Qazaqtyŋ ūşan-qiyr dalasyna, aldaǧy türlı bailyqtarǧa, özen-suyna qyzyǧyp, erte zamannan jūtyp qoiuǧa ūmtylǧan ekı eldıŋ ortasynda qandy şeŋgelge şöre-şörege tüsken, būlqynumen kün ötkızgen jūrtqa joqşylar, janaşyrlar qajet edı. Sol joqşy, sol janaşyr şoq jūldyzdyŋ eŋ ırısı, künı bügınge deiın säulesı üzılmegen kemeldısı – Ahmet Baitūrsynūly.
Keŋes däuırıne deiıngı baspasöz betınde Ūlt ūstazynyŋ aqyndyq, aǧartuşylyq jäne qazaqşa jazuǧa emle tüzu bastamasyna orai aitylǧan tanymdyq sipattaǧy maqalalardyŋ jariialanuy ūnamdy qūbylys boldy. «Aiqaptyŋ» 1912 jylǧy №4 jäne 5 sanyndaǧy «Jazu tärtıbı» atty maqalasy pıkırtalas tuǧyzyp, būl turasynda öz közqarasyn aşyq bıldıruşıler boldy. Mysaly, J.Şiiaşovtyŋ «Bırge qozǧalalyq» Azamat Alaşūlynyŋ (M.Dulatūly) «Jazu tärtıbı». Ualiolla Halilidıŋ «Tıldı saqtauşylyq» t.b. maqalalar jaryq kördı. J.Şiiaşovtyŋ Ahaŋnyŋ jazudy bır tärtıpke salyp älıppe bastyruǧa degen nietın qoldaǧanymen, A.Alaşūly öz maqalasynda aitqandai: «A.Baitūrsynūlynyŋ jazu tärtıbın tıptı basqaşa tüsıngen, dūrysyn aitqanda, tüsınbegen. Būl kısı jazu tärtıbınıŋ dūrys, terısın öz aldyna tekseruden būryn, noǧailardyŋ älıppe jazuşylarynan basqa jol ızdegenı üşın qatty renjıgen». Al öz oiyn «Jazudy tärtıpke salu degen oŋai emes. Jurnal oquşylar synasyn degende ärkım basyna kelgenın jazatūǧyn bolsa, eşuaqytta oidy bır jerge qorytyp bolmaidy. Būl turasynda synauşylar da baiqap jazarǧa kerek» dei kele öz basynyŋ A.Baitūrsynūlynyŋ jazu tärtıbın ūnatqanyn jazyp, ūsynystaryn da bıldıredı.
Būlarda Ahaŋnyŋ halqy üşın qamyǧyp jürıp jasap jatqan eŋbegı turaly ǧana söz bolsa, qostanailyq Ualiolla Halili ūlt ädebietındegı tūlǧalyq ornyn baǧalauǧa ūmtylǧan. «Bızge būl künde basşy bolǧan, halyqqa ülgı körgızgen jıgıtterımız joq emes qoi. Mynau «Masa» men «Qyryq mysaldy» jazuşy A.Baitūrsynūly sekıldı erlerdı halyq qyzmetşısı deuge bolady. Jäne de «Aiqap» jurnaly pen «Qazaq» gazetınde halyqqa jol-jön körgızgen qyzmetterın bızderge ūmytuǧa kerek pe edı?! A.Baitūrsynov äpendenıŋ «Jalǧyz qaz kelgenmenen jaz bola ma degenı siiaqty alty millionnan artyq qazaq halqy üşın bır gazat pen bır jurnal şyqqanmenen halyqtyŋ susyny basylmaidy ǧoi» dep oi qorytyndylauy ahmettanu ılımınde alǧaş aityluymen qūndy.
Alaş arystarynyŋ 1929-30 jyldary alǧaş ūstaluynan soŋ, olardyŋ ǧylymi zertteulerı men A.Baitūrsynūly özı jazǧan jäne basşylyq jasaǧan bükıl oqulyqtardy orta mektep pen oqu oryndarynda paidalanuǧa tyiym salyndy. Ǧylymi ädısnamalyq tūrǧyda köşbasşy bolmaq tügılı, ädıstemelık jaǧynan da oqu aǧartu salasynan alastap tastaldy.
