يمانجۇسىپ اتىن ەستىسە, ەلەڭ ەتپەيتىن قازاق جوق. تەك ءتىلىن, تەك-تامىرىن, قۇنارىن ۇمىتقاندار عانا سەلت ەتە قويماس. الاشتىڭ اقجۇرەك اقىنى سەرىك تۇرعىنبەكۇلى اقان سەرىنىڭ رومانتيكالىق كۇرەسكەر ءومىرىن رومان-ديلوگياعا وسيەت قىلىپ, ارتقى ۇرپاققا اماناتتاپ كەتكەن جازۋشى ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ جۇرت الدىندا «ەرەيمەنتاۋ» ءانىن ۇدايى جۇرەگىمەن شابىت كەرنەپ, شىرقاپ سالاتىنىن اڭگىمەلەدى.
قازاقتان قايران قازاقتىق الىستاعان سايىن يمانجۇسىپكە ناعىز الاش بالاسىنىڭ ساعىنىشى ءبىر باسىلمايدى. ءتۇبى شيكى بولماسا, قازاق وعان بەي-جاي قاراي الماس. ءيمانجۇسىپتىڭ ءانىن كەزىندە اكادەميك قانىش ساتپاەۆ ءسۇيىپ سالعانى ەستەلىكتەردە بار. قازاقتىڭ ەڭ تاڭداۋلى ادامدارى بۇل انگە شىن قۇمارتۋىنىڭ سىرى نەدە؟
ويتكەنى, «ەرەيمەنتاۋدا» – ءيمانجۇسىپتىڭ تاڭعاجايىپ پورترەتتىك بەينەسى تۇنىپ تۇر. تابيعي قۇنارى كۇشتى, سۇلۋ, بەكزات, نۇرلى بەينە. ول جەكە ادامنىڭ وبرازى بولا تۇرسا دا, قازاق دەگەن قايسار حالىقتىڭ اسىل ۇلدارىنىڭ ۇلتتىق مىنەز-قۇلقىن دارالايدى. حالىقتىڭ دەگدار رۋحىنان, تەكتىك جاراتىلىسىنان جارالعان. تەك قۋالاعان دارالىق, اتا تەككە تارتقان ورشىلدىك. وندا ادالدىق پەن ازاتتىق سۇيگىش ۇلى قاسيەت ايقىن بىلىنەدى.
«ەرەيمەنتاۋ» – ءيمانجۇسىپتىڭ ايداۋدا جۇرگەندە, ەل مەن جەردى, ءوزى كىندىگىمەن بايلانعان تۇرمىس-سالتتى ەرەن ساعىنعاندا شىعارعان قۇسا ولەڭى, جاسىماس ءور رۋح پەن ساعىنىشتىڭ ۇلەسى باسىم.
ءيمانجۇسىپ بۇل ولەڭدە ليريكالىق كەيىپكەر – «مەن» ارقىلى ءيسى قازاقتىڭ تاعدىرىندا بار, ارقاسىنا باتقان كەساپاتتىڭ سىرىن اشادى.
«ەرەيمەنتاۋ» – ءارتۇرلى نۇسقاسى بار ولەڭ. اۋەلگى نۇسقاسىندا 9 شۋماق. ال, «بەس عاسىر جىرلايدى» اتتى كىتاپقا ەنگەنى ءيمانجۇسىپتىڭ ءبىراز ولەڭدەرىنىڭ باسىن قوسىپ, ءبىر اتاۋمەن بەرە سالعانى بىلىنەدى.
شىدەردىڭ ءۇش بالىعىن اتقا سالدىم,
ءيمانجۇسىپ اتىمدى حاتقا جازدىم.
اتا-بابام داۋلەتى ارقاسىندا,
جۇدىرىقتاي باسىمدى وتقا سالدىم.
كونە گوراتسي ۇلگىسىمەن پۋشكين ءوز «مەنىن» پوەزيا كوكجيەگىنە تەمىرقازىق قىلدى. ويتكەنى, ول – جاي ءبىر ساندالما, ەرىككەن كوپ «مەن» ەمەس, ەڭ اسىلزاتتى تاڭداپ قونار, قۇدايدان بەرىلەر سىي – ەل باعىنا تۋاتىن تۇلعالىق «مەن». ۇلى اقىندار, دانىشپاندار ەلى مەن جەرىن, رۋحىن قورعاۋ ءۇشىن, اۋليەلىك سوزبەن باعىن ءوسىرۋ ءۇشىن تۋادى. تۇلعالىق «مەننىڭ» كادىمگى پەندەگە ءتان «مەننەن» ايىرماشىلىعى سوندا. ال ۇلى تۇلعالارى جوق نەمەسە تىم جۇپىنى, سۋرەتكەرلەرىنىڭ سانى از حالىق ساناتقا ىلىكپەي قور بولادى. ول حالىقتان گورى قارا توبىرعا تارتادى.
ەردىڭ ءوزىن ايقىن ءبىلۋى, جورتا كولگىرسىمەي تانۋى يمانجۇسىپتە ەرەكشە قۋاتپەن بەرىلگەن.
سۋسىز جەرگە اۋىلىم قونا المايدى,
كەرى كەتكەن تىرلىگىڭ وڭالمايدى.
ءجۇز قاتىنى قازاقتىڭ ۇل تۋسا دا,
ءبارىبىر ءيمانجۇسىپ بولا المايدى!
