ابىلاي اسقان اسۋلار

تۋعانىنا ءۇش ءجۇز جىل تولىپ وتىرعان ابىلاي حاننىڭ ارۋاعىن ءتىرىلتىپ, ەسىمىن ەسكە الىپ جاتىرمىز. اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعا جونىندە اركىم-اق ەستىگەنىن, بىلگەنىن, جوبا-جورامالىن ايتىپ قالعىسى كەلەدى. ءبىز دە كوپ جىلعى ىزدەنۋ, زەرتتەۋ  جولىندا بايقاعانىمىزدى ورتاعا سالماقپىز.(جالعاسى. باسى وتكەن ساندا)

وسى مايداندا ابىلايدىڭ ءوزى قاتتى جارالانىپ, ءولىم اۋزىنان قالدى. كەلەسى 1757 جىلى 14 ماۋسىمدا قازاق جەرىنە قايتا كىرگەن قىتاي جاساقتارىمەن ابىلاي قولى ايدىنسۋ تۇسىندا كەزدەسىپ, تاعى بەتىن قايتاردى. اسا قۋاتتى جانە قاۋىپتى كورشىمەن بولعان قاقتىعىستاردى اسقىندىرماي, ولاردىڭ سالدارىن شەبەر رەتتەپ, تسين يمپەرياسىمەن بەيبىت قاتىناس ورناتتى. ابىلايدىڭ ۇستانعان سىرتقى ساياساتى جانە سول داۋىردە ورتا ءجۇزدىڭ كورشى مەملەكەتتەردەن تاۋەلسىز بولعانى جونىندە ا.ي.لەۆشيننەن بەرى قاراي كوپتەگەن اۆتورلار جازدى. باسقانى بىلاي قويعاندا, رەسەي گەنەرالى ي.كرافت بىلاي مويىنداعان: «ورتا ءجۇز ورىس بوداندىعىنا كىشى جۇزبەن ءبىر مەزگىلدە مويىنسۇندى دەگەنىمەن, جىراقتا جاتقان ورتا جۇزگە ورىس بيلىگىنىڭ قولى جەتە بەرمەدى, قازاقتارعا قويىنداپ كىرە المادى. ورتا ءجۇزدىڭ باس بيلەۋشىسى ابىلاي سۇلتان ءوزىنىڭ شەبەر ساياساتى مەن ايلا-امالىنىڭ ارقاسىندا ولە-ولگەنشە مۇلدە تاۋەلسىز بولىپ قالا بەردى. ول ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەگى ساياسي اۋاندى اڭدىپ, بىردە رەسەيگە, بىردە قىتايعا, بىردە جوڭعارعا بەرىلگەن سياقتى بولسا دا, شىن مانىندە, ەشقايسىسىنا تىزگىن بەرگەن جوق. ورايى كەلسە-اق, ۇشەۋىن دە توناپ, ءوز حالقى ءۇشىن پايدا تابۋعا ۇمتىلدى… ابىلاي جوڭعار حاندىعىن جويۋدا قىتايعا كومەكتەستى». ابىلاي سۇلتان جوڭعار حاندىعى جويىلعاننان كەيىن, ەجەلگى قازاق جەرلەرىن قايتارىپ الۋعا كۇش سالدى. وسى ماقساتتا جانە باياندى ساۋدا قاتىناستارىن ورناتۋ ءۇشىن 1757-1760 ج.ج. باستاپ, تسين سارايىمەن تىكەلەي مامىلەگە كەلگەن, ستراتەگيالىق ارىپتەس رەتىندە رەسەيدەن قول ۇزبەي, ونىڭ وكتەم نارازىلىعىن ەڭسەرىپ, كەلەشەك ءۇشىن شىعىس باعىتتا قازاق-قىتاي بايلانىستارىن نىعايتقان. (جالعاسى. باسى وتكەن ساندا)
وسى مايداندا ابىلايدىڭ ءوزى قاتتى جارالانىپ, ءولىم اۋزىنان قالدى. كەلەسى 1757 جىلى 14 ماۋسىمدا قازاق جەرىنە قايتا كىرگەن قىتاي جاساقتارىمەن ابىلاي قولى ايدىنسۋ تۇسىندا كەزدەسىپ, تاعى بەتىن قايتاردى. اسا قۋاتتى جانە قاۋىپتى كورشىمەن بولعان قاقتىعىستاردى اسقىندىرماي, ولاردىڭ سالدارىن شەبەر رەتتەپ, تسين يمپەرياسىمەن بەيبىت قاتىناس ورناتتى.
