Britaniialyq qoǧamda bala qalai ösedı? Aǧylşyn mektepterınıŋ alǧa ozǧan tūstary qandai? Oiy erkın ärı jan-jaqty jetkınşektı tärbieleudıŋ syry nede? Būl sūraqtardy «Bolaşaq» baǧdarlamasy arqyly Şeffild universitetınde oqyp, Education mamandyǧy boiynşa magistr därejesın alyp kelgen Janerke Äubäkırovaǧa qoiǧan edık. Qazır Astanadaǧy halyqaralyq «Spectrum» mektebınde sabaq berıp jürgen Janerke bala ömırıne qatysty Angliiadaǧy körgen-tüigenderın bylaişa baiandap berdı:
Bırınşı qorǧauşy – memleket
Bızde «balany ömırge äkelgen men, sondyqtan bala menıkı» degen tüsınık bar. Angliiada öz balaŋa olai ielık ete almaisyŋ. Mysaly, on ekı jasqa tolmaiynşa bala üide eresektersız jarty saǧattan artyq jalǧyz qalsa, ata-anasyn osyndai jauapsyzdyǧy üşın zaŋǧa tartady. Balany ata-anasy ūryp jatqanyn bıreu-mıreu körıp, polisiiaǧa habarlasa, onyŋ saldary tıpten qiyn. Ata-anasynyŋ kelısımınsız bırde-bır balany suretke ne videoǧa tüsırmeuıŋız kerek, äitpese balalardyŋ jeke şekaralaryn būzǧan bolyp şyǧasyz. Mektepten de sebepsız qaldyruǧa bolmaidy. Bır künı Nottingemge qydyryp baratyn bolyp, bes jasar qyzymdy sabaǧynan alyp kettım. «Negızı, būlai jasamaŋyz. Kelesıde bır ai būryn eskertuıŋız kerek» dedı mūǧalımı. Basymdy izedım. Ekınşı joly aldyn ala sebebın jazyp, hat joldadym. Sonymen mäsele bıtken bolar dep, taǧy da qyzymdy sabaǧynan qaldyrǧanmyn. Bırneşe künnen keiın älgı hatymnyŋ jauaby kelıp tūr. Söitsem, ötınışıŋnıŋ qūptalǧan ne qūptalmaǧanyn kütu qajet eken. Jaŋaǧy hattyŋ bır betınde mektep direktorynyŋ «rūqsat etılmedı» degen sözı, al kelesı betınde menıŋ endı solai qaitalaityn äreketım üşın qūqyq qorǧau organdary aldynda jauap beretınımdı tüsındırgen jazu tūr. Densaulyǧyna bailanysty jedel jaǧdai bolmasa, basqa sebeptermen balany sabaqtan bosatpaidy. Qydyrysty tek demalys uaqytyna josparlaisyz.
Teoriiadan görı täjıribe köp
Oquşylar dünie, ǧylym turaly bılımderın kıtaptan görı bylaiǧy ömırde molyraq jinaidy. Mäselen, olardy tabiǧattanu sabaǧynda ormanǧa jiı aparady. Onda barǧanda «bes şūbalşaŋdy, ekı örmekşını, tört qūmyrsqany, bır ūludy tap» degen sekıldı naqty tapsyrmalar beredı. Ortaǧa ot jaǧyp, är balaǧa marşmellou tüirelgen taiaqtardy ülestıredı de, ony otqa qalai qaqtau kerektıgın üiretedı. Sol sätte balada da ottyŋ paidasy turaly bılım paida bolady. Synypta är oquşyǧa qūmyraǧa dän ekkızıp, sony baptatady. Ösımdıktıŋ qalai gül jaratynyn, jemıs beretının bala sodan keiın jaqsyraq ūǧady. Muzeilerdıŋ bärı tegın, onda da balalarǧa arnalǧan qyzyqty ıs-şaralar jiı ötedı. Bır joly ǧalamşarlar turaly taqyrypqa tap keldık. Üstelge toǧyz qūty qoiylyp, ışı är planetanyŋ qūramyndaǧy himiialyq qospalarmen toltyrylypty. Solardy iıskep, är planetanyŋ iısı qandai bolatynyn bıluge bolady. Balalar tügıl, ülkender qyzyǧatyndai-aq! Mūrajaidaǧy endıgı bır kün tıske arnaldy. Ortada şokolad, saǧyz, gazdy susyn tūr da, qastaryna qant salynǧan qapşyqtar ornalastyrylǧan. Ony körıp, qai önımde neşe paiyz qant bolatynyn jäne onyŋ tıske ziiany qanşalyqty ekenın büldırşınder oŋai tüsınedı.
