بازار دەگەنىمىز – تار ماعىنادا ايتساق, ادامداردىڭ تاۋاردى الىپ-ساتاتىن ورنى. ال كەڭ ماعىنادا ايتساق, ەكونوميكالىق اۋىس-ءتۇيىس جاسايتىن ناتۋرال جانە ەلەكتروندى, ۆيرتۋال ساۋدا الاڭدارىنىڭ جالپى اتاۋى.
ەلىمىز 1991 جىلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن جوسپارلى شارۋاشىلىققا قوش ايتىپ, بازار شارۋاشىلىعىنا كوشتى. ءبىز ونى قازىر «نارىقتىق شارۋاشىلىق» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. ءىس جۇزىندە ادامدار ءوز تاۋارىن ەمىن-ەركىن الىپ-ساتا الاتىن ورىن – ول بازار. سوندىقتان ونى ءبىز «بازار شارۋاشىلىعى» دەسەك تە ەش قاتەلەسپەيمىز. ايتايىن دەگەنىم, بۇل اتاۋدىڭ دۇرىس-بۇرىسىندا ەمەس, ەلىمىزدىڭ قازىرگى بازارىنىڭ حال-ءجايى مەن بولاشاعى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى شەكارامىز شەگەندەلدى, ەلوردامىز اقمولاعا كوشىرىلىپ, جاڭا استانا سالىندى. ەلىمىز بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن تاپتى. سىرتقى ساياساتقا قاراتا كوپ ۆەكتورلى ساياساتتى ۇستانىپ, كورشىلەرمەن تاتۋ-ءتاتتى ديپلوماتيالىق بايلانىستار ورناتسا, ىشكى ساياساتتا تولەرانتتىق ساياسات قولدانىپ, ۇلتتاردىڭ ءوزارا ىنتىماعىن ساقتاپ, قۇدايعا شۇكىر, ايرانداي ۇيىعان ەل بولدىق. دەسە دە, ارمانسىز ادام دارمەنسىز دەمەكشى, جەتكەن جەتىستىكتەرىمىز ءبىر توعىز بولعانىمەن, جەتپەگەنىمىز ءالى توقسان توعىز. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلىپ, كوپ نارسە وزگەرگەنىمەن, تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا حالىقتى اش-جالاڭاشتىقتان, اشتىقتان امان الىپ قالعان, حالىققا نارىقتىق شارۋاشىلىقتىڭ قىرى مەن سىرىن ۇيرەتكەن, بيۋدجەتىمىزدىڭ العاشقى كىرىس كوزى بولعان ءبىزدىڭ بازارلارىمىزدىڭ ينفراقۇرىلىمى مەن زامانعا ساي سالالانۋ ءۇردىسى ءالى دە وزگەرمەي-اق كەلەدى. وعان كۇندەلىكتى بازارعا بارىپ جۇرگەن جاي ادامداردىڭ ءبارى كۋا. مەگاپوليس الماتى, نۇر-سۇلتان قالالارىندا بىرنەشە زاماناۋي بازارلار سالىندى دەگەنى بولماسا, باسقا بازارلار ءالى دە 30 جىلدىڭ الدىنداعى توزىعى جەتكەن ەسكى كونتەينەرلەرمەن ءباز باياعىسىنشا وتىر. مۇنداي قىستا ءۇسىپ-جىعىلىپ, جازدا كۇيىپ-ءپىسىپ تۇرىپ ساۋدا ىستەيتىن بازارلار مىنا زاماندا باسقا مەملەكەتتەردە نەكەن-ساياق. مەيلى, باسقا كورشى ەلدەردە بولسا بولسىن, بىراق ءبىز سياقتى قالاسىنىڭ ورتاسى دامىعان ەۋروپا امەريكادان كەم ەمەس, كوك تىرەگەن قۇرىلىسى بار, باۋ-باقشاسى جايناعان, كوشەسىندە الەمدەگى كولىكتىڭ بار ءتۇرى جۇيتكىگەن, 2050 جىلعا دەيىن الدىڭعى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرەمىز دەگەن ءۇمىتى بار ەلدە, وتكەن عاسىردىڭ ەنشىسىندە قالعان تەمىر كونتەينەرلەرمەن سالىنعان دۇكەندەر مەن بازارىنىڭ ىشىندەگى جولدارى مەن تۇراقتارى ويدىم-سويدىم, شۇرق-تەسىك, ءورت كەتسە ءورت ءسوندىرۋ ماشيناسى كىرۋگە دە مۇمكىندىگى جوق بازارلار ءومىر سۇرمەۋگە ءتيىس ەدى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ بىلتىرعى جولداۋىندا «شاعىن ورتا بيزنەستىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسىن, 2025 جىلعا دەيىن 35% جەتكىزۋ كەرەك!» دەپ ۇكىمەتكە تاپسىرما بەردى. ايتارعا بولماسا, 30 جىل نارىقتىق جۇيەمەن جۇرگەن ەلدە, شاعىن ورتا بيزنەس ۇلەسىنىڭ مۇنداي تومەن كورسەتكىش كورسەتۋى تىپتەن ۇيات. دەمەك, بۇل – ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ شاعىن ورتا بيزنەستىڭ قاينار بۇلاعى بولعان بازارعا كوڭىل اۋدارۋىنىڭ جەتەرسىزدىگى. نارىقتىق جۇيەدەگى مەملەكەتتە بازاردى مەڭگەرمەگەن كاسىپكەر دۇرىس كاسىپكەر ەمەس. ال بازارىن گۇلدەندىرە الماعان اكىم جاقسى اكىم بولىپ سانالمايدى.
