«Adal azamat degenımız – jaqsy qasietterge ie bolyp, adal eŋbek etetın jäne tabysqa adal jolmen jetetın adam. Iаǧni adaldyq pen ädıldıktı bärınen biık qoiady. Ozyq oily ūlt bolu üşın bükıl qoǧam sana-sezımın özgertıp, jaŋa qūndylyqtardy ornyqtyruy kerek. Ärbır adam «adal azamat» degen atqa laiyq bolsa, elımızde ädıl qoǧam ornaidy» dep keŋınen tolǧanyp edı Atyrau qalasynda ötken Ūlttyq qūryltaida Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev. Rasynda, adaldyq degen ne? Ol – adam boiyndaǧy şynşyldyq, ainymastyq, ädıldık, ar-ūjdan, jan tazalyǧy siiaqty asyl qasietter jiyntyǧy. Danyşpan Abai: «Adam ata-anadan tuǧanda estı bolmaidy: estıp, körıp, ūstap, tatyp eskerse, düniedegı jaqsy-jamandy tanidy-daǧy, sondaidan bılgenı, körgenı köp bolǧan adam bılımdı bolady. Estılerdıŋ aitqan sözderın eskerıp jürgen kısı özı de estı bolady. Sol estılerden estıp bılgen jaqsy närselerdı eskerse, jaman degennen saqtansa, sonda ıske jaraidy, sonda adam dese bolady» deidı. Adaldyq, ar-ūjdan, ädıldık siiaqty bır-bırınen ajyramaityn üştaǧan ūǧymǧa äbden laiyq azamattyŋ bırı ärı bıregeiı Berdıbek Mäşbekūly Saparbaev edı.
Myna ömırde tırı pende bolǧan soŋ aralasyp-qūralasyp, dämdes bolyp jüretın adamdaryŋnyŋ arasynan eşqaşan esıŋnen ketpeitın asyl beineler bolady. Uaqyt ötken saiyn onyŋ qadır-qasietın, adamgerşılık tūlǧasyn, paiymdy parasatyn odan saiyn tereŋ tüsıne bastaisyŋ. Osynau tırşılıkte sondai janmen bırge aq dastarqan basynda şüiırkelesıp, syrlasyp, aralas-qūralas bolǧanyŋnyŋ özın bır ǧanibet sanaisyŋ. Men üşın Berdıbek Mäşbekūly qaitalanbas ırı tūlǧa bolatyn. Ol öte qarapaiym, adal jäne eŋbekqor jan edı. Adamdy mülde alalau degendı bılmeitın, bedelıne, ataq-daŋqyna qarap bölmeitın, Syrdyŋ aŋqyldaǧan qazaǧy bolatyn. Jüzdese qalsaŋ jaidary mınezımen qarsy alyp, adaldyqty tu etken bolmysymen tamsandyryp otyratyn. Joǧary lauazymdy qyzmette jürgenıne qaramastan kışıpeiıl, adamdy tüsınıp, ärdaiym qoldau körsetetın qasietımen erekşelenetın.
Berdıbek Mäşbekūlynyŋ taǧy bır erekşe qyry el aǧalaryna jaqyn jüretın. Äbış Kekılbaiūly aǧasyna degen qūrmetı bölek edı. Jasyratyny joq, Äbıştıŋ mädeniettılıgı, tereŋ bılımı, adamǧa bolsyn deitın keŋdıgı kım-kımdı de beijai qaldyrmaityn. Sözımızdıŋ tūzdyǧy bolsyn, Atyrauda ötken qūryltaida Prezidentımız «Äbış Kekılbaev – ruhaniiat salasynda, memlekettık qyzmette erekşe qoltaŋbasyn qaldyrǧan bırtuar tūlǧa, klassik jazuşy. Men Äbekeŋmen qyzmettes boldym, jaqyn aralastym. Ol naǧyz tau tūlǧaly azamat edı. Işkı mädenietı öte joǧary jan bolatyn. Eşqaşan bıreudı bıreuge qarsy qoimaityn» dep aǧynan jarylǧan bolatyn. Äbış aǧa közı tırısınde «Berdıbek» dep maqala jazyp, onyŋ ıskerlık, adamgerşılık, ızgılık qasietterın arqau etken.