ابىلايدىڭ ۇستانعان سىرتقى ساياساتى جانە سول داۋىردە ورتا ءجۇزدىڭ كورشى مەملەكەتتەردەن تاۋەلسىز بولعانى جونىندە ا.ي.لەۆشيننەن بەرى قاراي كوپتەگەن اۆتورلار جازدى. باسقانى بىلاي قويعاندا, رەسەي گەنەرالى ي.كرافت بىلاي مويىنداعان: «ورتا ءجۇز ورىس بوداندىعىنا كىشى جۇزبەن ءبىر مەزگىلدە مويىنسۇندى دەگەنىمەن, جىراقتا جاتقان ورتا جۇزگە ورىس بيلىگىنىڭ قولى جەتە بەرمەدى, قازاقتارعا قويىنداپ كىرە المادى. ورتا ءجۇزدىڭ باس بيلەۋشىسى ابىلاي سۇلتان ءوزىنىڭ شەبەر ساياساتى مەن ايلا-امالىنىڭ ارقاسىندا ولە-ولگەنشە مۇلدە تاۋەلسىز بولىپ قالا بەردى. ول ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەگى ساياسي اۋاندى اڭدىپ, بىردە رەسەيگە, بىردە قىتايعا, بىردە جوڭعارعا بەرىلگەن سياقتى بولسا دا, شىن مانىندە, ەشقايسىسىنا تىزگىن بەرگەن جوق. ورايى كەلسە-اق, ۇشەۋىن دە توناپ, ءوز حالقى ءۇشىن پايدا تابۋعا ۇمتىلدى… ابىلاي جوڭعار حاندىعىن جويۋدا قىتايعا كومەكتەستى».
ابىلاي سۇلتان جوڭعار حاندىعى جويىلعاننان كەيىن, ەجەلگى قازاق جەرلەرىن قايتارىپ الۋعا كۇش سالدى. وسى ماقساتتا جانە باياندى ساۋدا قاتىناستارىن ورناتۋ ءۇشىن 1757-1760 ج.ج. باستاپ, تسين سارايىمەن تىكەلەي مامىلەگە كەلگەن, ستراتەگيالىق ارىپتەس رەتىندە رەسەيدەن قول ۇزبەي, ونىڭ وكتەم نارازىلىعىن ەڭسەرىپ, كەلەشەك ءۇشىن شىعىس باعىتتا قازاق-قىتاي بايلانىستارىن نىعايتقان. قىتاي يمپەراتورى تسيانلۋن ابىلايدىڭ جىگەرلى دەربەس ساياساتىن مويىنداپ, قازاق حاندىعىنىڭ ءىس جۇزىندەگى تاۋەلسىزدىگىن تانىدى, ءتىپتى «قازاقتاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپايتىنىنا جازباشا كەپىلدىك بەرۋگە» ءماجبۇر بولعان. قىتاي مەملەكەتىمەن تۇراقتى ساۋدا ورناتتى, تاريحتا «جىلقىعا-جىبەك» ايىرباسى تۇرىندە باستالعان ەكى جاققا دا ءتيىمدى بايلانىس تىكەلەي ابىلايدىڭ كۇش-جىگەرىمەن ورنىققان.