Taŋdau jasauǧa üiretedı
Ata-analar balany mektepke bererde jazatyn ötınış hatynda jeuge rūqsat etetın tamaq türlerın belgıleidı (halal, vegetariandyq, gliutensız, jaŋǧaqsyz, t.b.). Soǧan säikes, kün saiyn sabaq bastalmas būryn oquşyǧa bügıngı mäzırde bar tamaqtar tızımın ūsynady. Bala özınıŋ jegısı keletın tamaǧyn özı taŋdaidy. Erteŋgılık ūiymdastyrǧanda da oquşynyŋ qai qaharman bolyp kiınetını öz taŋdauyna bailanysty. Üi tapsyrmasy retınde qandai janrdaǧy kıtapty oqitynyn da şäkırttıŋ özı şeşedı. Taŋdau erkındıgıne äbden üirengen balalar bolaşaq mamandyqtary jaily oilanǧanda da «biznesmen bolam, mūǧalım bolam, därıger bolam» degen tärızdı «qalypqa qūiylǧan» käsıpterdı atamaidy. Onyŋ ornyna torttardyŋ betındegı kremın ǧana daiyndaityn konditer nemese Avstraliiadaǧy joiylyp bara jatqan tasbaqalardy qūtqaratyn volonter bolǧysy keletınderın aitady. Balalar, sondai-aq, basqa adamnyŋ taŋdauyna qūrmetpen qarauǧa da daǧdylanǧan. Tuǧan kün iesı synyptastarynyŋ arasynan bırneşe balany ǧana ırıktep şaqyrsa, basqalary onyŋ sol taŋdauyn kelısımmen qabyldaidy.
Därıger «qorqynyşty adam» emes
Britaniiada balany «būzyq bolsaŋ, därıgerge aparam» dep qorqytu orynsyz. Öitkenı medisina mekemelerınde balaǧa degen qarym-qatynas köbınese pozitivtı emosiia qaldyrady. Jaz kezınde syrtta oinap jürıp, qyzym qolyn syndyryp aldy. Hirurgke bardyq.
– Aişanūr, qandai tüstı ūnatasyŋ? – dedı därıger gips salarda.
– Qyzǧylt… – dedı solyǧyn basa almai otyrǧan qyzym.
Artynşa hirurg aǧai qyzymnyŋ qolyna qyzǧylt tüstı gipstı süp-süikımdı etıp salyp berdı. «Batyldyǧy üşın» arnaiy sertifikatpen marapattady.
Taǧy bırde tıs därıgerıne bardyq. Aişanūrdy qorqytpaiyq dep, tısı jūlynatynyn aldyn ala eskertpegenbız. Ony dantist estıgende, basyn şaiqap:
– Jaraidy, qazır «happy gas» (balany uaqytşa ūiyqtatatyn gaz) jıberıp, qyzyŋyzdyŋ tısın jūldyq delık. Bala ony sezbeidı. Bıraq oianǧanda, bır tısınıŋ joq ekenın bıledı. Al bız oǧan tısınıŋ jūlynatyny turaly eşteŋe aitpadyq. Odan keiın stomatologtarǧa qalai senedı? Öz erkımen kelısıp kelgenı jaqsy, – dep operasiia jasaudan bas tartty.
Balanyŋ därıger bölmesınen barynşa toq köŋılmen şyǧuyna qatty köŋıl böledı.
Qoǧam da qamqor
Angliiada bastauyş mektep pen orta mekteptıŋ ǧimarattary ekı bölek jerde salynady. Būl, bır jaǧynan, ülkennıŋ kışıge älımjettık jasau faktılerınıŋ aldyn aluǧa sep bolsa, ekınşı jaǧynan, jasöspırımderdıŋ ziiandy ädetterın büldırşınderdıŋ körmeuıne kömektesedı. Qoǧamda balaǧa degen janaşyr közqarasty jiı baiqaisyŋ. Avtobusqa kırerde bala jetektegen kısını kezekten tys bırınşı kırgızedı. Köşede temekı tartyp tūrǧan bıreu balanyŋ kele jatqanyn körse, tütının qolymen jelpıp tastap, bala ötıp ketkenşe temekısın artyna jasyra qoiady. Tıptı mas kısılerdıŋ özderı balalardyŋ közınşe özderın mädeniettırek ūstauǧa tyrysady. Köp jerlerde balalarǧa arnalǧan bölek därethana bar. Düken qyzmetkerlerı balalarǧa da «ser», «djentelmen», «miss», «ledi» dep qūrmet körsetıp, eresekterşe söilesedı. Osyndai közqaras balanyŋ özın tūlǧa retınde sezınuıne, süiıktı ärı qauıpsız ekenın ūǧynuyna ülken äser etetını ras.
P.S: «Bas salyp, bızdıŋ balalardy batysşa tärbieleuge de bolmaidy. Olar men bızde ekı türlı mentalitet qalyptasqandyqtan, kei tūstaryn qabyldau mülde ikemge kelmeuı mümkın. Ol tärbienıŋ de kemşın jerlerı jeterlık. Paidaly jaǧyn ǧana süzıp alǧanymyz dūrys» dep äŋgımesın aiaqtady Janerke.
Botagöz MARATQYZY