كەيدە «قىپشاقتىڭ ءجۇز قاتىنى ۇل تۋسا دا» بولىپ كەلەتىن بۇل ويدىڭ ءتۇپ قازىعى – ءيمانجۇسىپ ناعىز دارا, ايتۋلى ەردىڭ ءوزى. ءبىر قاراعاندا, وركوكىرەك مەنمەندىك, اسىلىق ءتارىزدى سەزىلەرى انىق. بىراق ءيمانجۇسىپ ينەنىڭ جاسۋىنداي جالعان سويلەپ تۇرماعانى تاعى ايقىن. ونى ءيمانجۇسىپتىڭ سونبەيتىن جارقىراعان جۇلدىزى ايعاقتايدى. حاريزما… ەردى سىيلايتىن حالىقتىڭ ءتول دۇنيەتانىمى, سوندىقتان كۇپىلدەك قۇر ماقتاننان ادا. ەردىڭ ارۋاعىن سىيلاۋ, قاس جاقسىنىڭ قۇنىن ءبىلۋ قازاققا ءتان قاسيەت. «ۇل تۋعانعا كۇن تۋادى» دەگەن قازاق. ەرجۇرەك ۇل وسسە, ەلىن قورعايتىن ەرگە اينالار.
ال, قازىر ءيمانجۇسىپ تەكتەس ءجۇز ۇل تۋسا دا ورنى تولماس دەيتىن ەر جىگىتتەر قايدا؟ ەرلەردىڭ كوبى نەگە ۇساقتالىپ, تومەن ەتەكتى ايەلدىڭ رولىنە ەنىپ كەتتى؟! «قاتىنباسشا», جىگەرسىز, سۇمەلەك ەركەك نەگە بۇگىندە سۇمدىق مولايدى؟ تۋماي تۋا شوككەن تالاي جارىعى, جازىعى جوق نارەستەنىڭ وبالى مەن قانى اقىماق, يمانسىز قىزدىڭ عانا ەمەس, ارسىز, تەكسىز, قورسىز جىگىتسىماقتاردىڭ دا موينىندا. ازاماتتىق, ادامشىلىق سونشا نەگە قۇلديلادى؟ مۇنىڭ تىلسىم سەبەبى, اسىل ەرلەردى, قاس ۇلگى تۇتارلىق بەك لايىق ازاماتتاردى تاريح كەزەڭدەرىندە تالاي مارتە وتاپ, قىناداي قىرعانىندا بولۋى ىقتيمال. جاماندار كوبىرەك جان ساقتادى. ەرلەردەن ىرىلىك, ورلىك كەتتى. ۇساقتالعاندارى سونشالىق, ولار كۇنى ەرتەڭ ولەرىن, قۇدايعا ەسەپ بەرەرىن ويلاماي, مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن شايقالتار سىبايلاس جەمقورلىق, ارانى اشىلعان دۇنيەقوڭىزدىقتىڭ ارسىز قۇلىنا اينالدى.
ۇلكەن پاراسات يەسى, ناعىز زيالى, سىنشى زەينوللا سەرىكقاليەۆ ايتقانداي, قازىرگىلەر ادال ادامدى مىرقىمباي دەپ ۇعادى. ادالدىقتى ءبارى جابىلا تەپكىلەپ ءولتىرىپ, كورگە تىعىپ قۇتىلعىسى بار. اللا تاعالانىڭ ءبىر اتى ادالدىق, ەندەشە ولمەيدى. ەر قادىرىن بىلمەي, التىن باسىن تومەندەتۋگە قازىرگى قازاق قوعامى مەيلىنشە ۇرىنعانىن اڭداعان سايىن ءيمانجۇسىپ ءتارىزدى ءبىرتۋار ەرلەردىڭ دەگدار بەينەسى ساعىنتپاي قويمايدى.
ەرلەردى ادەيى قۇلديلاتۋ, ەرلەردى كەمسىتۋ ءبىر حالىقتىڭ قۇرۋىنا باستايتىن كەسەل. قازىرگى الەم-جالەم الەم مۇنى گەندەرلىك ساياسات دەگەن اتاۋمەن باستاپ كەتتى.
تەكتىلىك قاساقانا قۇرتىلعان سايىن قازاقتىڭ ساناسى ماڭگۇرتەنە ءتۇستى. رەپرەسسيا جىلدارىندا يمانجۇسىپتەي ناعىز ەرلەردى پاناسىز تاعىداي قىلىپ, بىر سايدا اتىپ تاستاعان سايىن قازاقتان يمان مەن بەرەكە كەتتى. مۇنىڭ ءبىر كەساپاتتى سالدارىن سەرىك اقسۇڭقارۇلى بىلاي تاڭبالايدى:
انا ءتىلىم, الاشىمنىڭ كوزى ەدىڭ,
ورتەنەدى وزەگىم…
ۇندەمەيدى بەسىك جىرىن ايت دەسەم,
وگەي شەشە – ءوز ەلىم؟!
قازاقتىڭ ەجەلدەن تامىر تارتقان ءتول ادەبيەتىندە اتادان ارتىق تۋعان ەرلەردى ەرەكشە ءسۇيۋ, باعاسىن ءبىلۋ بار.
حالەل دوسمۇحامەدۇلى «الامان» اتتى قۇندى جيناعىندا «قاراساي-قازي» جىرى تۋرالى جازدى: «سوندا ءبىر اياعى اقساق, ءبىر كوزى سوقىر وراقتىڭ قاتىنى سويلەيدى:
قۇلاندى قاقتان قايىرعان,
حانداردى تاقتان تايدىرعان
كەشەگى مەنىڭ وراعىم.