ابىلاي حان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن رەسەي جانە قىتاي مەملەكەتتەرىمەن, ورتالىق ازيا حاندىقتارىمەن تەڭگەرىمدى ءارى تۇراقتى, ەكىجاققا دا ءتيىمدى, ديپلوماتيالىق جانە ساۋدا قاتىناستارىن نىعايتىپ, قازاقستاننىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىن, مەملەكەتتىك شەكاراسىنىڭ بەرىكتىگىن قامتاماسىز ەتكەن. 1759 جىلى اقپاندا نەمەرە ءىنىسى جولبارىس سۇلتاندى باستاتىپ, 12 كىسىنى پەتەربۋرگكە جانە تاعى ءبىر تۋىسى ورىس سۇلتاندى 14 كىسىمەن بەيجىنگە اتتاندىردى.
رەسەي ۇكىمەتى ابىلايدىڭ «شەكتەن تىس دەربەستىگىنەن», اسىرەسە, قىتايمەن جاقىنداسۋىنان سەسكەنىپ, وعان 1759 جىلى جىلدىق جالاقى تاعايىنداپ, 1760 جىلدان باستاپ جىلىنا 200 پۇت استىق بەرە باستادى. قىزىلجار بەكىنىسىنەن 250 شاقىرىم جەردەگى, قىلشاقتى وزەنى بويىندا قىستاۋ سالىپ بەرۋگە كوندىرىپ, قولىنان قاعاز جازدىرىپ الدى. وسىلايشا, بىرىنشىدەن, ءوز حالقى الدىندا ابىلايدىڭ ابىرويى­نا شىركەۋ تۇسىرۋگە (كورشى ەلدەن باعالى سىيلىق العان رەتىندە), ەكىنشىدەن, قازاقتىڭ «سىيعا – سىي, سىراعا – بال» سالتىمەن, باۋىرعا تارتۋ نيەتىن كوزدەدى. الايدا, مۇنداي «جول, جورالعى» ابىلايدى ادالدىق نيەتىنەن تايدىرا المادى.
اڭىزداعى «ابىلايدىڭ اق ۇيىنە» بارىپ تىرەلەتىن بۇل اڭگىمەنى ءسىبىر اسكەر شەبىنىڭ باستىعى گەنەرال ي.ۆەيمارن 1761 جىلى 22 قىركۇيەكتە باستاعان: «قازاقتاردى تىنىشتاندىرىپ, ەجەلگى سالتىنان ايىرۋ, مىنەز-قۇلقىن جۇمسارتۋ, ولاردىڭ نەگىزگى بايلىعى بولىپ تابىلاتىن مالىن بىرتە-بىرتە ازايتۋ…» جوسپارى ۇكىمەت دەڭگەيىندە قولداۋ تاپقان. ابىلاي سۇلتانعا قىلشاقتى وزەنى بويىنان ءۇي-جاي سالىپ بەرۋ ماسەلەسى 1765 جىلدىڭ 1 مامىرىندا قايتا قوزعالدى. 13 مامىر كۇنى قىزىلجار (پەتر اعزام) بەكىنىسىنەن, بارلىعى 21 ادام, ونىڭ 16-سى بالتاشى, ەكى ايعا مولشەرلى اس-سۋىمەن, كاپرال ابدۋلوۆتىڭ باستاۋىمەن, ابىلاي سۇلتانعا گەنەرال-مايور دەۆيتس اتىنان جازىلعان حاتتى الىپ, 8 اربامەن وڭتۇستىكتى بەتكە الىپ, اتتانىپ كەتتى. زەرتتەۋشى ن.گ.اپوللوۆا مۇراعات قۇجاتتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ, بىلاي دەپ جازادى: «ورتا ءجۇزدىڭ الۋەتتى سۇلتانى ابىلاي 1765 جىلى جارتىلاي وتىرىقشى شارۋاشىلىق باستادى. پەتروپاۆل بەكىنىسىنىڭ قارسىسىنداعى جايلاۋلار سوعان قارايتىن… ابىلاي قىلشاقتى وزەنىنەن 7 شاقىرىم جەردەگى قىستاۋىندا وزىنە قىسقى تۇرعىن-جاي سالىپ بەرۋدى سۇراعان. ابىلاي ءۇشىن سالىناتىن قىسقى ۇيلەر تاتارلاردىڭ «شۇبالما پەشىمەن» جىلىتىلعان.
