سابەتباي شال بۇگىن دە تاڭدى كىرپىك ايقاستىرماي اتىردى. ەندى كوزى ىلىنە بەرسە, شىڭىراۋ قۇزعا قۇلاپ بارا جاتادى; ايقايلايىن دەسە, ءتىلى-اۋىزى كۇرمەلىپ, ءۇنى شىقپايدى; ەندى كوزى ىلىنە بەرسە, قوي باعىپ ەسكى زيراتتىڭ قاسىنا تامان بارعان ەكەن دەيدى, ءالدەقاشان جەرمەن-جەكسەن بولعان مولادان بىرەۋ باسىن قىلتيتىپ, ىرجيا قارايدى. سول-اق ەكەن, مۇنىڭ اياق-قولىنان جان كەتىپ, ۇستىنەن ءبىر شەلەك مۇزداي سۋدى قۇيىپ جىبەرگەندەي بولادى. ەندى ءبىر ساتتە تامىر-تامىرىن قۋالاي, ءون بويىنا توق جۇگىرەدى. مۇنىڭ بويىنان سۋقانى ۇشقانىن سەزە مە, اناۋ ودان سايىن ەزۋىن كەرە تۇسەدى دە, ىمداپ شاقىرادى. تاعى سالدەن سوڭ قول بۇلعاعانداي بولادى. ەش جاۋاپ بولماعان سوڭ, ءوڭ-سۇرىق جوق الگى قابىردەن اتىپ شىعادى دا, تۇرا ۇمتىلادى. وسى كەزدە بۇل قۇلىن داۋسى شىرقىراپ, شوشىپ ويانادى…
سابەتباي شال بۇنىڭ ءبارى تەگىننەن-تەگىن كورىنىپ جۇرمەگەنىن ءاۋ باستان سەزگەن. سودان دا بولار, كوپتەن ات ءىزىن سالماعان الىس-جاقىنداعى اعايىن-تۋىستى تۇگەل ارالاپ شىققان. قارىز-قاۋعاسىنىڭ ءبارىن جاپقان. جالعىز ۇلى توققۇلدى جارىق دۇنيەگە اكەلىسىمەن ءجانتاسىلىم ەتكەن جارى مارقۇم اقعايشانىڭ باسىنا بەلگى تاسىن قويدىرىپ, اتىنان ورازا تۇتقان. مالىمنىڭ باسى دەپ وتىراتىن جيرەن ايعىردى دا قۇرباندىققا شالىپ, جوق-جىتىككە جىلىكتەپ تاراتىپ بەرگەن. بۇرىن-سوڭدى وكپە-رەنىشى بولعان كىسىلەردىڭ ءبارىنىڭ ۇيىنە باس سۇعىپ, ىممەن بايىرقالاسىپ, ىشتەي كەشىرىسىپ قايتقان. «الدا-جالدا قانداي ءبىر جاعداي بولسا» دەگەندى اڭگىمەسىنىڭ اراسىندا قايتا-قايتا قىستىرىپ وتىرعانىن ولار دا بايقاپ, «ول نە دەگەنىڭىز, سابەكە, جامان ىرىم باستاماڭىز» دەسكەن قويداي جامىراسىپ. ويلاپ قاراسا, اياق استىنان «انا جاقتىڭ» ەلشىسى كەلە قالسا, مىنا دۇنيەدە قيا المايتىنداي ەشتەڭەسى جوق سەكىلدى. ۇل اياعىنان تۇرىپ, شارۋاسىن دوڭگەلەنتىپ ءجۇر. كەلىنى ىلپىڭ-جىلپىڭ, پىسىق. ەكەۋى تاتۋ-ءتاتتى, ءاي-ءشاي دەسپەي-اق كۇن كەشىپ جاتىر. باسقا نە كەرەك؟ ءبارى-ءبارىنىڭ يۋ-قيۋى كەلىپ تۇر. تەك, تەك…
تەك, كۇن سايىن وزىنە قايتا-قايتا قوياتىن جالعىز سۇراق «ەندى نە قالدىنىڭ» الدىنان كەسە-كولدەنەڭدەي بەرەتىن جاۋاپ قانا مۇنىڭ مازاسىن الاتىن. سول ەسىنە تۇسسە «مۇنى قايتسە بولادى ەي, ا» دەپ, كۇبىر ەتە قالاتىن. «نەنى ايتاسىز, اكە؟» دەگەن توققۇلدىڭ سوزىنە دە سۇلە: «ءا, جاي, ءانشەيىن» دەيتىن دە قويا سالاتىن. ءبىر جولى عانا: «توقاي, الگىنىڭ اماناتى…» دەي بەرىپ, كىلت توقتاعان دا, كەيىن قانشا قولقالاسا دا جۇمعان اۋزىن اشپاي قويعان.
