Zūlpyhar ǦAIYPOV, Astana qalasy mäslihatynyŋ deputaty, saiasi ǧylymdardyŋ doktory: Keibır qūndylyqtardyŋ qadırın tüsırıp aldyq
– Zūlpyhar Sūltanūly, sızdıŋşe Elbasynyŋ biylǧy Joldauy nesımen erekşe?
– Elbasynyŋ biylǧy 5 qazandaǧy Joldauy – aldyndaǧy Joldaulardyŋ logikalyq jalǧasy. Esterıŋızde bolsa, byltyrǧy 31 qaŋtardaǧy Joldauynda Ūlt köşbasşysy adam kapitalyn jaqsartu turaly mäselenı kötergen bolatyn. Jalpy 1997 jyldan bastalǧan barlyq Joldaular Qazaqstan halqynyŋ äleumettık mäselesıne tıkelei arnalǧan. Biylǧy Joldauda Elbasy 2019 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap, eŋ tömengı jalaqyny 1,5 esege, iaǧni, 28 myŋnan 42 myŋǧa deiın ösırudı tapsyrdy. Būl ärtürlı sala boiynşa türlı menşık nysanyndaǧy käsıporyndarda jūmys ısteitın 1 millionnan astam adamnyŋ eŋbekaqysyna tıkelei äser etetın bolady. Biudjettık mekemelerde jūmys ısteitın 275 myŋ adamnyŋ eŋbekaqysy da köbeiıp, orta eseppen alǧanda 35 paiyzǧa öspekşı. Elbasynyŋ «Bes äleumettık bastamasynda» atap körsetılgendei, 60 myŋ teŋgeden tömen jalaqy alatyn adamdardan salyq ūstalmaitynyn eskersek, būl – ülken äleumettık maŋyzy bar mäsele.
– Elbasy ekonomika draiverı – tūrǧyn üi qūrylysy salasyna da erekşe toqtaldy. Osy turaly da pıkırıŋızdı bılsek…
– Joldaudyŋ aty aityp tūrǧandai, basty mäsele qazaqstandyqtardyŋ tūrmys sapasy men tabysyn arttyruǧa baǧyttalǧan. «Bes bastamada» qazaqstandyqtardy «7-20-25» formulasy boiynşa tūrǧyn üimen qamtamasyz etu ideiasy ūsynylǧan. Mūndaǧy negızgı maqsat – jas otbasylardy qoljetımdı baspanamen qamtamasyz etu. Būl joba öŋırlerde ülken sūranysqa ie bolyp otyr. Sonyŋ ışınde Astana, Almaty siiaqty ırı megapolisterde.
Elbasy äkımderge osy baǧdarlamany odan ärı jalǧastyru üşın ışınara subsiiadiialau mäselesın tapsyrdy. Būl eŋ bırınşıden, mūǧalımder, medisina qyzmetkerlerı, poliseiler jäne öŋırge eŋ qajettı degen mamandar üşın ipotekanyŋ qoljetımdılıgın arttyrady. Būǧan qosa, halyqtyŋ äleumettık tūrǧydan älsız toptary üşın ırı qalalarda jaldamaly tūrǧyn üi qūrylysyn ūlǧaitu tapsyryldy. Osy maqsatta 5 jyldyŋ ışınde 650 myŋ otbasyǧa nemese 2 millionnan astam adamǧa būl ülken qoldau bolady. Qazırgı urbanizasiia prosesın eskeretın bolsaq, būl eldıŋ ekonomikasyn damytuǧa ülken septıgın tigızetını sözsız.
– Astanaǧa gaz tartu qanşalyqty tiımdı bolady dep oilaisyz?
– Ärine, būl bırınşıden, ekologiiany jaqsartyp, tazartady. Astanadaǧy ziiandy qaldyqtardyŋ auaǧa taratyluyn 6 esege azaitpaq. Būl elordamyzdyŋ ekologiiasyn tazartuǧa septıgın tigızedı. Osy jyldyŋ özınde Köktal-2 kentınde jol, kärız, jaryq jüielerınıŋ qūrylysyna 1,5 milliard teŋge bölındı. Sonyŋ nätijesınde barlyǧy jöndeuden öttı.