Būlardan basqa ädebiet jäne kıtaptar, şyǧarmalarǧa bäige jariialau turaly söz bolǧan maqalalarda tek janama türde ǧana jazyldy. Al tarihi tūrǧydan kelgende, A.Baitūrsynūly ūlttyq ädebiettıŋ körnektı ökılı retınde tanytuda alǧaş söz qozǧaǧan Ä.Bökeihan bolatyn. Ūlt kösemı Ä.Bökeihan «Mūsylman siezı» atty maqalasynda aqyndyq talantyn «Aqyn ınıme» jäne «Men būqtym jattym» degen öleŋderınen naqty mysal keltıre däleldeuge jol bastady.
«Türık zatty halyqta bızdıŋ qazaqtai bır jerde tıze qosyp qalyŋ otyrǧan ırgelı el joq. Bızdıŋ tıldı qazaq jerın aralamaǧan mūsylman bauyrlarymyz qaidan bılsın, bızdıŋ kıtap jazyp, gazet, jurnal şyǧara bastaǧanymyzǧa osy 3-4 jyl ǧana arasynda. Anyq türık zatty halyq tılı bızdıŋ qazaqta» dep Abai, Şäkärım, Ahmet, Mırjaqyp, Maǧjan t.b., barlyǧy 18 öleŋdı mysalǧa keltırıp – «Osylardai aqyny bar, bır jerde tıze qosyp otyrǧan 5 million qazaqtyŋ tılı qalaişa joq bolady. Ǧūmyr jüzınde bızdıŋ qazaq tılı öz bäigesın alar: Abai, Ahmet, Mırjaqyp, Şäkärım, «Tarǧynnan» häm özgelerden būl körınıp tūr ǧoi» dep jazady.
Ä.Bökeihan A.Baitūrsynūly turaly sol kezeŋ üşın ülgılık mänı zor pıkırın «Roman bäigesı» atty maqalasynda taǧy da qaitalaidy. Onda Ahaŋdy roman bäigesıne ädılqazy bolar därejedegı qalam qairatkerı retınde tanytady. «Älı de bolsa, kıtaptardy synşy bolam degen kısılerge poştamen jıberıp, būlardyŋ syn maqalasyn jiyp, mūny kısı sany az, jazuşy basy qūrauly Semei (Şahkerım bar), Orynbor (Ahmet, Mırjaqyp bar), Troiskınıŋ (Baqytjan. Mūhamedjan bar) bırınde komitet qaraǧany dūrys» dep jazady.
Būdan soŋ ädebietten Europalyq deŋgeidegı bılım-parasaty bola tūrsa da, «Roman syny maǧan qol emes» dep bäigege tüsken şyǧarmalardy qarauǧa yqylasy joq ekenın eskertıp ötedı de, «Bıraq būl künde qazy ataǧan soŋ, būdan qaşu maǧan jol emes» dep amalsyz kelısedı. Iаǧni roman jarysyna tek qana körem şyǧarma jazǧan aqyn-jazuşylar qazylyq etu kerek dep sanaidy. Ony «Mädeni jūrtta körkem kıtap jazyp otyratyn Ahmet, Mırjaqyp gazetanyŋ uaq ısıne esıl ǧūmyryn bailap otyr. Bılgendı qylam degenge jūrt keregı qoiyp jatyr ma: Şahkerım, Ahmet, Mırjaqyp (būlar Apalonnan bata alǧan joq) jerıme tüstı demese, men synşy paryzyn öteuge qūl boldym» dep ökınış bıldıredı.
Keŋes däuırındegı qazaq ädebietı – jalpy aǧartuşylyq-demokratiialyq qozǧalystar, qiian-keskı soǧystar, ūly özgerıster men qos qyrtys däuır tarihyn körsetetın ädebiet. Bıraq ūzaq uaqyt boiy tūmşalanǧan tynys-tırşılık sol qos qyrtys däuır şyndyǧyn tanyp bıluge, aiqyn körıp, sezınuge mümkınşılık bermedı. Alaida A.Baitūrsynūlynyŋ ǧalymdyq, aqyndyq, publisistikalyq şyǧarmalary men qairatkerlık ısterı öz kezınde, iaǧni közı tırısınde-aq asa joǧary baǧalanǧan. Qazaq ortasy, türkı älemı ǧana emes, orys ǧalymdarynyŋ tarihi tūjyrymdary orny erekşe.