Būrnaǧy jyldary Qūrban ait merekesı künderın qasiettı Äulieata jerınde ötkızuıme tura keldı. Būl öŋır menıŋ jūmys saparymen, qoǧamdyq tırşılıktermen talai bolyp jürgen jerım ǧoi. Respublikalyq qoǧamdyq bırlestık jetekşılerınıŋ bırı retınde de, azamat retınde de, tarihşy, saiasattanuşy, ǧalym retınde de sol jolǧy alǧan äserım müldem erekşe boldy.
Berdıbek Mäşbekūly – baqytyn eŋbekten tapqan azamat. Ol bes oblysta basşylyq qyzmette ıstedı. Ministr lauazymyn da ielendı. Ükımetbasynyŋ bırı de boldy. Ülken mansapty qyzmette jürse de adamdyq keipın, adamgerşılık qasietın joǧaltpady. Aq söiledı, adal jürdı, ädıldıgın aitty. Adamdarǧa degen kışıpeiıldıgın, meiırımın joǧaltpady. Halyq yqylasyna bölendı
Ūşaqtan tüse aiaǧymdy jerge tigızbei jergılıktı azamattar qarsy aldy. Joǧary köŋıl küide bastalǧan saparymnyŋ alǧaşqy qadamyn sol kezde oblys äkımı qyzmetınde jürgen Berdıbek Mäşbekūly Saparbaevtyŋ qabyldauynan bastadyq. Qazaq elı Premer-ministrınıŋ orynbasary, ministrı, bes oblystyŋ äkımı bolyp şynyqqan, kemeldengen, tolysqan täjıribelı basşy emes pe, būrynnan bır-bırımızdı bıletınımızge qaramastan, kezdesuımız men üşın öte tartymdy boldy, bıraz pıkır almastyq, qairatker tūlǧamen äŋgımemız jarasyp, qoǧamnyŋ bıraz özektı mäselelerı turaly, onyŋ ışınde ardagerlerdıŋ berekelı-bırlıktı tırşılıgımızdegı alar orny jaiynda äŋgıme tiegın aǧyttyq.
Ärine, qai öŋırde, qai aimaqta bolsa da basşylar tarapynan aǧa buynǧa degen qūrmet, qamqorlyq erekşe. Memlekettıŋ ardagerlerge jasap otyrǧan äleumettık qoldauy turaly köp äŋgıme aituǧa bolady. Menıŋ osy mändı-maǧynaly, äserlı kezdesuden bır baiqaǧanym, Berdıbek Mäşbekūlynyŋ öŋır ardagerlerımen qyzmet babyndaǧy bailanysy öte tyǧyz boldy.
«Ardagerler ūiymy» respublikalyq qoǧamdyq bırlestıgınıŋ ortalyq keŋesınde basşylyq qyzmette jürgenıme bıraz jyl boldy ǧoi, elımızdıŋ barlyq öŋırınde bolyp jürmın. Ardagerler qozǧalysynyŋ belsendılerımen, är deŋgeidegı äkımdermen jiı kezdesıp tūramyn. Sonda baiqaǧanym, men osynda kelerden bır ai şamasy būryn osy oblystyŋ ardagerlerge arnalǧan «Ǧūmyr-dariia» gazetınıŋ bas redaktory, Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı Jaŋabai Millionovtyŋ oblys äkımı Berdıbek Saparbaevpen sūhbaty aiqara betke jariialanǧan eken. Ärine, sūhbat jariialana beredı ǧoi, menıŋ bılıgımde ardagerler ūiymdary üşın būl sūhbattyŋ jönı müldem bölek bolǧan syŋaily. Sol kezeŋde Berdıbek Saparbaev oblys äkımderınıŋ arasynan ardagerler gazetıne sūhbat bergen alǧaşqy basşy boldy.