جاتسا-تۇرسا ويىنان كەتپەيتىن «الگىنىڭ اماناتى» سابەتباي شالدىڭ قارتايعان شاقتا سەرىگىنە اينالعان جەتىم ويى سەكىلدەنىپ كەتكەنى سونشا, ءبىر ءسات تە ەسىنەن شىققان ەمەس. كەي-كەيدە تىم مازاسى قاشا ما, «اتاڭا نالەت, مايكەيىپ, سەنى مە!» دەيتىن وڭاشادا. مۇنىسىن ىزىتقا تولى تىستەنىسپەن ەمەس, قاتپار-قاتپار ءاجىم تۇسكەن ماڭدايىن جازا ەرەكشە ساعىنىشپەن ايتاتىن.
* * *
مايكەيىپ پەن سابەتباي ەگىز قوزىداي تەتە وسكەن, اينىماس دوس ەدى. شىن اتى مايكەەۆ ۆلاديسلاۆ يۆانوۆيچ-تى. كىشكەنەسىنەن سۇتكە تويعان قوزىداي تومپيىپ جۇرەتىن ول جوعارى سىنىپقا كوشىسىمەن ۇرگەن قارىنداي دومالانىپ سالا بەردى. اۋەلىدە اۋىل بالالارى ونى «تورسىق», «بوققارىن» دەپ, كەلەكە ەتەتىن. ءوزىنىڭ دە قۇداي سۇيەر قىلىعى جوق, قايدا جۇرسە قولىنان ءبىر ءتىلىم نان ءتۇسپەيتىن. قولىنداعىسى تاۋسىلسا, قالتاسىنان تاعى ءبىر ءتىلىمىن شىعارىپ جاتاتىن. كەيدە مەكتەپتىڭ دارەتحاناسىنان دا سو كۇيى شىعىپ كەلە جاتاتىنىن قايتەسىڭ؟! بىراق, بۇل اۋىل قاراسيراقتارىنىڭ قويعان قاي اتىنا دا مىڭق ەتپەيتىن. ءتىپتى, ەستىمەگەن ادامداي ەلەمەي وتىرا بەرەتىن. سودان دا, بۇنىڭ اتى ءجيى اۋى-سىپ تۇراتىن: ءبىر كۇنى – «تورسىق», ەكىنشى كۇنى – «نانسوعار», ءۇشىنشى كۇنى «پىس-پىس»… وسىلاردىڭ ىشىنەن ءومىرشەڭ شىققان جالعىز لاقاپ ەسىم – مايكەيىپ بولدى (وعان سەبەپ ءوزىنىڭ «ماي كەيپى» بولۋى كەرەك).
بوزبالا شاققا جەتە بەرە سابىرباي دا, مايكەيىپ تە ءبىر-اق تۇندە توي جاساپ, باس-باسىنا شاڭىراق كوتەرگەن. اتادان جالعىز ەكەۋ – ءبىر-بىرىنە دوس تا, تۋىس تا, اعا دا, باۋىر دا بولا ءبىلدى. ەكى ۇيگە ءبىر ات, ءبىر اربا: ءشوپتى بىرلەسىپ شاۋىپ, وتىندى دا ءبىرگە ءتۇسىرىپ الاتىن. ۇيدەگى ەكى شۇيكەباستىڭ دا ىم-جىمداسىپ, تەز تابىسىپ كەتكەنىنە ءىشتەي ءشۇكىرشىلىك ەتەتىن. كەزەك-كەزەك قوناققا شاقىرىسىپ, كەزەك-كەزەك مونشا جاعىسىپ, مىناۋ ءدۇبارا دۇنيەنىڭ اۋىرتپالىعىن ۇلى دوستىق پەن بەرەكە-بىرلىكتىڭ تابانىنا سالىپ بەرەتىن دە, تاۋقىمەت اتاۋلىعا پىسقىرىپ تا قارامايتىن.