قوسىمشا رەتىندە ايتارىمىز, اتالعان جاڭا قونىستىڭ ورنى پەتروپاۆل بەكىنىسىنەن 250 شاقىرىم جەردەگى قىلشاقتى وزەنشەسىنىڭ وتكەلىنەن وتكەن سوڭ, 7 شاقىرىم جەردە. سول جىلدان باستاپ «جاڭا قىستاۋ» اتالعان حان ورداسى قازىرگى كوكشەتاۋ قالاسىنان 35 شاقىرىم جەردەگى «كەنەسارى اۋىلى» دەگەن ەلدى مەكەننىڭ وڭتۇستىگىندەگى شوقىلاردىڭ اراسىنا سالىنعان.
1771 جىلى ابىلمامبەت حان قايتىس بولعاننان كەيىن, قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ بەدەلدى وكىلدەرى «مارقۇم حاننىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇلدارىنىڭ مۇراگەرلىك قۇقى بولا تۇرسا دا, وزگە سۇلتانداردىڭ ىشىندە ەڭ تاڭداۋلىسى رەتىندە» (شوقان), تۇركىستان قالاسىندا ابىلايدى «ءۇش الاشتىڭ» حانى ەتىپ, ءبىراۋىزدان سايلاعان. بىراق, ابىلاي حان پاتشا قۇزىرەتىمەن بيىك لاۋازىمعا بەكىتۋ ءراسىمىن تىلەمەگەن جانە تاۋەلسىز ەلدىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە رەسەيگە بوداندىق شارتىنان باس تارتقان. تەك, ارادا 7 جىل وتكەن سوڭ عانا قازاق دالاسىنداعى ءوز ىقپالىن ساقتاپ قالۋدى امالداپ, رەسەي پاتشالىعى 1778 جىلعى 4 مامىردا ابىلايدى «ورتا ءجۇزدىڭ حانى لاۋازىمىنا بەكىتۋ تۋرالى» قۇزىرحات جىبەرۋگە ءماجبۇر بولعان. الايدا, حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنا قايشى كەلەتىن بۇل قۇجاتتى زاڭسىز دەپ تانىعان ابىلاي حان, رەسەي يمپەراتورىنىڭ جارلىعىن مويىنداماعان, مانساپ كۋالىگىنەن باس تارتقان, كورشى مەملەكەت ۇسىنعان سىي-سياپاتتى, حاندىق جورا-راسىمدەردى قابىلداماعان. ابىلايدىڭ بۇل قىلىقتارىن ءار ساققا جۇگىرتكەن رەسەي گەنەرالدارى مۇنداي «ۆارۆار, ءتۇز تاعىسىن» تاقتان تايدىرۋ, ءتىپتى ىڭعايى كەلسە تۇتقىنداپ, كوزىن جويۋدىڭ امالدارىن قاراستىرعانى تۋرالى جازىلعان قۇجاتتار بارشىلىق.