Berdıbek Mäşbekūlynyŋ qai oblysta qyzmet atqarsa da ardagerlerge erekşe män berıp, olarǧa meilınşe qamqorlyq jasaumen daralanatynynan būrynnan habardar edım. Osy sūhbatynda Jambyl öŋırındegı äkım retınde özınıŋ alǧaşqy qadamdary turaly ol bylai dep oi tüiedı: «Oblys tızgının senıp tapsyrǧannan keiın köp ūzatpai men aimaqtyŋ qadırmendı qariialarymen, oblystyq ardagerler keŋesınıŋ müşelerımen kezdestım. Būl kezdesudıŋ men üşın maŋyzy zor boldy. Jalpy qai jerde bolmasyn ardagerlerdıŋ belsendılıgıne, barlyq ıste qoǧamşyl, talapşyl, ädılettı, şynşyl qasietterıne riza bolyp jüremın». Äkımnıŋ ülkender turaly aitqan būl oiynan köp närsenı aŋǧaruǧa bolady. Aqyry sözdı B.Saparbaevtyŋ «Ülkenderden önege alyp, batasymen ösken ūrpaqpyz» sūhbaty turaly qozǧap qaldym ǧoi, endı ondaǧy äkımnıŋ özınıŋ ardager aǧalarynan, aq jaulyqty analardan ne kütetını turaly oiyn köpke ülgı bolu üşın tılge tiek eteiın.
Bırınşıden, oblys basşysy ardagerler ūiymdarynyŋ tärbie jūmysynyŋ özegı retınde ūlttyq qūndylyqtardy basty nazarda ūstauyn qalaidy. Jalpy bız qaşanda jaqsy sözdı, oily tūjyrymdy, berık bailamdy ülkenderden kütemız. Bızdıŋ qazaqy qalpymyz sondai. Jaqsy ısterdıŋ janynda qaşanda ardagerler jüredı. Keide aşy bolsa da şyndyqty, syn-eskertpelerdı aqsaqaldardan estıp jatamyz. Jyl saiyn är deŋgeidegı äkımderdıŋ esep beru jinalysynda eŋ aldymen söz alatyndar – qariialar, mäsele qoiatyn da, ūmyt qalǧan nemese kemşıl tūstarymyzdy betımızge aitatyndar da – ülkender jaǧy.
Ekınşıden, ūrpaqtar sabaqtastyǧy bıle bılgen kısıge bızdıŋ bükıl ömırımızdıŋ özegı der edım. Ata-babadan kele jatqan danalyǧymyzdy bylai qoiǧanda, qazır qoǧamdy köz aldymyzda ömır sürıp jatqan ata-äke-bala-nemere jalǧastyǧy – berık ırgetasymyz. Osylardyŋ altyn qazyǧy, dıŋgegı – berık otbasy. Al «Otan – otbasynan bastalady».
Üşınşıden, men özım memleketke, onyŋ igılıgı jolynda janymdy salyp eŋbek etuge berılgen adammyn. Täjıribemde barynşa şynaiy, ädıl ärı halyqqa qaiyrymdy boluǧa tyrysyp kelemın. Älbette, halyq özı baǧasyn berer. Halyqtyŋ alǧysynan artyq eşqandai qūrmet, marapat joq. Öz perzentterım men nemerelerıme de ünemı osyny aityp, halyqşyl, adal boluǧa tärbieleuge küş jūmsaudamyn.
Törtınşıden, qazaq balasynyŋ ülken adamǧa qarai qol şoşaituy, aldynan kesıp ötuı, basynan söz asyruy – ädepsızdık.
Berdıbek Mäşbekūly özınıŋ «Ǧūmyr-dariiaǧa» bergen sūhbatyn myna sözdermen qorytyndylaidy: «Bız ülkenderden önege alyp, batasymen ösken ūrpaq ökılımız. Sondyqtan menıŋ aitarym – aǧa buynǧa, qariialarymyzǧa qoldan kelgenşe ızetpen, qūrmetpen qaraǧanymyz dūrys».
