edı ǧoi. Osy künı «jasyl zona» degen termin paida boldy. Ekstremizm babymen sottalǧandardyŋ türmedegı yqpaly qandai? Olarmen basqa qylmyskerler sanasa ma?
– Pıkırles adamdardyŋ qai jerde de toptasyp jüruı – zaŋdylyq. Türmede de namaz oqityn, islam şarttaryn qataŋ ūstanatyn adamdardyŋ bır-bırımen oŋai tıl tabysatyny, uaqyt ötkızu üşın bırge jüretını, tıptı jaqyn dos bolatyny da jasyryn emes. Bıraq onyŋ da paidaly jaǧy bar. Eger sol toptyŋ bedeldı ökılı radikaldy aǧymnan bas tartqan, zaiyrlylyqty dūrys tüsınıp, dästürlı islamǧa moiyn ūsynǧan adam bolsa, ol öz ortasyna ärdaiym oŋ yqpal etıp jüredı. Qazır DDA boiynşa jazasyn ötep şyqqan azamattardyŋ qatarynda ortalyǧymyzdyŋ oŋaltu, deradikalizasiialau jūmystaryna tartylyp jatqandary da bar. Terıs aǧym jetegınde ketken azamattar ūlttyq bolmys, ūlttyq qūndylyq degennen ajyrap, basqanyŋ jetegıne erıp ketıp jatyr. Olar tek özderınıŋ otbasyna ǧana emes, qoǧamǧa da terıs yqpal etude. Demek, būl bızdıŋ ūltymyzǧa, memleketımızge qauıp tönıp tūrǧanyn körsetedı. Sol üşın aurudy jasyrmai, uşyqtyrmai, saldarymen der kezınde küreskenımız jön.
Sūhbattasqan
Bauyrjan SEGIZBAEV