ەندى سول قۇجاتتاردان كەيبىر ۇزىندىلەر بەرسەك: «…ورتا ءجۇزدى تۇگەل قوزعاپ, قاراۋىنداعىلاردى ابىلايعا قارسى قويۋ كەرەك». «ءوز قاراۋىنداعى ەلدەردە عانا ەمەس, قازاقتىڭ باسقا دا جەرلەرىندە رەسەيدىڭ كوپتەگەن ادامدارىن تۇتقىندا ۇستاپ وتىر. قانشا تالاپ ەتسەك تە, قايتارمايدى». «ەلىندە جانە ءوز اۋىلىندا كوپتەگەن ورىس ادامدارىن تۇتقىندا ۇستاپ وتىر, ولاردى قايتارۋ تۋرالى ءبىزدىڭ تالابىمىزدى ورىنداعان جوق…ورىستارعا نەشە ءتۇرلى جاماندىق جاساۋدان تايىنبايدى, ورتا ءجۇز ىشىندە ابىلايدىڭ بەدەلىن تۇسىرەتىندەي ءىس ويلاستىرىپ, وعان «باقتالاس» بولاتىن مانساپقور بىرەۋدى ىزدەپ تاۋىپ, ونداي ادامدى ۇكىمەت تاراپىنان قولپاشتاپ وتىرعان ءجون».
«…ازىرشە, ورتا جۇزدە جاعداي وسىنداي بولىپ تۇرعان كەزدە بۇل جاققا ورىستاردىڭ قاتىناۋىنا تىيىم سالۋ قاجەت. ويتكەنى, بۇل «جىرتقىشتان» قاۋىپ كۇشتى. سونداي-اق, بۇكىل شەكارا بويىندا قازاقتاردىڭ شاپقىنىنان ساقتانىپ وتىرۋ قاجەت, ونداي جاعداي بولا قالسا, مەيلىنشە بەتىن قايتارىپ, قۋىپ, بارىمتالاپ جىبەرۋ كەرەك.
«وسىناۋ بۇزىق نيەتتى ابىلايعا باسەكەلەس, ودان قىسىم كورىپ نارازى بولىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىنان: رەسەيگە ادال قىزمەت ەتەتىن ابىلپەيىز سۇلتان, اعايىندى بەكبولات پەن كەنجەباي سياقتىلاردىڭ اراسى قازىر قانداي ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن, ناقتى بارلاۋ جۇرگىزۋ جونىندە وگارەۆ مىرزاعا مىناداي نۇسقاۋ بەرگەن ەدىم: «ەگەر ولار ابىلايدىڭ رەسەي جونىندەگى قىلىق-ارەكەتتەرىن جەك كورەتىن بولسا, ورتا ءجۇزدى تۇگەل قوزعاپ, قاراۋىنداعىلاردى ابىلايعا قارسى قويۋ كەرەك. مۇنىمىزدىڭ ورايى كەلسە, ابىلايعا قارسى شىعۋشىلاردى پاتشا اعزام تاراپىنان قولپاشتاپ, شەنىن وسىرەمىز دەپ دامەلەندىرگەن ءجون بولار ەدى. بۇل ويىمىز ساتىمەن جۇزەگە اسۋى ءۇشىن ونداي ادامدارعا پارا بەرىپ, اۋزىن الۋ كەرەك. گەنەرال-مايور وگارەۆ ءوز تاراپىنان حانعا ءبىز ويلاعانداي الۋەتتى باسەكەلەس تابا الار ما ەكەن, ول جونىندە مەن ءبىلىپ وتىرۋىم كەرەك قوي. وسى جۇمىس بويىنشا وعان ءوز قاسىمداعى ءتىلماش بەكچۋريندى جىبەرىپ العانمىن.
وسى جوسپارىمىزدان كوڭىلدەگىدەي ناتيجە كۇتىپ وتىرعانىمدا, تاياۋدا ءتىلماش بەكچۋرين دە قايتىپ ورالدى. ءتىلماش ارقىلى وگارەۆ ماعان مىنا جايلاردى حابارلاپتى:
«قولىنان ءىس كەلەدى-اۋ دەگەن ابىلپەيىز سۇلتان قازىر تۇركىستان قالاسىندا ەكەن, ءازىر ول جاقتان قايتاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى. ارنايى ادام جىبەرىپ, شاقىرىپ الايىن دەسەم, ونىڭ دا ىڭعايىن تابا الماي وتىرمىن.