وسىناۋ جۇرەگى ەگىز جارالعان ەكى دوستىڭ ءومىر ساپارىنداعى جولدارىن ماسكەۋدەن جەتكەن ءۇشبۋ حات ءبىر-اق كۇندە قاق ايىردى. مايكەيىپتى سونداعى تۋىستارى ۇزاق جىلداردان بەرى ىزدەگەن دەي مە, سوعىستا ءجۇرىپ, اكەسى سولارعا جالعىز ۇلىن امانات ەتىپ كەتكەن دەي مە, ولەرىندە ماريا اپا دا سونداي بىردەڭە ايتىپ كەتكەن بە, ايتەۋىر پىش-پىش اڭگىمە كوپ. ونىڭ ۇستىنە, باياعىداي ءبىر وداق ەمەس, قازاقستان ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولدى. ەسىم باردا ەلىمدى تاۋىپ العانىم ءجون بە؟ وۋ, سوندا بۇل مەنىڭ ەلىم ەمەس پە؟ مەنى مۇندا وگەي ساناپ جاتقان كىم بار؟ الدە تۋىستارىم بىردەڭە ءبىلىپ ايتىپ وتىر ما ەكەن؟ مايكەيىپ ۇزاق ويلاندى. اقىرى, اعايىنىن تاۋىپ الۋعا بەل بايلاپ, ءبىر-اق كۇندە جۇگىن جينادى. كەتەرىندە قوراسىنداعى جيىرما-وتىز قويىن ايداپ اكەپ: «ءاي, سابەكە, مىناۋ كەزىندە سەنىڭ اكەڭ ماعان اتاعان ەگىز قوزىدان ورگەن مال. قىستا باعىپ وتىردى دەمەسەڭ, جەم-ءشوبىن دە ءوزىڭ دايىنداسىپ كەلدىڭ. جاز بولسا, تاعى سەن باعاسىڭ. مەنەن گورى وسىلاردىڭ وسۋىنە سەپ بولعان سەنسىڭ. بۇلاردى ساتىپ, جارىماسپىن. ودان دا ساعان تاستاپ كەتەيىن. ەگەر, و جاققا جەرسىنە الماي جاتسام, قايتىپ كەلگەندە تىگەرگە تۇياعىم بولادى. وعان دەيىن ءتولىن الىپ, كەرەگىڭە جارات». سابەڭ سو كەزدە نەگە باسىن الا قاشپاعانىن ءوزى دە ءتۇسىنبەيدى. ول دا: «ەگەر سوندا قونىس تەۋىپ قالسام, مالىمنىڭ سۇراۋى جوق» دەمەگەن. سونىسىنا قاراعان دا, ءوزى دە سوندا جەرسىنىپ كەتەتىنىنە سەنبەگەن سىڭايلى.
سودان بەرى شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. وتكەن جازدا قولى قالتىلداپ وتىرىپ, سابەڭ دوسىنىڭ ەسكى ءادرىسىنە بىلاي دەپ حات جولداعان:
– امانسىڭ با, مايكەيىپ؟! ەل-جۇرت, اعايىن-تۋىسىڭ تەگىس امان با؟ دەنى-قارنىڭ ساۋ ما؟ بۇل حات بالكىم جەتەر, بالكىم جەتپەس, سوندا دا ءۇمىت ءدۇنيەسى دەپ جازىپ وتىرمىن.
ءبىز ءالى سول سىردىڭ بويىنداعى ەسكى اۋىلدا وتىرمىز. باياعىداي ءداۋرەندەپ تۇرعان ساپقوز جوق, ەل تۇگەل قالاعا كوشىپ, ونشاقتى ءۇي عانا قالدىق. ەسەسىنە قالامىز كوركەيىپ, ادەمى بولىپ كەتتى. ايتپاقشى, سەنىڭ تراكتورىڭ باياعىدا قىتايعا تەمىرگە ءوتىپ كەتكەن, تامتىعى دا جوق. ۇيلەرىڭنىڭ قالقايىپ قابىرعاسى عانا قالدى, سەنەن كەيىنگى يەسى بۇزىپ اكەتكەن…
ءجا, كوپ سوزبايىن, الگى ءوزىڭ امانات ەتىپ كەتكەن قويلارىڭ ءوسىپ, بۇگىندە ءجۇزدەن استى. جالعىز ۇل جۇمىستا, مەن بولسام قارتايدىم, مالىڭا قارايتىن شامام جوق.
ساتىپ, قۇرتايىن دەسەم, كورىمدە سۇرايسىڭ با دەپ قورقام. كەلىپ, قويىڭدى ساناپ ال. ءسالەممەن سابەتباي.
ارادا ءبىر جىل وتسە دە مايكەيىپ جاۋاپ جازبادى, جازىپ جىبەرگەن ءۇيدىڭ نومىرىنە دە قوڭىراۋ شالمادى.