Ūlt ūstazynyŋ ūlt ädebietı tarihynda aldyŋǧy qatarda alatyn orny turaly baǧalauşylyq mändegı pıkırlerdıŋ alǧaş jazyluy 1919 jyldan bastaldy dep sanau kerek. Ol ūlt qairatkerlerınıŋ bırı S.Saduaqasovtyŋ osy «Kirgizskaia literatura» (istoriko-kriticheskii ocherk) dep atalatyn maqalasynan. Būl zertteu 1919 jyly Ombydaǧy «Trudovaia Sibir» jurnalynyŋ №1 sanynda jariialanǧan edı. Basylymnyŋ №1 sanynda boluynyŋ özınen-aq, ol osy jyldyŋ basynda jariialanǧanyn däleldep tūr. Endeşe eŋ tūŋǧyş aitylǧan baǧa desek, qatelespeimız.
Avtor zertteuınde aqyn-jyraular mūrasyn şola kele, Abai, M.J.Köpeev şyǧarmaşylyqtaryna toqtalady. «Aiqap», «Qazaq» sekıldı qazaq baspasözınıŋ ūlt ädebietın damytudaǧy maŋyzyna taldau jasady. «Qazaq» gazetınıŋ, onyŋ redaktory Ahmet Baitūrsynūlynyŋ bolaşaq qazaq oqyǧandarynyŋ adastyrmas aq jolǧa jön körsetuşısı, baǧyt sılteuşısı bolǧany ädıl jazyldy. Būl maqalanyŋ ahmettanu ılımındegı maŋyzy öte zor. Sebebı A.Baitūrsynūly tūŋǧyş ret ūlttyq ädebiet tarihynda körnektı tūlǧa retınde baǧalandy. Alǧaş aityluymen qūndy būl baǧany tolyq keltıreiık.
«Ogromnuiu uslugu kirgizskoi literature okazal A.Baitursynov, redaktor gazety «Kazak». On pervyi pioner v oblasti sozdaniia chisto kirgizskogo iazyka: sostavil pervuiu kirgizskuiu azbuku i grammatiku (do etogo kirgizy polzovalis rabskoi azbukoi). A.Baitursynov poet-narodnik i duhovnyi uchitel molodeji. On perevel pochti vse basni Krylova, snabdiv kajduiu sootvetstvuiuşimi zakliucheniiami i prisposobiv k oblicheniiu bespechnoi jizni kirgizov» degen baǧalauşylyq pıkırı alǧaş aityluymen qūndy. Endeşe S.Saduaqasov esımı ahmettanuda A.Somoilovichpen qatar tūruy zaŋdy bolmaq.
Būl pıkırdıŋ maŋyzy da sol – qazır auzymyzdan tüspei jürgen «A.Baitūrsynūly – ūlt ūstazy, ruhani kösem» degen ūǧymnyŋ sol kezdıŋ özınde aitylyp, tarihi tūrǧydaǧy ädıl baǧalaudyŋ aityluy. Endeşe A.Baitūrsynūlynyŋ ūlt ruhaniiaty men ädebiet tarihynda alatyn orny osy 1919 jyly şyqqan A.Somoilovichtıŋ «Türkı halyqtarynyŋ ädebietı» (Şyǧys ädebietı baspasy, Peterbor) kıtabyndaǧy «Baitūrsynov Ahmet Baitūrsynūly» degen maqalasynan būryn jaryq körgen. Alaida ǧalymnyŋ 6 tomdyq şyǧarmalar jinaǧynyŋ altynşy tomyndaǧy «Ahmettanu ǧylymynyŋ negızderı» atalatyn tarauda S.Saduaqasovtyŋ osy «Kirgizskaia literatura» (istoriko-kriticheskii ocherk) dep atalatyn maqalasy atalmai, nazardan tys qalyp qoiǧan.