– Sız Astanadaǧy kölık jäne kommunikasiia salasyndaǧy ırı oqu ornyn basqaryp otyrsyz. Elımızdegı joldar jäne kommunikasiianyŋ bolaşaǧy turaly da oiyŋyzdy bıle otyrsaq…
– Şyǧystyŋ ūly oişyly Jüsıp Balasaǧūn «Memlekettıŋ küş-quaty onyŋ joldary men qazanǧa tüsken salyq közderınen bılınedı» degen eken. Sol aitqandai, elımız qarqyndap damyǧan saiyn jol logistika mäselesı de Elbasynyŋ nazarynan tys qalǧan emes. Elımızdıŋ geografiialyq jaǧynan batys pen şyǧystyŋ ortasynda ornalasuy kölıktık, logistikalyq mümkındıgımızdı eselep arttyryp otyr.
Jalpy, elımız kölık jäne logistika salasynda qarqyndy damyp kele jatyr. Täuelsızdık alǧannan bastap osy sala boiynşa bırşama jūmystar atqaryldy. Mäselen, Qazaqstan – TMD elderı arasynda osy jyldar aralyǧynda 2500 şaqyrym temırjol jelısın salǧan jalǧyz memleket. Jük tranzitı 17 paiyzǧa ösıp, 17 million tonna körsetkıştı körsettı. Egemendık alǧaly berı Qazaqstan 4,5 myŋ şaqyrymnan astam temırjoldy, 2005 jyldan bastap 2 myŋ şaqyrymnan asa avtomobil joldaryn salyp, keibıreulerın qaita jöndeuden ötkızdı. Elbasy avtomobil joldaryn 2020 jylǧa deiın 4 myŋ şaqyrymǧa deiın ūzartudy tapsyrdy. Būl öz kezegınde bügıngı künnıŋ özektı mäselesı – turizmdı damytuǧa da septıgın tigızedı.
Joldardyŋ boiynda jaŋadan qyzmet körsetu oryndary men jūmys oryndary aşylyp, halyqtyŋ äleumettık tūrmysyn köteruıne taǧy da ülken mümkındık beredı. Elbasynyŋ tapsyrmasyn oryndauda bızdıŋ oqu orny da öz ülesın qosyp keledı. Bırınşıden, eŋbek naryǧynda sūranysqa ie jaŋa mamandyqtar aşumen qatar, biyl 2 mamandyq boiynşa (bailanys jäne avtomobil joldaryn salu) qoldanbaly bakalavriatty aştyq.
– «Mūǧalımder märtebesı turaly» zaŋ sızdıŋ oiyŋyzşa ūstazdar qauymyna ne beredı?
– Mūǧalımder üşın jaqynda bolǧan Joldaudyŋ maŋyzy tym erekşe. El tarihynda bırınşı ret ūstazdar märtebesıne qatysty zaŋ qabyldanbaq. Būǧan deiın de Bılım jäne ǧylym ministrlıgı pedagogtyŋ käsıbi standartyn qabyldaǧan bolatyn. Endeşe, standart bar. Endı zaŋ qabyldasaq, pedagogtardyŋ märtebesı mındettı türde qoǧamda jaqsy jaǧyna özgeredı dep oilaimyn.
Maksim Gorkii «Ūstaz degen ūly esım» degen eken. Naryq zamanda bız keibır qūndylyqtardyŋ qadırın tüsırıp aldyq. Ūstaz ben därıgerdı qadırleuden qaldyq. Halqymyzda «Ūstazy jaqsynyŋ ūstamy jaqsy» degen ūlaǧatty söz bar. Ūstazdy qadırlegen eldıŋ bolaşaǧy da jarqyn bolmaq. Joldaudaǧy mūǧalımderdı būdan bylai ärtürlı şaralardan bosatu kerek jäne olar bala tärbiesımen ainalysu kerek degen Elbasy sözı mūǧalımderdıŋ jüregıne jyly tidı. Taǧy da bır quantatyny, ǧylym men bılımge, medisinaǧa aldaǧy 5 jyl ışınde bölınetın qarjy ışkı jalpy önımnıŋ 10 paiyzyna jetkızılmek. Būl ülken revoliusiialyq şeşım dep aitsam, artyq bolmas. Ekonomikalyq yntymaqtastyq jäne damu ūiymynyŋ talaby boiynşa bılımge ışkı jalpy önımnıŋ 4 paiyzy jūmsaluy kerek. Būl körsetkıştı qazır bız oryndap otyrmyz. Al keleşekte damyǧan 30 memlekettıŋ qataryna enemız desek, Elbasynyŋ būl bastamasy öte maŋyzdy. Älemnıŋ Finliandiia, Japoniia, Germaniia syndy damyǧan memleketterı bılım men ǧylymǧa 10 paiyzdyŋ üstınde qarajat jūmsaidy eken. Osy jaǧyn oilap qaraǧanda, būl ülken serpılıs.