* * *
سابەتباي شال بۇگىن دە اتار تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى. جۇمساق توسەك جامباسىنا تاستاي باتىپ, ۇرشىعى ويىلۋعا اينالعالى قاشان. ءبىر ءسات ءبۇگىن تاڭ اتپايتىنداي, ءتۇندى تاس توبەگە تاڭىپ تاستاعانداي سەزىلدى. دالا بوزامىقتانا باستاعاندا عانا ۇزىلۋگە شاق قالعان ۇمىتىنە جان كىردى. سالدەن سوڭ اس ۇيدەگى جاسقانا شىققان دىبىستان كەلىنى دارەت سۋىن دايىنداپ جۇرگەنىن سەزدى دە, ورنىنان تۇردى. تاڭ اتقانشا سەگىز كوزى سىرقىراپ شىققانىنا قاراماستان, ءوزىن كۇندەگىدەن سەرگەك سەزىنگەندەي. نامازدان كەيىن ادەتتەگىدەي داستارحان جايىلىپ, بۋى بۇرقىراپ قىزىل كۇرەڭ شاي كەلدى. سوراپتاي ءىشىپ, تامىر-تامىرىنا قان ءجۇگىرە باستاعانى سول ەدى, كەلىنى: «ايتپاقشى, اتا, مىنانى سىزگە كەشە مەكتەپتەن بەرىپ جىبەرىپتى» دەپ اق كونۆەرتتى قولىنا ۇستاتا سالدى. تاعى دا جينالىسقا شاقىرىپ جاتقان شىعار دەپ, توسەگىنىڭ باسىنا قويا بەرگەنى سول ەدى, «مايكەەۆ ۆلاديسلاۆ يۆانوۆيچ» دەگەن جازۋ كوزىنە وتتاي باسىلدى. جالما-جان كونۆەرتتى اشىپ, بىلاي جولدانعان حاتتى وقىدى:
– سابەكە, امانسىڭ با؟ حاتىڭدى الىپ, بالاشا ەڭىرەپ جىلادىم. سەنى جاقسى بىلەم دەپ ويلاۋشى ەدىم, بىراق جاقسى تانىماعان ەكەنمىن. وسىنشا جىل اماناتىڭ دەپ… سەنىڭ جولىڭدا ساداعا! سەندەي ادال دوستىڭ جولىندا قۇربان, انداعى ءجۇز قوي تۇگىل مىنا جالپاق دۇنيەنى سەنىڭ جولىڭدا تارك ەتەر ەم. بەكەر كەتكەن ەكەنمىن قاسىڭنان…
مەنىڭ بۇل ءحالىمدى بىلمەي-اق قويسىن دەپ, جاۋاپ جازباپ ەم, كەشە عانا باتىلىم جەتىپ, قولىما قالام الدىم.
سابەكە, كيەسى اتتى مەنى تۋعان جەردىڭ, سىر انانىڭ, ءبىزدىڭ تۋعان اۋىلىمىزدىڭ كيەسى جىبەرمەدى. قارىزىن وتەمەي كەتكەنىم ءۇشىن, ساتقىندىعىم ءۇشىن…
مۇندا كەلە ساپ, ەل قاتارلى ءومىر سۇردىك. بىراق, بۇل جاقتا الگى كوك ءشولمەككە قۇمارلار كوپ ەكەن. قالاي سولاردىڭ بىرىنە اينالىپ كەتكەنىمدى بىلمەي قالدىم. ءوزىمدى اقتاپ قايتەيىن, مەنىڭ سالىنىپ ىشكەنىمدى لەنا كوتەرە المادى. مىنە, وسىمەن ون جەتى جىل, جالعىزبىن. جان سەرىگىم – كوك شولمەك.
سابەتباي, ەگەر شاماڭ بولسا, مەنى كەلىپ الىپ كەت. بارىپ, انامنىڭ قاسىندا جاتايىن. سىردىڭ بويىندا! تۋعان اۋىلىمدا! سەنىڭ بوساعاڭدا ولسەم دە ارمانىم جوق, باۋىرىم. ءوز جەرىمنەن ءوزىم جەرىپ, بەكەر كەتكەن ەكەنمىن. ەندى جالعان نامىسقا جەڭىلەر جايىم جوق. تۋعان جەرىمە جەتكىز مەنى, دوسىم! كەش تە بولسا بارىپ, كەشىرىم سۇرايىن.
كۇتەم. سالەممەن مايكەيىپ.
* * *
پويىزدىڭ تەرەزەسىنەن ۇساق شوقىلى سارى دالا جوڭكىلىپ جاتىر. ەڭسەسى ەڭكىش تارتقان قارت كىسى سىرت جاققا ۇزىلە قارايدى. سونا-ا-اۋ, الىسقا ۇزدىگەدى. ماسكەۋگە دەيىن ءالى ءۇش كۇندىك جول جاتىر. وسى ءۇش كۇنگە تاعات تابار ما ەكەن قاريا؟! جوق, الدە, جىڭىشكەرگەن ءتوزىمنىڭ قىلى شىڭ ەتىپ ءۇزىلىپ تىنشىر ما ەكەن؟ جامىراعان ويلارىن جيناي الماي كەلە جاتقان قارت كەلەر ءسات ەرەكشە جىميىسپەن: «ءاي, اتاڭا نالەت, مايكەيىپ», – دەيدى كۇبىرلەپ. – شىدا, سىردىڭ تاستاي سۋىق سۋىنا سالىپ ەسىڭدى جيعىزايىن…».
يرانعايىپ كۇزەمباەۆ