1920 jyly Orynborda Qazaq ölkesı Sovetterınıŋ Qūryltai sezınde Qazaq ASSR-ı qūrylyp, Orynbor 1920-1922 jyldary onyŋ astanasy bolyp, qazaq ziialylarynyŋ edäuır bölıgı sonda şoǧyrlandy. Olar Orynborda sol kezde ūiymdastyrylǧan «Qyrǧyz (Qazaq) ölkesın zertteu qoǧamynyŋ» jūmysyna belsene aralasty. Ahmet Baitūrsynūly sol qoǧamnyŋ müşesı ärı basqaruşysy bolǧan. Osy qoǧam bırneşe jyl boiy Orynborda «Trudy obşestva izucheniia kirgizskogo kraia» degen jinaqty orys tılınde şyǧaryp tūrǧan. Osy jinaqta A.Baitūrsynovtyŋ 50 jasqa toluyna arnalǧan maqalalar jariialanǧan. Onyŋ bırı – M. Dulatovtyŋ «Ahmet Baitursunovich Baitursunov», ekınşısı – E.Omarovtyŋ «Uchenaia deiatelnost Ahmet Baitursunovich Baitursunova» maqalalary. E.Omarov öz maqalasynda Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ǧalymdyq qyzmetıne nazar audaryp, qazaq grammatikasyna sıŋırgen eŋbegın joǧary baǧalaidy.
M.Dulatovtyŋ «Ahmet Baitursunovich Baitursunov» degen maqalasyndaǧy tarihi faktıler, derekter künı bügınge deiın maŋyzyn joiǧan joq. Maqalada avtor Ahmet Baitūrsynovtyŋ ömırbaianyna keŋınen toqtalady. 13 jasynda äkesınen, tuǧan-tuysqandarynan erıksız airylǧan Ahmettıŋ keiın Torǧaidaǧy ekı klastyq orys-qazaq mektebınen, mūnan soŋ Orynbor mūǧalımder uchilişesınen bılım alyp, öz betımen köp oqyp ülken bılımdar azamatqa ainalǧanyn jazady. Aqaŋnyŋ «Qyryq mysal», «Masa» eŋbekterınde patşa saiasatyn qatal synap, oǧan qarsy küreskenın däl körsetedı. «Blagodaria A.Baitursunovu, hotia bessoznatelno, no na samom dele poddavavşaiasia obruseniiu i otatarivaniiu chast kirgizskoi intelligensii jivo opomnilas i stala sozdavat i ispravliat svoi oşibki. Daje byvali takie kureznye sluchai: uchaşaiasia molodej v nekotoryh russkih uchebnyh zavedeniiah v seliah sohraneniia chistoty kirgizskogo iazyka, obuslovlivalas razgovarivat mejdu soboi obiazatelno po kirgizskii, v sluchae naruşeniia kem-libo etogo pravila vinovnyi za kajdoe sluchaino vyletevşee ne kirgizskoe slovo platil 3-5 kop. Ştrafa v polzu uchenicheskih krujkov, – dep jazdy.
Ahmettanu ılımınıŋ ızaşary sanalatyn maqalalardyŋ orys tılınde jariialanuynyŋ özındık mänı de bar. Osy S.Saduaqasov pen A.Somoilovichtıŋ maqalalarynan keiın ol E.D.Polivanovtyŋ «Qazaq-qyrǧyzdyŋ jaŋa (Baitūrsynovtyq) emlesı (1924), N.F.Iаkovlevtıŋ «Älıpbi qūrylymynyŋ matematikalyq jüiesı (1928) sekıldı zertteulerge jalǧasty. Alaida olarǧa Ahaŋnyŋ 50 jyldyq mereitoiyna bailanysty maqalalar negız bolǧany – qapysyz şyndyq.
Aqyn, publisist, ǧalymdyq turaly maŋyzdy eŋbekter, körkem oilar, negızınen, Ahaŋnyŋ tuǧanyna elu jyl tolu mereitoiy tūsynda jariialandy da ahmettanu ılımnıŋ negızı berık qalandy. A.Baitūrsynūlynyŋ äleumettık ısterın, şyǧarmaşylyǧyn, dünietanymyn öz kezınde dūrys körsetıp, ädılın aitqan adamnyŋ bırı – Säken Seifullin. Ol «Eŋbekşı qazaq» gazetıne (30.01.1923) «Ahmet Baitūrsynov eluge toldy» degen arnauly maqala jazyp, onda bylai deidı: «Ahmet Baitūrsynūly qarapaiym kısı emes, oqyǧan kısı. Oqyǧandardyŋ arasynan şyqqan, öz zamanynda patşa aram qulyqty atarman-şabarmandarynyŋ qorlyǧyna, mazaǧyna tüsken halyqtyŋ namysyn jyrtyp, dauysyn şyǧarǧan kısı. Özge oqyǧan myrzalar şen ızdep jürgende, qorlyqqa şydap, qūldyqqa könıp, ūiqy basqan qalyŋ qazaqtyŋ ūlt namysyn jyrtyp, ūlttyŋ aryn joqtaǧan patşa zamanynda jalǧyz-aq Ahmet edı. Qazaqtyŋ ol uaqyttaǧy keibır oqyǧandary gubernator, sottarǧa küşın satyp tılmaş bolyp, keibır oqyǧandary arlaryn satyp ūlyqtyq ıstep jürgende, Ahmet qazaq ūltyna janyn aiamai, qyzmetterın qyldy». Būl Ahaŋa berılgen ädıl de şynşyl tarihi baǧa edı. «Qazaq halqyn baiǧa, kedeige bölmei, namysyn bırdei jyrtty, aryn bırge joqtady. Ahmet Baitūrsynūly ūltyn şyn süietın şyn ūltşyl» degen tūjyrymdy oidyŋ aityluy alaşşyldarǧa qarsy terıs közqarastardyŋ tuyndap tūrǧan kezınde aityluy erlıkpen para-par edı.