بولىپ وتكەن ەر ەدى,
ايتۋلى ەردىڭ ءبىرى ەدى!».
قازىرگى قازاق پوەزياسى بابالارعا ءتان ۇردىستەن جاڭىلعان جوق. ماڭعىستاۋدا تۋعان سۆەتقالي نۇرجانوۆ «اداي سۇيىنقارانىڭ تاز تورەمۇراتقا مولا سالدىرعانى جايلى حيكايا» اتتى باللاداسىندا اتا داستۇردەگى وسى ايتۋلى ەرگە شىنايى قۇرمەت دارىپتەلۋى زاڭدى:
ءالى ەستە قان-قاماۋدا ايتقان ءسوزى,
باياعى اللاقۇلدىڭ قىرعىنىندا.
«مەن ولسەم – التى الاشتىڭ بەلى سىنار,
سەن ولسەڭ – ءبىر قاتىن ۇل تۋاد!» –
دەگەن.
«ەرەيمەنتاۋ» جىرىنىڭ ماتىنە ونىڭ «بۇعىلى-تاعىلى» اتتى ولەڭىنىڭ 5 شۋماعى ەنىپ كەتسە كەرەك. بۇل ولەڭدى ول ايداۋعا بارا جاتقاندا جازعان.
قىسىراقتىڭ ءۇيىرى جيرەن الا,
ورىس, قازاق بايلارى جاپتى جالا.
سۇيىندىككە بەت الىپ شىققانىمدا,
كورىنۋشى ەڭ الدىمەن بوتاقارا.
«قازتۋعاننىڭ قونىسىمەن قوشتاسۋى», «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» ليرو-ەپوستىق جىرىنداعى اي, تاڭسىقتىڭ تۋعان جەرمەن قوشتاسۋى – قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىندا ارحەتيپ, ءدىل تامىرى.
بۇعىلى مەن تاعىلى بۇركىت سالعان,
ۇيپالاقتاپ قىپ-قىزىل تۇلكىنى العان.
اتامەكەن جەرلەرىم – كارى قويتاس,
كوزىمنەن بۇل-بۇل ۇشتىڭ دۇنيە جالعان.
بۇعىلى-تاعىلى. قازاقتىڭ ەشبىر حالىقتا جوق اسقان جەرشىلدىگىنە دۇنيە جۇزىندە ەشتەڭە جەتپەيدى. اڭ مەن قۇس, ءتورت تۇلىك اتتارى كىلەڭ توپونيمدەر بولىپ كەلەدى. بۇعان قاراعاندا انتروپونيمدەر قازاق داستۇرىندە سيرەكتەۋ. جامبىل «وتەگەن باتىر» اتتى جىرىندا: «بۇل جىردى مەن ەستىگەم (تاعى قۇلجا ۇنىنەن» دەپ جىرلاماۋشى ما ەدى. قۇلاندى, قۇلاندى دالاسى, جىلاندى تاۋلارى بار. جابايى يەن تابيعاتتا بۇلا وسكەن حالىق اسپان دەنەلەرىنە, جەر سۇلۋلىعىنا قاراپ, كوركەم ويلاۋعا ابدەن داعدىلانعان, مۇنى كوسموستىق كورۋ دەپ اتايدى. سوندىقتان بولار, ۇلىقبەك ەسداۋلەت قازاق ءتىلىن «قۇدايدىڭ ءتىلى دەمەيىن تەگى) تابيعاتتىڭ ءوز ءتىلىسىڭ!» دەپ ارناۋ جازادى.
اۋىلىم كۇيگەنجارعا قونا المايدى,
وتكەن كۇن قايتا اينالىپ ورالمايدى.
تولعاتىپ توقسان قاتىن ۇل تاپسا دا,
ءبارىبىر ءيمانجۇسىپ بولا المايدى.
ادامزات بالاسى انادان جالعىز تۋادى, جالعىز ولەدى. ءبىر ادامدى ءبىر ادام تۇك قايتالامايدى. ءبىر اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن سولاي. اتادان اسىپ تۋاتىن ەرەكشە ەرلەردى ەل دارىپتەيدى, عاسىرلار وتسە دە, ولاردىڭ اتى وشپەيدى.
ءيمانجۇسىپ بەينەسىن قازىرگى قازاق ولەڭىندە عالىم جايلىباي جىرعا قوستى:
تولعاۋىمەن تىرلىكتىڭ تونالدى اي, جىل,
بوتا بولىپ بوزدادى بورالداي – جىر,
اققۋ-قازىم ايدىنعا ورالماي ءجۇر.
«تالاي قاتىن قازاقتا ۇل تۋعانمەن –
ءبارىبىر ءيمانجۇسىپ بولا الماي ءجۇر».
وتكەن كۇننەن اتادى ولەڭ دەرەك,
ولەڭ باردا ويلامان ولەم بە دەپ,
يمان اعا,
ءبىز قاشان تومەندەپ ەك؟
كوكمويىنعا ۇكىلى كوز ساپ تۇرمىن –
موينىنداعى تۇمارىن كورەم بە دەپ…
بۇل اتا داستۇرىنە ادالدىق. ەلى ءۇشىن جانىن قيعان ەرلەردەن وتكەن ارداقتى ادام بولمايدى. شەرنياز جارىلعاسۇلى (1807-1867):
پا, شىركىن, يساتايداي ساباز تۋماس.
ەر تۋماس ەل باعىنا ونداي جايلى.