ال ەندى, اعايىندى ەكەۋدىڭ بىرەۋى – بەكبولات وگارەۆتىڭ شاقىرعانىنا كەلمەپتى. اۋرۋمىن, دەنساۋلىعىم جارامايدى دەسە كەرەك. ونىڭ ۇستىنە, بىزگە شىن بەرىلگەن ەل اعالارى دا ونىڭ ءالجۋاز ءارى تىم كارى ەكەنىن ايتىپ وتىر. بەكبولاتتىڭ ءىنىسى كەنجەباي قولايلىراق بولار ەدى, ونى بىلتىر كەزدەسكەندە وگارەۆ مىرزا دا بايقاعان ەكەن, الايدا كەنجەباي شەكارا شەبىنە ۇرىمتال ماڭنان كورىنبەيدى, قايدا ەكەنى بەلگىسىز.
دەمەك, بۇل ەكەۋىنىڭ دە ىڭعايى كەلمەيتىندىكتەن, وگارەۆ مىرزا ءسىبىر شەبىنە تاياۋ قونىستانعان تورە سۇلتان مەن قۇلىبەك باتىر ەكەۋىنىڭ ءبىرىن تاڭداعاندى ءجون كورەتىندەي. تورە سۇلتان اۋەلدەن ابىلايمەن جۇلدىزى قارسى, ونىڭ ايتقاندارىن ورىنداي قويمايتىن, ءوزىن ابىلايدان كەم سانامايتىن. ال, قۇلىبەك باتىردىڭ بىزگە جاقسى قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقانى راس, دەسەك تە, ونىڭىز ءبىز ويلاعانداي ناتيجە شىعارا الار ما ەكەن؟
وگارەۆتىڭ وسىنداي دا كۇدىگى بار. ويتكەنى, ەرتىستى بويلاپ, ومبى بەكىنىسىنەن جوعارىراق ايماقتا وتىرعان ابىلايدىڭ ءىنىسى سۇلتانمۇحاممەت سۇلتان مەن نەمەرە ىنىلەرى ورىس جانە يمان سۇلتاندار بار, بۇلاردىڭ بالالارى, تۋىستارى, قاراۋىنداعى قازاقتارى بار. ولار, ارينە, ابىلايدان سىرت اينالمايدى». كەزىندە حاتتالعان بۇل سوزدەرگە تۇسىنىك بەرۋ ارتىق بولار.
ابىلاي مەن ورىس بيلىگى اراسىنداعى قاتىناستار تۋرالى رەسەي باس شتابىنىڭ بيىك شەندى وفيتسەرى ي.كراسوۆسكي بىلاي دەپ جازعان: «… ءدال سول كەزدەگى ورتا جۇزگە العىر دا الۋەتتى اسكەرباسى, كورشى دەرجاۆالارمەن قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرۋعا شەبەر مامىلەگەر كەرەك ەدى. وسى مىندەتتىڭ ەكەۋىن دە ابىلاي ابىرويمەن ورىنداپ شىقتى. ول تەك ارعىن تايپاسىن عانا ەمەس, باسقالارىن دا بيلەدى. ءۇش ءجۇزدىڭ ورتاق دۇشپانى جوڭعارلارعا قارسى جەڭىستى كۇرەس باستادى. اسا ورنەكتى ەپتىلىك تانىتىپ, رەسەيمەن دە, قىتايمەن دە بايلانىس ورناتتى. وسىنداي قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا, ابىلمامبەت حانعا قاراعاندا, ابىلاي سۇلتاننىڭ اتاق-داڭقى ارتا بەردى. ابىلمامبەت حان بولسا, اسكەردى دە, ماملەگەرلىكتى دە ابىلايعا ءوز ەركىمەن بەرىپ قويدى, بيلىككە