Oblys äkımınıŋ orynbasary Däulet Kärıbektıŋ, oblystyq ardagerler keŋesınıŋ töraǧasy Erkınbek Soltybaevtyŋ qatysuymen ötken oblys äkımımen bolǧan kezdesude atalmyş sūhbattyŋ ardagerler ūiymdarynyŋ qyzmetın jandandyruǧa jäne tärbie jūmysyn odan ärı jetıldıruge baǧyttalǧan osyndai tūstaryna men köbırek nazar audardym.
Ärine, äŋgımemız tek bır sūhbattyŋ töŋıregınde bolmaǧany belgılı. Oblystyŋ äleumettık-ekonomikalyq damuynyŋ jai-küiı, ülkenderge körsetılıp jatqan memlekettık qoldaudyŋ jüielı sipat aluy, oblys ardagerler ūiymdarynyŋ soŋǧy jyldary jūmys tiımdılıgınıŋ jäne belsendılıgınıŋ artuy jaily bıraz äŋgımenıŋ basyn qaiyrdyq.
Berdıbek Mäşbekūlynyŋ tıkelei özınıŋ bastamasymen qolǧa alynǧan «Ülgılı auyl», «Asarlatyp üi salu», «Beibıtşılık pen kelısım», «Ǧibratty keruen», «Tarazǧa tartu», basqa da jobalarynyŋ öŋır halqynyŋ köŋılınen şyǧyp, ardagerler qauymynyŋ ülken qoldauyna ie bolyp otyrǧanyna közımız taǧy bır ret jetkendei boldy. Täuelsız elımızdıŋ jaŋa tarihy turaly pıkır almastyq, egemen elımızdıŋ damuyna airyqşa eŋbek sıŋırgen, kezınde qyzmettes, dämdes-tūzdas bolǧan bırqatar qabyrǧaly qazaq qairatkerı turaly äserlı äŋgıme örbıttık.
Osy arada «Myŋ künıme tatidy-au osy otyrǧan bır künım» dep äuelete şyrqalatyn bır än esıme tüsıp otyr. Köp jaqsy adammen kezdesıp jürmız ǧoi. Bıraq Berdıbek Mäşbekūlyndai qazaqtyŋ arda azamatymen äŋgıme-düken qūrǧan osy bır sätımdı men ūzaq este saqtaimyn. Sol künı Taraz qalasyndaǧy oblystyq ǧylymi-ämbebap kıtaphanasynda bolǧan menıŋ siiasy keppegen bes tomdyq kıtabymnyŋ tūsaukeserı de joǧary deŋgeide öttı.
Berdıbek Mäşbekūlynyŋ bastamasymen Taraz qalasynyŋ osy soŋǧy 3-4 jyldyŋ kölemınde qūlpyryp tüskenı közge ūryp tūrdy. Qala tūrǧyndarynyŋ demalys künderınde, tüngı uaqyttarda taza auada qydyryp, kökke oranǧan qala saiabaqtarynda, gülzarlarynda, tarihi oryndarynda seruendeuıne bar jaǧdai jasalǧan. Solardyŋ arasynda salauatty ömır saltyn berık ūstanǧan ardagerlerımızdıŋ köptep jüruı bızdı quantqany da ras.
Negızı, Berdıbek Mäşbekūlymen tanystyǧymyz būdan erterek bastalǧan edı. Men de ol kısımen jūmystas boldym, qatar jürdım, bır adamdai kısılık qasietın alystan zamandastarynan estıp qana qoimai, qatar jürıp, öz közımmen körıp, sezıngen, tüisıngen jannyŋ bırımın. Sonau 1988 jyly Maŋǧystau oblysy jabyldy. «Elge el qosylsa – qūt, elden el köşse – jūt» degen ǧoi halyq danalyǧy. Oblys jabylǧan soŋ, aimaqtyŋ örkendeuıne, äleumettık-damuyna özındık ülesın qosyp jatqan täjıribelı mamandar tyǧyryqqa tıreldı. Jūmyssyz qaldy. Qai jerde bolsa da käsıbi, myqty maman eŋ basty qūndylyq bolyp sanalady emes pe? Känıgı mamandar jan-jaqqa tarap, tarydai şaşyldy. Ekı qolǧa bır kürek ızdep, Atyrau, Almaty, Jezqazǧan, Şymkent qalalaryn jaǧalap kettı.