قارادان حالقى ءسۇيىپ حانىم دەگەن
جىگىت ەد ءتورت تۇرمانى تۇگەل سايلى.
ەل جۇرەگى ەل قامىن جەگەن ەرلەرگە ەلجىرەيدى. ماحامبەت يساتايدى بىلاي جوقتايدى:
تاۋدان مۇنارتىپ ۇشقان تارلانىم!
ساعان ۇسىنسام – قولىم جەتەر مە,
اتقان وعى ەدىل – جايىق تەڭ وتكەن,
ارىستان ەدى-اۋ يساتاي!
بۇل ءفانيدىڭ جۇزىندە
ارىستان ودان كىم وتكەن؟!
«ۇسىنسام قولىم جەتەر مە؟» بۇل – اسا جوعارى قۇرمەت, ناعىز مارتەبەسى اسقان جاندارعا عازيز جۇرەكتەن ايتىلار جاندى ءسوز, ياعني, تۇلعالىق «مەندى» ءسۇيىپ دارىپتەۋ. يساتايدان ايرىلعان ماحامبەت بۇل جەردە ونىڭ قايعىلى قازاسىنان بولەك, دەگدارلىعىن, اسقان ەرلىگىن, ەلگە تۇتقالىعىن قوسا ۇلىقتاعانى ايدان انىق. نەبىر بيلەۋشىگە دە ارنالا بەرمەس ءارى ماداق, ءارى رەكۆيەم. قۇدايعا عانا ادامنىڭ ۇسىنسا قولى جەتپەيدى.
ەڭ اۋەلى ءيمانجۇسىپ اتى – قوس ەسىمنەن قۇرالعان. ونىڭ ءجۇسىبى – كونە داۋىردەگى پايعامبار اتى. تاۋراتتا بىرنەشە يوسيف بار. سونىڭ ءبىرى – ياكوۆتىڭ (جاقىپ) ۇلكەن ۇلى يوسيف. ول باعى جانىپ, ەلدەن اسارىن تۇسىندە كورەدى. تۇسىندە وعان كۇن مەن اي, 11 جۇلدىز باسىن ءيىپ, تاعزىم ەتەدى. اعالارى ونى قىزعانىپ, ولتىرگىسى كەپ, بىراق 20 كۇمىس اقشاعا قۇلدىققا, شەتكە ساتىپ جىبەرەدى. اقىرى مىسىر پاتشاسىنىڭ ەڭ سەنىمدى ادامى بولعان يوسيف اشتىققا ۇشىراعان, جاسىندا وزىنە وپاسىزدىق جاساعان اعا-باۋىرلارىنا كەشىرىم جاساپ, اسىراپ, زور قايىر قىلادى. بۇل ءاپسانانىڭ ءتۇپ استارىندا ەۆرەي حالقىن ساقتاپ, ءوسىپ-وركەندەۋگە باستار تۇلعالىق تانىم – ۇلتتىق يدەيا جاتىر.
موي ستيح – يوسيف پرەكراسنىي, يا پلەننيك ەگو كراسوتى.
موي ستيح – سولوۆينايا پەسنيا, ك نەمۋ پريكوۆال مەنيا روك.
بۇل – رۋداكي, پارسى-تاجىك ادەبيەتى كلاسسيگى.
اڭىزدا «يوسيف پرەكراسنىي», سۇلۋ ءجۇسىپ, ول «ءجۇسىپ-زىليقا» جىرىنا ارقاۋ بولعان. كورىكتى ءجۇسىپ كىرىپ كەلسە, اس ازىرلەپ وتىرعان ايەل, قىز اتاۋلى وعان ەلىتە قارايمىن دەپ ساۋساقتارىن كەسىپ الاتىن بولعان دەيدى. قازاقتىڭ ءيمانجۇسىبى وسال بولماعان:
قاراوتكەلدىڭ كىرگەندە كوشەسىنە,
مارجالارى كورەم دەپ قامالاعان.
عاسىر بۇرىن ورىس كەلىنشەكتەرىن قازاق «مارجا» دەپ اتاعان, «ماريا» دەگەن ءجيى كەزدەسەتىن ات قازاقىلانىپ, بۇرمالانعان ءتۇرى. ولار قازاقتى بۇراتانا دەپ مەنسىنبەس ەدى. ءيمانجۇسىپ قىز, كەلىنشەككە سۇيكىمى كۇشتى بولعانىن ايتپاي نەگە كەتسىن:
ەكى جاعى داريانىڭ قالىڭ شۇبار,
كوكمويىنعا ۇكىلەپ تاقتىم تۇمار.
ءبىر تۇستەنىپ اتتانعان اۋىلىمنىڭ
قىزدارى بولۋشى ەدى ماعان قۇمار.
كورگەن كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا, ءيمانجۇسىپ ءبىر اۋىلدان اتىمەن اتتانىپ بارا جاتقاندا, نەكەلى ايەلدەر كوزدەرى ءسۇزىلىپ, سوڭىنان قيماي قاراپ قالادى ەكەن. ايتۋلى ەردىڭ ءبىر قاسيەتى – جار سەزىمىن, سۇيىسپەنشىلىكتى وياتۋ ەكەنى تاعى ايقىن.
اكەم قۇتپان بولعاندا, اعام – شوناي,
ادامزاتتا ۇل تۋماس مەندەي قۇماي.
بولىستىڭ پوشتابايىن ساباپ ەدىم,
ءتورت اياعى بايلاۋلى قويدان وڭاي.