1923 jyly A.Baitūrsynūlynyŋ 50 jyldyǧy tūsynda Säken taǧy da maqala jazyp, Ūlt ūstazyn qorǧady. Ä.Äitievtıŋ «Stepnaia pravda gazetınde jazǧan «Fakticheskie popravki» maqalasyndaǧy «Alaşty jasaǧandardyŋ bırı Ahmettıŋ özı emes pe?» degen synyna, «Eŋbekşı qazaq» gazetı (04.02.1923) arqyly Säken «Taǧy da Ahaŋ turaly. Äitievke jauap» maqalasymen jauap berdı. «Olardyŋ ışınde şenqūmar, jalǧan ūltşyldar boldy. Ahmet äiteuır qazaqqa qyzmet qylamyn dep solarmen bırgge boldy… Ahmettıŋ kommunist partiiasyna ere almai şyǧyp qaluyna ülken sebep – özınıŋ şyn näzık jandy ūltşyldyǧy.Özge oqyǧan myrzalar şen ızdep jürgende, qorlyqqa şydap, qūldyqqa könıp, ūiqy basqan qalyŋ qazaqtyŋ namysyn jyrtyp, ūlttyŋ aryn joqtaǧan patşa zamanynda jalǧyz Ahmet edı» dep naqtylady.
Osy mereitoiǧa arnalǧan maqalasynda M.Äuezovtıŋ: «Kazaq» gazetınıŋ sütın emıp ösken bır buyn osy künde pıkır-bılım jolynda būǧanasy bekıp, ıs maidanyna şyǧyp otyrsa, keiıngı jas buyn Aqaŋ salǧan örnektı bılıp, Aqan aşqan mektepte oqyp şyqqany tabaldyryǧynan jaŋa attap, ışıne jaŋa kırıp jatyr. Aqannyŋ būl ıstegen qyzmetı – qazaqtyŋ ūzyn yrǧa tarihymen jalǧasyp ketetın qyzmet, ıstegen ısımen özıne ornatylǧan eskertkış – mäŋgılık eskertkış» degen sözderınen «Qazaq» gazetı Ahmet Baitūrsynūly arqyly ülkenderdıŋ aqylşysy, kışılerdıŋ tärbieşısı bolǧanyn baiqaimyz.
Alaş arystarynyŋ 1929-30 jyldary alǧaş ūstaluynan soŋ, olardyŋ ǧylymi zertteulerı men A.Baitūrsynūly özı jazǧan jäne basşylyq jasaǧan bükıl oqulyqtardy orta mektep pen oqu oryndarynda paidalanuǧa tyiym salyndy. Ǧylymi ädısnamalyq tūrǧyda köşbasşy bolmaq tügılı, ädıstemelık jaǧynan da oqu aǧartu salasynan alastap tastaldy. Partiialyq qaulylarǧa sai qazaq ädebietı jeke pän retınde mekteptıŋ oqu josparyna kırıp, 1932 jyly tūŋǧyş baǧdarlamasy jasaldy. Onda 1930 jyldardyŋ bas kezınde mektepter men oqu oryndarynda tūraqty oqu qūraldar jasaluyn qajet etken uaqyt, zaman talaby qazaq ädebietı tarihynyŋ keŋes däuırındegı ädebietten de basqa däuırlerınıŋ tarihi kursyn da oqytu kerektıgın aiqyndap berdı
Jandos SMAǦŪL,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