«Köppen körgen ūly toi» dep men de Almaty qalasyna at basyn tıredım. Sabaqty ine sätımen bolyp, sol kezde joǧary bılım, oqu-aǧartu, käsıptık-tehnikalyq bılım beru siiaqty üş salalyq ministrlık pen komitettıŋ basyn bırıktırıp, Bılım ministrlıgı qūryldy. Ministr bolyp Qostanai öŋırınıŋ, Äulieköl auylynyŋ tumasy Şaisūltan Şaiahmetov sailandy. Keŋpeiıldı azamat edı. Eşkımdı alalamady, eşkımdı şettetpedı. Bärın bauyryndai körıp, şapaǧatyn tögıp, janyna toptastyrdy. Al vise-ministr tızgının ülken jürektı azamat Berdıbek Saparbaev ūstady. Bärımız jan-jaqtan kelgen, tanymaityn ortaǧa tap bolǧan jandar bolsaq ta, osy ekı basşymyz bızdı ögeisıtken joq.
Men sol ministrlıktıŋ būrynǧy oqu-ädıstemelık basqarmalarynan qūralǧan oqu-ädıstemelık ortalyqtyŋ direktory qyzmetıne taǧaiyndaldym. Jūmys öte qiyn boldy. Bır jaǧynan qysqartuǧa tüsıp, jūmyssyz qalǧan 300 adamdy ştat qūrylymy nebärı 100 adamdy ǧana qūraityn bır ädıstemelık ortalyǧyna syiǧyzu mäselesı de kürmeuın tappai jatty. Berdıbek Mäşbekūly osyndai qiyn-qystau kezeŋde aqyl-keŋesın aityp, jol sıltep otyrdy. Ärbır ūsynysymyzǧa yjdahattylyqpen, tüsınıstıkpen qarap, ūtymdy da ūtqyr şeşım qabyldap otyrdy. Talap-tılegımızdıŋ eşqaisysy jerde qalǧan joq, bärıne qūlaq asty.
«Jaqsynyŋ jaqsylyǧyn ait» deidı ǧoi halyq danalyǧy. Osy oraida taǧy bır aituly oqiǧa erıksız oiyma oralyp otyr. Kielı Maŋǧystau öŋırı – respublikamyzdyŋ eŋ şetkerı, alys aimaǧy. Şalǧaida jatqan ölkede joǧary bılımdı pedagogika mamandaryn daiarlaityn bırde-bır oqu orny bolmady. Osy olqylyqtyŋ ornyn toltyruda Berdıbek Mäşbekūlynyŋ eŋbegı ūşan-teŋız. Tıptı erlıgı dep aitsaq asyra sıltegendık bolmas. Ūstazdar qauymyn daiarlau üşın alǧaşqy qadamymyzdyŋ bırı Aqtau qalasynan Atyrau pedagogika institutynyŋ filialyn aşu edı. Araǧa uaqyt salyp, Berdıbek Mäşbekūlynyŋ tıkelei aralasuymen, qoldau körsetuımen sol filial negızınde institut düniege keldı. Keiın ol qazırgı Kaspii öŋırlık universitetınıŋ qūramyna kırıp, ölkenıŋ ırı oqu ornyna ainaldy. Mūndai jaqsylyq ūmytyla ma, aityŋyzdarşy?!
