بايبالامشىل ەمەسپىز. ءارى «تۇستەن كەيىن ماڭىراۋدان» ابىروي تاپپايتىنىمىز بەلگىلى. تەك زىمىراننىڭ اۋىپ تۇسۋىنەن باستاپ, ونى جىلى جابۋعا دەيىنگى بۇگىنگى كەزەڭدى ءبىر شولىپ وتسەك دەيمىز. باقساق, قاي جاعىنان الساق تا, بىرنەشە ءنول ەسەبىمەن ۇپايىمىز كەم ءتۇسىپ تۇر ەكەن.
«شايتاننىڭ» اتاسى
2 ماۋسىم كۇنى كۇل-پارشاسى شىققان رەسەي زىمىرانى تەك قارا جەرگە ەمەس, سونىمەن بىرگە – سوڭعى بەسجىلدىقتا «يننوۆاتسياعا بەتبۇرىس» ۇرانىمەن جۇرگەن ورىستاردىڭ عىلىمداعى سوڭعى بەكىنىسىنىڭ ناق توبەسىن ويىپ تۇرىپ قۇلادى. بىرەۋلەر ءۇشىن عارىش سالاسىنداعى ءبىرشاما جەتىستىكتەردىڭ ءوزى سوناۋ سوۆەت كەزەڭىندە قالانعان اسكەري-وندىرىستىك كەشەننىڭ سارقىنشاعى ەكەنىنە ابدەن كوزى جەتتى.
شىنىمەن دە, «تاۋەلسىز» رەسەي تاريحىندا عارىشتىق تەحنولوگيالارعا ەنگىزىلگەن سونشاما جاڭالىقتار جوقتىڭ قاسى. نارىقتىق داعدارىس كەزىندە ىرگە بەرمەي, ءوز ەڭبەك ۇلەسى مەن تەحنولوگياسىن مەيلىنشە ساقتاعان بۇل سالاداعى «جەتىستىكتەر» – جاڭا رەسەيدىڭ عىلىمداعى سونى قادامىنان گورى, ەرتەدەن قالعان مايلى سۇيەكتى ءمۇجۋى دەسەك جاراسادى. مىسالى, وسى قۇلاپ وتىرعان «پروتون-م» زىمىرانىنىڭ نەگىزى سوناۋ 1950-60 جىلدارى قالانعان (ۆ.ن.چەلومەيدىڭ كونسترۋكتورلىق بيۋروسى). ءارى قاراي تەك ەلەكترونيكاسى مەن باقىلاۋ جۇيەسى, وتىن ماتەريالدارى زامان تالابىنا ساي جەتىلدىرىلىپ وتىرعانى بولماسا, جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتا كونسترۋكتسيا جاعىنان سونشا وزگەرىسكە تۇسە قويعان جوق. اتالارىمىزدىڭ بەساتارى كۇلدىرمامايلايتىنى سياقتى, «پروتوننىڭ» دا كەسىرتكەدەي قاۋقارى بار ەدى.
«پروتون» زىمىرانى – سوۆەتتىك-رەسەيلىك قۇرلىقارالىق اسكەري زىمىرانداردىڭ دا نەگىزى. باتىستىڭ اسكەري كاتالوگتارىندا «SS-18 Satan» («شايتان») دەپ اتالىپ كەتكەن, وسى كۇنگى ورىستىڭ, قازاقتىڭ اۋە كۇشتەرىنىڭ نەگىزىن قۇراپ وتىرعان – س-300 زىمىرانىنىڭ دا ءتۇبى وسى «پروتوننان» تارايدى. ەندەشە, جاساۋ ءادىسى ابدەن جولعا قويىلعان زىمىراننان ورىستىڭ بيلىگى دە, ونى توڭىرەكتەگەن كۇشتەردىڭ دە ۋايىمى بولدى دەۋگە كەلمەس.