تالاسقان جوق. سونىڭ ناتيجەسىندە ءسىبىر دالاسىنداعى ورتا ءجۇز سۇلتاندارىنىڭ اراسىندا الاۋىزدىق بولعان جوق. مۇنداي اۋىزبىرلىكتىڭ ەكىنشى ءبىر نەگىزى, جوڭعار مەن قازاق اراسى تىنىشتانعان سوڭ, ابىلاي بۇكىل قازاق الامانىنىڭ قولباسى اتاعىنان ءوز ەركىمەن باس تارتتى. ورتا ءجۇز تايپالارىن بۇرىنعىداي, ءبىر شىبىقپەن ايدايمىن دەپ اپتىققان جوق…». [ماتەريالى دليا گەوگرافي ي ستاتيستيكي روسسي, سوبراننىە وفيتسەرامي گەنەرالنوگو شتابا. وبلاست سيبيرسكيح كيرگيزوۆ. چاست 1. سپب, 1868. س.39.] ابىلاي حان رەسەيدەگى ە.پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنە بايلانىستى ۇستامدىلىق تانىتتى. رەسەيدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسقان جوق, كوتەرىلىستىڭ ءتۇبى شيكى, ماقساتى بۇلىڭعىر ەكەنىن بايقادى. قازاق حالقىن ارانداتۋدان, ورىنسىز قان توگۋدەن ساقتاپ قالدى. ەسكەرتە كەتەيىك, «ابىلاي حان ە.پۋگاچەۆتى قولدادى, ءتىپتى 40 مىڭ اسكەرمەن رەسەي بەكىنىستەرىن شابۋعا دايىن وتىر»-مىس دەگەن جازباشا دەرەك سول داۋىردە ناسيحات ءۇشىن تاراتىلعان جالعان اقپار ەكەنى بۇگىندە دالەلدەندى.
ابىلايدىڭ قىرعىزدارعا ەكى مارتە جورىق جاساعانى تۋرالى دەرەكتەر ساقتالعان. ەكەۋىندە دە ابىلايدىڭ قىرعىز جەرىنە نەمەسە بايلىعىنا قىزىعىپ, باسقىنشىلىق نيەت كوزدەمەگەن, كەرىسىنشە, تەگى ءبىر, ءدىن قارىنداس قىرعىزدى قىتايلانۋدان ساقتاپ, كەيبىر رۋباسىلارىنىڭ قارسىلىعىن باسا وتىرىپ, قازاق حاندىعىنا قوسۋدى ماقسات ەتكەن.
ابىلاي حان 1780 جىلعى قىركۇيەك سوڭى, قازاننىڭ باسىندا ارىس وزەنى جاعاسىندا قايتىس بولدى. قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ وكىلدەرى ۇيعارىپ, اتاۋلى زيرات-قورىمى بولىپ تابىلاتىن تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە جەرلەندى.
قازاق اراسىندا ابىلايدىڭ تۋعان جىلى تۋرالى كەزىندە قالىپتاسقان 1711 جىلى, 1713 جىلى دەگەن ەكى پىكىر بار. جازبا دەرەك جوق جانە ابىلاي 70 جاساپ ەدى دەگەن ءسوز اڭىز-ءافسانالاردا كەزدەسپەيدى. دەمەك, قولدا بار دەرەكتەرگە جۇگىنسەك, ابىلاي قازاق كۇنتىزبەسى بويىنشا 1712 جىلدىڭ اياعىندا, ورىسشا جىل ەسەبى بويىنشا 1713 جىلدىڭ باسىندا تۋعان جانە 1780 جىلدىڭ كۇزىندە 68 جاسىندا قايتىس بولعان.