تومەندە ءبىزدىڭ بازارىمىزدا ناقتى قانداي ماسەلەلەر ساقتالىپ وتىرعاندىعىنا توقتالايىن:
بىرىنشى, بازارلاردىڭ ينفراقۇرىلىمى مۇلدەم سىن كوتەرمەيدى. قوعام 21-عاسىردا بولعانىمەن, ءبىزدىڭ بازارلار ءالى تەمىر كونتەينەرمەن 20-عاسىردا قالعان. بۇل وتكەن عاسىردان مۇرا بوپ قالعان كونتەينەر بازارلار, ەڭ ءبىرىنشى, ۇزاق ۋاقىت بارىسىندا بازاردا تۇرعان كاسىپكەردىڭ دەنساۋلىعىن قۇرتسا, سوسىن, قالانىڭ ءيميدجىنىن تۇسىرەدى.
ەكىنشى, مەگاپوليس قالالارداعى بازارلاردىڭ ءورت قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى اۋىر. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى, سوڭعى كەزدە ەلوردا مەن الماتى قالالارىنىڭ بازارلارى اي سايىن ورتەنىپ تۇر. دەمەك, بۇل ەلوردا مەن الماتى بازارلارىندا ءورت قاۋىپسىزدىگىنىڭ دۇرىس ساقتالماعاندىعىنان دەرەك بەرەدى. مۇنداي بولۋ بىرىنشىدەن, كاسىپكەردىڭ ادال ەڭبەك ماڭداي تەرىن جەلگە ۇشىرسا, ەكىنشىدەن, كاسىپكەردىڭ بيزنەسكە بولعان سەنىمىن جوعالتادى.
ءۇشىنشى, بازار يەلەرىنىڭ جوسىقسىز ساۋدا شارتى دۇكەنشىلەردىڭ قانىن سۇلىكتەي سورۋدا. مىسالى, دۇكەندى ساتىپ بەرىپ, ونىڭ سىرتىندا جانە دە جالاقى تولەتۋ. دۇكەندى اشساڭ دا, اشپاساڭ دا بىردەي جالاقى تولەتۋ. دۇكەندى ۋاعىندا اشپاي قالساڭ, ايىپپۇل سالۋ دەگەن سياقتى قىم-قۋىت قيتۇرقى شارتتارمەن بازارداعى دۇكەنشىلەردىڭ شىعىنىن ارتتىرىپ, سول ارقىلى بازارداعى ساتىلاتىن تاۋاردىڭ باعاسىن شارىقتاتىپ وتىر.
ءتورتىنشى, بازاردىڭ قورشاعان ورتا ماسەلەسى. قالانىڭ شەتىندەگى بازارلاردىڭ ىشىندەگى جولدار مەن تۇراقتاردىڭ استان-كەستەڭى شىعىپ, ميشا بىلىعىپ جاتقانىن كورگەندە ءوزىڭىزدىڭ ەلدىڭ جۇرەگى, تاۋەلسىزدىكتىڭ سيمۆولى, ەلىمىزدىڭ باس قالاسى, ەلىمىزدىڭ استاناسىندا تۇرىپ جاتقانىڭىزعا مۇلدەم سەنبەي قالاسىز. ءوزىڭىزدى وتكەن عاسىردا جۇرگەندەي سەزىنەسىز. بۇعان مىسال رەتىندە نۇرعيسا تىلەنديەۆ كوشەسىنىڭ بويىنداعى «سالەم», «اقجول» بازارلارىن ايتۋعا بولادى.
سوندىقتان, ەڭ الدىمەن, بازاردىڭ ءورت قاۋىپسىزدىگىنە باسا نازار اۋدارۋمەن بىرگە, ولاردىڭ ينفراقۇرىلىمىن, بازار قوجايىندارى مەن دۇكەنشىلەردىڭ كەلىسىمشارتتارىن, ەكولوگياسىن قاداعالايتىن مونيتورينگ توپ قۇرىپ, بازار قوجايىندارىن بازاردىڭ قازىرگى سيتۋاتسياسىن وزگەرتۋگە مىندەتتەپ, ەلىمىزدىڭ شاعىن ورتا كاسىپكەرلىگىنىڭ قاينار بۇلاعى بولعان بازاردىڭ ودان ءارى گۇلدەنىپ كوركەيۋىن كەپىلدەندىرۋ كەرەك. سوندا عانا, پرەزيدەنتتىڭ شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ نارىقتاعى ۇلەسىن ارتتىرۋ نىساناسىنا ەرتەرەك جەتۋگە بولادى.
ەربوسىن نۇرمۇحانۇلى, ەكونوميست