بىراق شىندىق سول: زىمىران كوتەرىلمەستەن سۇلاپ ءتۇستى. نەلىكتەن؟
ابدەن جولعا قويىلعان ادىسپەن جاسالعان دۇنيەنىڭ سىر بەرۋىندە ءبىر عانا سەبەپ بار, ول – اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق ۇيىمداستىرۋدىڭ كۇيرەۋى. بۇرىن – اتۋ جازاسىنىڭ, بولماسا يتجەككەننىڭ ۇرەيىمەن ساپالى جاساۋعا ىنتالاندىرىپ كەلگەن جۇيە بۇل جولى بولجىراپ كەتتى. تەرەڭىنە ۇڭىلمەي-اق, تىڭشى جالداماي-اق, اشىق اقپارات كوزدەرىندەگى مالىمەتتەردىڭ ءوزى عانا رەسەيلىك اسكەري-وندىرىستىك كەشەندە باتپانداي پروبلەمالار بارىن كورسەتىپ كەلەدى.
سوڭعى جىلدارى تەحنولوگيالىق ارتتا قالۋشىلىق سالىستىرمالى تۇردە وزىق بولعان اسكەري سالانىڭ دا كەم تۇستارىن اشكەرەلەدى. شەتەلدىك كەلىسىمشارتتار ازايىپ بارا جاتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن «ىمىراشىل» دەلىنگەن ۇندىلەردىڭ وزدەرى ورىستاردىڭ قارۋىنان باس تارتىپ, بىرتە-بىرتە وزىق ۇلگىدەگى باتىستىق جاراققا بەت بۇرۋدا. ال ازاماتتىق اۆياتسياعا تۇرەن سالماق بولعان «سۋحوي سۋپەر دجەتتەن» لاينەرلەر ساتىپ الىپ قويىپ, قايتا تاپسىرىپ جاتقاندار قانشاما؟ وسى ورايدا, اشىق باسەكەلەستىك جوق ءبىر عانا سالا – زىمىران جاساۋ ەدى. ەندى ونىڭ دا اقىرعى كۇندەرى جاقىنداعان سياقتى. وعان دالەل دە بار.
وسى كۇندەرى «ستۋدەنتتىك» دەپ اتالاتىن, عىلىمي زەرتتەۋلەر ءۇشىن ۇشىرىلاتىن زىمىرانداردىڭ ساپاسى مەن ءساتتى ۇشىرىلۋ ىقتيمالدىعى ايتارلىقتاي دارەجەگە جەتىپ وتىر. ونىڭ قاسىندا ەرتەدەن قالعان سىزباعا قاراي وتىرىپ, قۇراستىرا قوياتىن زىمىراننان سونشاما باقىلاۋ, ۇيىمداستىرۋ جانە تەكسەرۋ ۇيىمدارى بولا تۇرا, كوز جازىپ قالۋدان ارتىق بەيشارالىق بولماس. تەحنولوگيالىق بەيشارالىق. شارۋاشىلىق بەيشارالىق.
«ساياسي حيميا» نەگىزدەرى
قازاق ءۇشىن ورىس عىلىمىنىڭ كۇيرەۋىنەن بۇرىن ساتىلى قوزعالتقىشتىڭ «شەلەگىنەن» لاقىلداپ توگىلگەن گەپتيل ۋايىم بولىپ وتىر.