«مەن – قۇستان تۋعان قۇمايمىن» دەيدى ماحامبەت. ءبىرجان سالدىڭ كەگىن بولىستىڭ پوشتابايىن ساباپ ءيمانجۇسىپ قايتارعانداي اسەرى بار. «ەرەيمەنتاۋ» اتتى ولەڭدە ايداۋدا تارشىلىق باسىنا تۇسكەن اقىن تاعى ەكى اعايىنى – تۇرسىنباي مەن داۋلەتحاندى ەسكە الادى.
«ونىڭ قىزدارى ءۇلبيبى مەن كۇلزاعيپا اكەسىن تاتە دەپ اتاعان. ءيمانجۇسىپتىڭ ۇلكەن اعاسى شوناي سول قاراسۋدا (اقمولا) ءومىرىنىڭ ساتىنە دەيىن ءومىر ءسۇردى. بابامىز تۇرعانبايدىڭ كىشى ءىنىسى – باسىقارا. مالبيكە بەيشارا قۇمدى شولدەن ءوزىنىڭ تۋعان بالاسى بايمىرزانى تاستاپ, وسى باسىقارانى امان الىپ شىققان ەكەن» دەپ جازادى اتاسىنا ارناعان «تۇلپاردىڭ ىزىمەن» اتتى كىتابىندا ءيمانجۇسىپتىڭ تۋعان نەمەرەسى راۋشان نۇرحانقىزى كوشەنوۆا.
اسىراپ العان اكەسى بالانى قۇتپان اتاعان. ءيمانجۇسىپتىڭ اكەسى قۇتپاننىڭ شىن اتى – بايمىرزا ەكەن. ول كەنەسارى جاساعىندا 10 جىل جۇرگەن. ازاتتىق يدەياسى ءيمانجۇسىپتىڭ قانىنا قوقان, حيۋامەن كۇرەسكەن اتاسى تۇرعانباي داتقادان بەرىلگەنىن تاريح بىلەدى.
ايتۋلى ەردى جۇرتى قايتالانباس تۇلعاسى ارقىلى اجىراتسا كەرەك.
سارىارقا.
مەندە دۇشپان كوپ ەدى قامالاعان,
يتتەي بولىپ بارلىعى ابالاعان.
كىرگەندە قاراوتكەلدىڭ بازارىنا,
قىزىق كورىپ قازاق, ورىس جاعالاعان.
ءيمانجۇسىپتىڭ ءوز ءومىرىنىڭ دەرەكتەرى. ورىس كلاسسيكالىق ادەبيەتى, يۆان كرىلوۆتان ءبىر مىسال بار: «پىلگە ۇرگەن كاندەن», ادامزات جارالعالى سولاي. جاقسىنى جاماندار قوسىلا يتشە تالاۋ تىيىلمايدى. ويتكەنى جاماندار قاس جاقسىنى كورگەندە ءوز قوراشتىعىنا , كۇيكى دارىنسىزدىعىنا ولەردەي ارلانىپ, سونى كەك تۇتادى. اباي بەكەر جازباعان:
جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ,
اركىم ءبىر يت ساقتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ.
ادامزاتتىڭ ءالسىز جارالعانىن ءدىن راستايدى. جان دۇنيەنىڭ تازالىعى, ىزگىلىككە ۇمتىلۋ كوكىرەك كوزى اشىلعان سوڭ بولار شاپاعات.
ءىشىم ولگەن, دۇنيە-اي, قۇر سىرتىم ساۋ,
ماعان دەسەڭ, كوز جاسىم, جاڭبىر بوپ جاۋ.
بۇركىت سالىپ باسىڭا شىعار ما ەدىم,
ءبىر كورىنشى كوزىمە, ەرەيمەنتاۋ.
«ءبىر قىزىق ءىسىم ەكەن سۇم جالعاندا» دەپ «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا» –قۇسبەگىلىكتى اباي ەرەكشە كوركەم جىرلاۋىمەن قازاق ولەڭىن بايىتتى. ءيمانجۇسىپ ايداۋدا جۇرگەندە ەرەيمەنتاۋدى ساعىنا ەسىنە الۋى بۇركىتشىلىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى ويعا قۇرىلادى.
سارىارقانىڭ قۇدىرەتىن تالاي اقىن جىرعا قوسقان. دۋلات باباتايۇلى:
و, سارىارقا, سارىارقا!
سامالىڭ سالقىن جون ەدىڭ.
سىردان اۋىپ كەلگەندە,
جاپىرىلماي شالعىنىڭ,
بالاۋسا بالدىر بالعىنىڭ
تيمەگەن ىرگە سونى ەدىڭ.
ال ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ شىعارمالارى 5 توم, 37 بەتىندە «قالماقتىڭ سارىارقانى جوقتاپ جىلاعان زارى» بار:
كەتە باردىم زار جىلاپ,
سەندەي جەردى جالعاندا,
ىزدەپ قايدان تابارمىز؟!
قازاق پەن قالماق 200 جىلداي شابىسقان. ارقادان قازاق اۋا قاشىپ, قايتا ورالعانشا قالماقتان ارقادا 3 ۇرپاق وسىپ ونگەن.
كەمەلىنە كەلگەن سوڭ,
ارقانى قازاق كوكسەدى,
اراسىنان قالماقتىڭ
بالەنىڭ وتى وشپەدى.