مۇراعاتتا ابىلايدىڭ حاتشىسى جاعدا ۋسمانوۆتىڭ ايتقاندارى ساقتالعان. ياعني, 1780 جىلعى 25 قىركۇيەكتە كوكشەتاۋعا «ابىلاي حاننىڭ قاسىنان (وڭتۇستىكتەن) ونىڭ ۇلدارى شىڭعىس سۇلتان مەن ەسىم سۇلتان, دات باتىر باستاعان ءبىراز ادامدار كەلگەن. ولار حاننىڭ جورىقتاعى جەڭىستەرىن ايتقان. كەلەر كوكتەمدە, ياعني, «1781 جىلدىڭ باسىندا ابىلاي سۇلتان كوكشەتاۋداعى ورداسىنا قايتىپ كەلەدى» دەگەن. تۇركىستاننان كوكشەتاۋعا دەيىن سالت اتپەن كەمىندە ءبىر اپتالىق جول ەكەندىگىن ەسكەرسەك, ابىلاي حان 1780 جىلعى 19-20 قىركۇيەكتە ءتىرى. دەمەك, ابىلاي 1780 جىلعى 20 قىركۇيەكتەن كەيىن قايتىس بولعان. مۇنى بەكىتەتىن تاعى ءبىر قۇجاتتا, رەسەي تىڭشىسى, ەسەت پروۆينتسياسىنىڭ باشقۇرتى قازاققۇل قازانباەۆ جوعارىدا اتى اتالعان دات باتىردان: «ابىلاي حاننىڭ بىلتىر, 1780 جىلى كۇزدە اۋىرىپ, ءوز اجالىنان قايتىس بولعانىن» ەستىگەن.
ءۇشىنشى قۇجات پەتروپاۆل بەكىنىسىنىڭ كومەندانتى س.ۆ.سۋماروكوۆتىڭ گەنەرال ن.گ.وگارەۆكە جازعان حاتى. وندا «…1781 جىلعى 9 اقپاندا ابىلاي حان ءولدى دەپ حابارلاعان ەكەنسىز. شىنىندا ءدال وسىلاي ما, قۇلىبەك باتىردى شاقىرتىپ الىپ, ءبىلىپ بەرىڭىز, انىق-قانىعىنا جەتۋ – ءبىز ءۇشىن وتە قاجەت. بارلىق كۇش-جىگەرىڭىزدى سالىپ, قۇلىبەك باتىردى ابىلايدىڭ ولگەن جەرىنە جىبەرىپ الىڭىز. ابىلايدىڭ ولگەنى راس پا, نەدەن ولگەنىن انىقتاسىن. قۇلىبەك كىسى جىبەرەمىن دەسە, جول شىعىنىن تولىق وتەيمىز, وعان قام جەمەسىن». (ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 1-قور, 1-تىزبە, 226-ءىس, 52-پار. بۇرىن جاريالانباعان.)
بۇل رەسمي تۇردە قاعازعا تۇسكەن العاشقى حابار, حاتتالعان ازىرشە تۇڭعىش قۇجات. دەمەك, ابىلاي حان «1781 جىلى قايتىس بولدى» دەگەن دەرەك نەگىزسىز.
ءۋالي سۇلتاننىڭ رەسەي اكىمشىلىگىنە حات جازىپ, اكەسىنىڭ قازاسىن 1781 جىلعى مامىر ايىندا عانا, ياعني, كەش حابارلاۋىنىڭ ءمانىسى دە ناقتى دەرەكتەرمەن انىقتالىپ وتىر. ابىلاي حاننىڭ قازاسى تۋرالى گەنەرال-مايور ن.گ.وگارەۆتىڭ 1781 جىلعى 21 ناۋرىزدا جازعان ءمالىمحاتىندا «ابىلايدىڭ ۇلى شىڭعىس سۇلتان قازاقتارعا اكەسىنىڭ ءولىمى تۋرالى جازداعى باس قوسۋعا دەيىن ورىستارعا ايتپاڭدار, دەپ تىيىم سالىپتى» دەگەن سوزدەر حاننىڭ قازاسى جىلى تاياپ, اس بەرگەنشە قۇپيا ۇستالعانىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى…

زارقىن تايشىباي,
م.قوزىباەۆ اتىنداعى سقمۋ پروفەسسورى