Bılım salasyn alǧanda, mäselen, tek Astana qalasynda 5 mektep jaŋadan salynbaqşy. Osy negızde 3 auysymdyq mektepter öz qyzmetın toqtatady. Sondai-aq 2019 jyly Köktal-2 kentınde 220 oryndyq emhana salu josparlanuda.
– Joldauda Elbasy sybailas jemqorlyqpen küres jalǧasatynyn aitty. Sonyŋ ışınde bırınşı basşylardyŋ jauapkerşılıgın küşeitudı atap öttı. Bır mekemenıŋ basşysy retınde osy turaly ne aitasyz?
– Elımız TMD boiynşa bırınşı bolyp «Jemqorlyqqa qarsy küres turaly» zaŋdy da qabyldady. Sonymen qatar «Memlekettık qyzmet körsetu turaly» zaŋ jazyldy. Maqsat nede? Azamattarymyzdy barynşa tūrmystyq deŋgeide bolsyn, ırı memlekettık deŋgeide bolsyn jemqorlyqtan taza boluǧa şaqyru. Ol üşın Elbasy zaŋnamalyq aktıler men zaŋdarǧa jedel özgerıs engızudı de tapsyrdy.
Astana qalasynyŋ jemqorlyqqa qarsy strategiiasyn basqa öŋırlerge taratu kerektıgı qaraldy. Qaramaǧyndaǧy qyzmetkerler sybailas jemqorlyqqa qatysty qūqyqbūzuşylyq jasaǧan jaǧdaida bırınşı basşylardyŋ jeke tärtıptık jauapkerşılıgın küşeitu mäselesın pysyqtau kerektıgı ras. Jemqorlyq – qoǧam men memleket üşın ülken ındet. Onymen küresu ärbır qazaqstandyqtyŋ qasiettı boryşyna ainalu kerek. Tek sonda ǧana memleketke degen halyqtyŋ senımı de küşeiedı.
– Elbasy eŋbek qoǧamy turaly, sosyn ärbır qazaqstandyqtyŋ elımızdegı özgerısterge atsalysuy turaly mäselenı köterdı. Osy jaily ne aitasyz?
– Şynynda da, eŋbek adamy, eŋbek qoǧamy mäselelerı bügıngı taŋda öte özektı bolyp tūr. Astanamyzdyŋ 20 jylda adam tanymastai özgeruı, elımızdıŋ halyqaralyq qauymdastyqtaǧy bedelı, jalpy ekonomikamyzdyŋ damuy tıkelei eŋbek adamy men eŋbek qoǧamyna qatysty.
İä, qazır qoǧamda eŋbek adamynan görı änşı men bişınıŋ tabysy men bedelı artyp otyr. Oǧan jurnalisterdıŋ de kınäsı bar şyǧar. Öitkenı Astana men elımızdıŋ basqa öŋırlerındegı alyp qūrylystarda, zauyttarda, şalǧai auyldarda eŋbek etıp jatqan qarapaiym eŋbek adamyn ärtısterdei jarnamalasa, qoǧamdyq pıkır de özgeretın edı. Dei tūrǧanmen de, älı de bolsa eŋbek adamy bızde qadırlı. Sondyqtan da bolar, Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı ataǧyn eŋ alǧaş alǧan adamdardyŋ qatarynda pedagog, därıger jäne fermer tūr.
Qazaqstannyŋ damyǧan 30 memleket qataryna enuı bırınşı kezekte eldıŋ yntymaǧyna tıkelei bailanysty. «Yntymaqty eldıŋ yrysy mol» degen maqaldy bılesızder. «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» maqalasynda Elbasymyz qazaqstandyqtardy pragmatik boluǧa, jüzge bölınbeuge, jerşıldıkten aryluǧa şaqyra otyryp, ūly Abaidyŋ sözımen aitqanda, «bırıŋdı qazaq, bırıŋ dos, körmeseŋ ıstıŋ bärı bos» degen zamannyŋ kelgendıgın, elımızdıŋ bolaşaǧy bırınşı kezekte memleket qūrauşy qazaq ūltyna tiıstı ekenın eske saldy. Endeşe, eldıŋ damuyna barşamyz atsalysaiyq!
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Äŋgımelesken
Amanǧali Qaljanov