دۋلات باباتايۇلى «وي, ساندىقتاس, ساندىقتاس – اتامنىڭ قونعان جايلاۋى!» دەپ نەبىر مولشىلىق, ىرىس-نەسىبە ارقا ءتوسى تۋعان جەردىڭ ارقاسى دەپ ءدوپ تانيتىن جىراۋدىڭ «اتا قونىس ارقادان» اتتى ولەڭىندە مۇنى ايعاقتايدى.
نارمانبەت ورمانبەتۇلى, زارزاماننىڭ ارتقى اقىنىندا «سارىارقا» – جوقتاۋ:
سارىارقا, سارقىراعان سۋىڭ قايدا,
تۇندە شىق, كۇندىز مۇنار, بۋىڭ قايدا.
نايزاعاي جارق-جۇرق ەتىپ نوسەر قۇيعان,
كوك جاسىل, كەمپىرقوساق تۋىڭ قايدا…
«ەر مامايدىڭ الدىندا شاھيد كەشتىم, وكىنبەن!», – دەپ جىرلاعان XVI عاسىردا ءومىر سۇرگەن – ايمادەت دوسپامبەت جىراۋ. ول تۋرالى اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ بىلاي دەپ جازادى: «دوسپامبەت جالىنداپ جانادى, ۇمىتتەنەدى, قايراتتانادى. ومىردەن ەرتە كەتتىم دەپ وكىنبەيدى. كەرىسىنشە, وزىنە لايىقتى, جاقسى ءومىر ءسۇردىم دەپ ەسەپتەيدى, ويتكەنى ونىڭ يدەالى – سارىارقا ءۇشىن ششايقاستا ءشايىت بولعان جاۋىنگەر. دوسپامبەتتىڭ ويىنشا,ەڭ باقىتتى ادام – ارعىماق مىنگەن, كوبە كيگەن, جۇپار ارۋدى قۇشقان, توي تويلاپ, ارمانسىز قىمىز ىشكەن, جاۋ كەلسە, قارسى شاپقان جاۋجۇرەك جىگىت. مىنە, دوسپامبەت ءوزىن وسىنداي ءومىر سۇرگەن كىسى رەتىندە كورسەتەدى. ول ءوز ءداۋىرىنىڭ قوعامىنا, بولمىسىنا, تىرشىلىگىنە ءدان ريزا. ونى جالعان دۇنيەدەي, قايتا دارىپتەي جىرلايدى. وعان قۇشتارلىق تانىتادى. ومىردەن ءتۇڭىلۋ اتىمەن جوق».
«دوسپامبەت جىراۋ ءبىرىنشى جاقتان سويلەيدى, جىراۋ ءوزى تۋرالى ايتادى, ءوزىن قالىڭ جاۋدان قايتپايتىن جىراۋ , ناعىز قاھارمان ەتىپ سيپاتتايدى:
دوستىم مەنەن دۇسپانىم,
«اپىرىم, ەر دوسپامبەت! »– دەگەي مە؟».
(سەيىت قاسقاباسوۆ. 1 توم. جانازىق. 504 بەت).
باتىرلىق پەن جىراۋلىق قانعا سىڭگەن – نوعايلى زامانىنان ۇزىلمەگەن قاسيەت. ءيمانجۇسىپ قازتۋعان, شالگەز, دوسپامبەت, اقتانبەردى, جيەمبەت, ماحامبەت – كىلەڭ ەرلەردىڭ تۇياعى.
سارىارقا – قازاقتىڭ جۇلىن ومىرتقاسىنداي. «ەدىل ءۇشىن ەگەسكەن», «جايىق ءۇشىن جانداسقان» (ماحامبەت) – تۋعان جەر ءۇشىن اينالا قاپتاعان دۇشپاندارمەن سوعىسىپ وتكەن ەرلەر ۇرپاعىن قورعادى.
«ەرەيمەنتاۋعا» كەيىننەن قوسىلىپ كەتكەن باسقا ءبىر نۇسقاسىندا جىر باسى بىلاي باستالادى:
ابىلاي اسپاس ارقانىڭ سارى-اي بەلى,
قۋاندىق پەن سۇيىندىك جايلايدى ەلى.
قىرىق مىڭ جىلقى سۋ ىشسە لايلانباس –
نيازدىڭ ايۋلى مەن قارا كولى-اي.
بۇل ەكىنشى نۇسقادا ارقا ءوڭىرىنىڭ گەوگرافيالىق دەرەكتەرى بار. شەجىرەلىك دەرەكتەردەن قىپشاقپەن قوسا ارعىن تايپاسىنىڭ كىشى ەكى اتاسى, قۋاندىق پەن سۇيىندىك قاتار اتالادى. رۋسىز ءسوز سويلەۋ ەسكى قازاقتا بولماعان. اقىن ءوزىنىڭ قىپشاق رۋىنان ەكەنىن – «قىپشاقتىڭ بالاسىمىن ءيمانجۇسىپ» دەپ ايتۋى زاڭدى. ءيمانجۇسىپ ولەڭى قۇدىرەتىنەن سول كولدى جايلاعان نياز دەگەن بايدىڭ ەسىمى حاتتالىپ, ۇرپاق جادىندا قالدى. ءارى بۇل انىمەن شىرقالار ولەڭ بولعاندىقتان قازاق ءۇشىن تەمىرقازىقتاي جارىق. ءيمانجۇسىپتىڭ كومپوزيتورلىعى وز الدىنا.
جىلقىنىڭ تاڭداپ كىلەڭ ساڭلاعىن,
تۋعان دالامدى تۇگەل شارلادىم.