نەتكەن سيمۆوليزم دەمەڭىز, بىراق اپاتتان ەكى اپتاداي بۇرىن پرەمەر-ءمينيستردىڭ سايتى قازاقستاندا زىمىران وتىنىنىڭ زالالىن انىقتايتىن ەرەكشە ادىستەمە جاسالعانىن حابارلاپ ەدى. دالىرەگى, مۇنى ايتقان ۇلتتىق عارىش اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى تالعات مۇساباەۆ وتاندىق «عارىش-ەكولوگيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى عالىمدارىنىڭ جەتىستىگىن اتاي وتىرىپ, «وكىنىشكە قاراي, زىمىران ۇشىرۋ كەزىندە گەپتيل مەن اميلدەن كەلەتىن زارداپتىڭ بولاتىنىن» جەتكىزگەن بولاتىن. ەندى اپاتتان كەيىن سول ءبىر «كەرەمەت ادىستەمە» نەگە ەكەنى بەلگىسىز, قازالى مەن جۋسالىنىڭ اراسىنا جەتە الماي-اق قويدى. ەسەسىنە, اپاتتى «رەسەيدىڭ ىشكى ماسەلەسى» دەپ, ايىپتىلارعا كارت-بلانش بەرە سالدىق. ارينە, رەسەيدىڭ مۇندايدا قۇرىلا سالاتىن جەدەل كوميسسياسى اپاتتىڭ سالدارى زارداپسىز دەپ تانۋعا بەيىل. قوعامدىق باقىلاۋ دا جوق, ءوزى جاساپ, ءباتۋاسىن دا ءوزى ايتاتىن بوتەن ەلدىڭ ۇيىمىنان ءبىزدىڭ قامىمىزدى كۇيتتەيتىن قورىتىندى كۇتىپ قاجەتى دە جوق.
اسپاننان ۋ لاقىلداپ توگىلگەلى جىلت ەتكەن كوپ ءجايت بار. سولاردىڭ ەڭ ۇلكەنى – اپاتتىڭ الدىن الۋ جوسپارى مەن دايىندىقتىڭ جوقتىعى.
تاعى ءبىر الاڭدارلىق ءجايت – گەپتيلدىڭ توگىلۋى ءوز الدىنا, ال سول زىمىران ەسەپتەلگەن جولدان بوتەن باعىتقا اۋىپ كەتسە, نە قارەكەت قىلامىز؟ اتىپ تۇسىرەمىز بە؟ وندا جاقىن جەردە اسكەري بازا, نە اەروۇتقىر قورعانىس كۇشتەرى بار ما ەكەن؟ بۇل كوزقاراستى قوزدىرۋ ەمەس. ابدەن بولۋى مۇمكىن جاعداي.
قالاي دەسەك تە, ەلباسىمىزدىڭ تىكەلەي, ناقتى نۇسقاۋىمەن عارىش سالاسىن ءبىر كەزدەردە الىپ قالدىق. مۇنىمەن ايداي الەمگە «عىلىمعا دا ءبىزدىڭ قوسارىمىز بار» دەگەن مالىمدەمە جاساعانداي بولدىق. ەندەشە, وسىنشا ىزگى ماقسات سەنىپ تاپسىرىلعان لاۋازىمداعىلار زىمىران سالاسىن ەڭ الدىمەن ادامي قيسىنعا كەلتىرسە دەيمىز. مىسالى, زالال-زارداپتارىن ءبىزدىڭ ەل ءوز بەتىنشە ەسەپتەسە.
ايتپاقشى, ورىس اقپارات كەڭىستىگى ءبىزدىڭ باسىمىزعا قۇيىپ كەتكەن گەپتيلىن الدەقاشان ۇمىتتى. ولار قازىر ەل بولىپ, باعىتتاۋىش جابدىقتى زىمىرانعا تەرىس ءىلىپ قويعان ەلەكتريكتى ىزدەپ جاتىر. ول ەركەك توقتى بولسا دا, قۇربان بولۋعا قۇلقى جوق: ءبىر جاققا بوي تاسالاپتى. ال, پۋتين رەسەي عارىش كەشەنىن الاشاداي قاعىپ-سىلكىپ جاتىر. ارينە, قازاقتىڭ قامى ءۇشىن ەمەس. عىلىم مەن وندىرىستەرىنىڭ سوڭعى ايلاعى – عارىش سالاسىنداعى باسسىزدىق ءۇشىن. وزدەرىمەن وزدەرى, ايتەۋىر. ءوز جارامىزدى ءوزىمىز جالاپ جازباساق بولماي تۇر, اعايىن!
ماقالامىزدى ساندىق كورسەتكىشتەر مەن «جالاڭ فاكتىلەردەن» ادەيى ادا قىپ وتىرمىز. ولاردىڭ بىرىندە دە قازاققا پايدالى ەشتەڭە جوق ەكەن.
ەرلان وسپان