بۇل داۋلەتكەرەي كاپۇلى, كەيىنگى قازاقتىڭ تۇيە قومىندا وسكەن, كوشپەلى ءومىر قىزىعىن كورگەن ساۋساقپەن سانارلىق از عانا بالاسىنىڭ ءبىرى.
ال جەرىنىڭ كەڭدىگى مەن سۋىنىڭ مولدىعىن قازاق قاشاندا « قىرىق مىڭ جىلقى سۋ ىشسە لايلانباس» – جىلقىمەن ولشەيدى. «تاعى دا باس قوسقانىم جاعالبايلى, / جىلقىسىن كوپتىگىنەن باعا المايدى». ەر توستىك تۋماي تۇرىپ, ەرنازاردىڭ 8 ۇلى, بايان سۇلۋدىڭ اكەسى قاراباي, قازاققا بىتكەن باي اتاۋلى تەگىس جەر قايىسقان قالىڭ جىلقى قامىمەن اتا قونىستان شىعانداپ كەتە بەرەدى. باقىتجان رايسوۆا, وسكەمەندىك اقىن, دالا مەن كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ ءبىرتۇتاس قۇبىلىس ەكەنىنە ءدال مەگزەيدى:
دالا, دالا, كوشپەندىنىڭ ەڭ سوڭى,
كۇن استىندا كۇنەكەيىم دەر سەنى.
ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ «باۋىرى ەرەيمەننىڭ ايدالا ەدى. / جەر ەكەن دۋاسى جوق ەرەيمەنتاۋ / جىگىتى بولادى ەكەن مولدامەن جاۋ» دەپ سىنايتىنى تاعى بار. ءيمانجۇسىپ جەر اتتارىن جىرىندا قاداي اتايدى. سونىڭ ىشىندە «كوكتىڭ كولى» تۋرالى ءبىر قىزىق دەرەك – ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ «شوڭ ءبيدىڭ قۋاندىق ەلىندەگى اسقا بارۋى» اتتى جازۋىندا بار. ەلدىڭ بارىنەن بيىك بولامىن دەپ 100 جىلقى قۇنىنا ساۋكەلە جاساتىپ كيگەن, اسقا تۇيە ءمىنىپ كەلگەن كوكتىڭ كولىندەگى ينەم بالاسىنان شىققان وتەباي سال, قىمبات ساۋكەلەسىن ءبىر تاقياداي كورىپ, ۇزاتقاندا كيسىن دەپ شوڭ ءبيدىڭ قىزىنا ءبىر ساقاۋ ارقىلى بەرە سالادى. ءماشھۇر-ءجۇسىپ مۇنى «بۇرىنعىلاردىڭ ءبارى اۋليە ەكەندىگى وسىندايدان بىلىنەدى» دەپ تۇيىندەيدى.
قاتار-قاتار سالىنعان تاستارىڭ-اي,
مۇنارلانىپ كورىنگەن باستارىڭ-اي.
ەسكە تۇسسەڭ, قايتەيىن, ەرەيمەنتاۋ,
تيا المادىم كوزىمنىڭ جاستارىن-اي.
ءيمانجۇسىپ ايداۋدا جۇرگەندە تۋعان جەردىڭ باعا جەتپەس قاسيەتىن جىرعا قوسىپ, جۇرەگىنە تولعان شەردى اقتاردى:
اقتاۋ, ورتاۋ, قاراتاۋ, كوكتىڭ كولى,
جاز بولعاندا جايلاۋشى ەد كوشىپ ەلىم.
ساعىنعاندا كوزىمنەن بۇل-بۇل ۇشتى
اق تۋىن اتا-بابام تىككەن جەرى.
نەسىبەمدى جازعان ەكەن مەنىڭ تۇزدەن,
قويىپتى كۇدەر ءۇزىپ ەل-جۇرت بىزدەن.
قايران ەل, وقتا-تەكتە ەسكە تۇسسەڭ,
جاسىمدى تيا المايمىن ەكى كوزدەن.
الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ ايقىن ايتقانداي, «قازاق جەرىن الۋ تۋراسىنداعى نيزام» سارىارقانىڭ يەن دالاسىن ءوز ۇلدارىنان تازالاۋدى باستادى. ايتۋلى ەرلەردى قۇرتۋ باستالدى. ءيمانجۇسىپ سول قۇرباننىڭ بىرىنە اينالدى.
قۇنسىز بولىپ ەرىمىز,
جەسىر بولىپ جەرىمىز ,
«جان مەنىكى» دەي الماي,
«مال مەنىكى» دەي الماي,
يت پەن قۇسقا ازىق ەك.
احمەت بايتۇرسىنوۆ «تىلەك باتام» اتتى ولەڭىندە وسىلاي كۇڭىرەندى. ويتكەنى ۇكىمەت-ورىسپەن قوسا بيلىكتەگى قازاقتىڭ بولىسى مەن پاراقور ۇلىعى اڭقاۋ ەلدى جابىلا قانادى. ءسۇيىنباي اقىن قازاقتىڭ قورشىلىعى جاڭا نيزاممەن بەكىگەنىن جىرعا قوستى:
قايران قازاق قور بولدى-اۋ,
قۇر بەكەرگە دالاقتاپ.
قازاقتىڭ گەنەتيكالىق قورىن قۇرتۋ قازىرگى ۇلت ماسەلەسىندە تەككە كەتكەن جوق. ءوز تىلىنەن ولسە ايرىلمايتىن وزبەك پەن تاجىكپەن سالىستىرعاندا, قازاق تۋعان تىلىنە سۇمدىق وبال جاسادى, سونداي-اق, قاق جارىمىنان استامى انا تىلىنەن ماقرۇمدىعىنا استە قايعىرمايدى. ءوز ءتىلىن قوراشسىنادى. قازاق بولۋعا نامىس كورەدى. ونىڭ شىن مۇسكىندىك, سورلىلىق ەكەنىن ۇقپايتىن ميعۇلا.
نامىسىنا قازاقتىڭ
مىڭ جەردەن كور قازىلدى.
ازا تۇتقان از ۇلدىڭ,
ەسىمدەرى تاسقا ەمەس,
كوكىرەككە جازىلدى.
التايدىڭ اق ولەڭمەن جازاتىن مىقتى اقىن قىزى باقىتجان رايسوۆا قازاققا ارىسى جوڭعار, بەرىسى سوۆەت ۇكىمەتىن جامىلعان زۇلىمداردان بولعان گەنوتسيد استارىن ولەڭدە استارلايدى. بۇل كادىمگى كور ەمەس, ەلدىك نامىستى ولتىرۋگە قازىلعان مىڭ كور. نامىسسىز حالىق – ولگەن حالىق.
قازاق بالاسىنىڭ تۋعان جەرگە ساعىنىشى ءالى سول قالپىندا, البەتتە, ماڭگۇرتتەنگەن, شىرىگەن جۇمىرتقا ءتارىزدى ءوزىن-ءوزى وگەي قىلعان اداسقان ۇرپاقتى قوسپاعاندا. جاس اقىن ەربول بەيىلحان بىلاي جىرلايدى:
سارىجايلاۋ, ساعىنىشىم ماڭگىلىك!..
جۇك ارتۋشى ەك, سارىاتانعا قوم قىلىپ.
بوزتورعاي –تاڭ شىرىلداماي اتتانىپ,
سارى جونعا كوش جەتۋشى ەدى بولدىرىپ.
ءيمانجۇسىپتىڭ «ەرەيمەنتاۋى» – ازاتتىق يدەياسىن ۇلىقتاۋىمەن ەلىم دەگەن ءار قازاقتىڭ كوكىرەگىندە جازىلىپ قالارى ايقىن. تۇركىستان-تۇران ەلىن ءسۇيۋ يدەياسى جولىندا ءومىرىن كۇرەسكە ارناپ, جانىن بەرگەن مۇستافا شوقاي ءيمانجۇسىپ شىققان قىپشاق رۋىنىڭ شاشتى اتاسىنان بولاتىن.
تۇركىستان يەم, ءبىز ءۇشىن, تاڭىرمەن بىردەي ەسىمىڭ,
الاشتىڭ التىن بەسىگى-اي, مۇڭداسى جەتىم-جەسىردىڭ.
ازاتتىق, تەڭدىك – بارلىق حالىقتىڭ ارمانى. اقىن ءسوزى اۋليەنىڭ باتاسىنا تاتيدى. شايىردىڭ دۋالى ءسوزى 300 جىل وتسە دە ورىندالارى بەك انىق. «سويلەر ءتىلى تۇركمەننىڭ» – ماقتىمقۇلى پىراعى ەلى مەن جەرىنىڭ باعى ءۇشىن ۇنەمى بىرلىك پەن ىزگىلىككە سەنىم ارتا جىر جىرلاۋى بۇگىنگى تۇركمەنستان مەملەكەتىنىڭ بەينەسىن عاسىرلار بۇرىن ءسۇيىپ, بولاشاققا امانات قىلىپ, بەدەرلەپ ايتقانىنىڭ ارقاسى دەپ ۇعامىن. 1733 جىلى تۋعان كلاسسيك اقىن ماقتىمقۇلىن سول ءۇشىن ەرەن ءسۇيىپ, قاستەرلەيمىن.
تەكە, ءجاۋمىت, يازىرعا
عوكلەن, احال قوسىلسا,
مۇمكىن ەمەس
تۇركمەننىڭ گۇلزارلارى سولماعى.
مۇمكىن ەمەس
تۇركمەننىڭ بىرەۋگە قۇل بولماعى.
(تۇركمەن تىلىنەن اۋدارعان دۇيسەنبەك قاناتباەۆ).
«ەرەيمەنتاۋ» – تۇلعانى, تۇلعا ارقىلى ۇلتتىق بولمىستى تانىتاتىن وتە بيىك, تەكتى ولەڭ. قاپ تاۋلارىنان التىندى التايعا سوزىلعان كەڭ القاپتى جايلاعان كوكبورىنىڭ ۇرپاعى ءيسى قازاق بالاسى ءۇشىن ازاتتىقتان اسقان قۇدىرەت بۇل الەمدە بولماعان ءارى بولمايدى دا.
امانحان ءالىمۇلى «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىسقا» تاتيتىن ۇران ءسوزدى وتىرىك جىلاماي, قۇسا-مۇڭعا قۇلاماي ايقىن قىلىپ ايتۋى ناعىز قۇدايشىلىق:
باقىتتى سەزبەسەڭ سول قايعى,
جاساسىن, جاساسىن ازات كۇن, –
ازاپتىڭ جىرشىسى بولمايدى,
اقىنى قازاقتىڭ.
يلايىم, قازاقتىڭ باعى وشپەسىن, قازاقتىقتىڭ كۇنى سونبەسىن! ورلىكتى تۋ قىلىپ وتكەن بابالار جولى قايتا جاڭعىرۋعا جازسىن!
ايگۇل كەمەلباەۆا,
جازۋشى