Berdıbek Mäşbekūly – baqytyn eŋbekten tapqan azamat. Ol bes oblysta basşylyq qyzmette ıstedı. Ministr lauazymyn da ielendı. Ükımetbasynyŋ bırı de boldy. Ülken mansapty qyzmette jürse de adamdyq keipın, adamgerşılık qasietın joǧaltpady. Aq söiledı, adal jürdı, ädıldıgın aitty. Adamdarǧa degen kışıpeiıldıgın, meiırımın joǧaltpady. Halyq yqylasyna bölendı. Äkımmın dep şırenudı bılmeitın. Tynym tappastan öŋırlerdı aralap, şaruanyŋ tetıgın tabuǧa tyrysatyn. Aiaǧyna kerzı etıgın kiıp, üstıne keudeşesın ılıp alyp, auyl-auyldy aralap, el-jūrtpen tıldesetın. Jai ǧana köz üşın aralap emes, tolǧaǧy pısken mäselenı közımen körıp, tiıstı basşylarǧa dereu jönge keltıruge tapsyrma beretın. Aitalyq, Şymkent qalasynyŋ äkımı kezınde de özbek tılınde oqytatyn mektep ūstazdarynyŋ basyn qosyp, respublikalyq därejede seminar ūiymdastyryp, oryn alǧan problemany talqyǧa salyp, oi elegınen ötkızıp, tiıstı şara qabyldady. Onyŋ bır erekşelıgı, qai öŋırde jürse de, qandai qyzmettı atqarsa da el aǧalary ardagerlerden ırgesın aulaq salyp körgen emes. Ünemı olarǧa jaqyn jürdı. Qolynan kelgen demeuın aiamady. Premer-ministrdıŋ orynbasary bolyp tūrǧan kezde menı jiı şaqyryp alyp, ardagerler jūmysyn jandandyru jönınde aqyldasyp otyratyn. Respublika aqsaqaldarynyŋ şaǧyn tobyn ertıp alyp, öŋırlerge bırge ıssaparǧa şyǧatyn.
Osy oraida aita keteiın, Berdıbek Saparbaev el aǧasy, Senat töraǧasy Ömırbek Baigeldını jäne bır top deputatty Syr öŋırı – Qyzylordaǧa şaqyryp, jaŋa köpırdıŋ aşyluy, jiyn-terımnıŋ aiaqtaluy stadionda ötken bäigemen, jauyryny jer iıskemegen paluandarmen bükıl eldıŋ ülken quanyşyna ūlasqany älı jadymyzda. Aǧalaryna körsetken yqylasy esten ketpeidı. Ötıp bara jatqan ömır-ai! Jaqsylardyŋ, el aǧalarynyŋ orny erekşe ǧoi. «İgı jaqsyǧa jarymaǧan el – baqytsyz el» dep tegın aitylmasa kerek-tı.
Halyq süiıspenşılıgıne ie bolǧan Berdıbek Saparbaev turaly soŋǧy uaqytta bıraz maqala jazyldy, konferensiia öttı. Özımen bırge jūmystas bolǧan ärıptesterı onyŋ aq adal qairatker ekenın alǧa tartyp, memlekettık deŋgeide oilaityn memleketşıldıgı turaly jazyp ta, aityp ta jür. Halqymyzda «Adam ölgen künı ölmeidı, ūmyt bolǧan künı öledı» degen tämsıl bar. Adamzattyŋ Aitmatovy atanǧan Şyŋǧys Töreqūlūly «bızdı bıletın köz körgen adamdar, iaǧni zamandastarymyz bar kezde ūrpaqtyŋ jadynda bolamyz. Ūrpaq auysqan kezde ūmyt bola bastaitynymyz aqiqat» degen edı. Ol ömırdıŋ zaŋy şyǧar. Äitse de Berdıbek Mäşbekūlynyŋ közı ketse de, onyŋ el igılıgı jolynda jasaǧan ūlyqty ısterı men adamgerşılık beinesı köz körgen jandardyŋ jadynan öşpesı anyq. Baqūl bol, ardaqty da arly azamat. Asyl beineŋ, elıŋnıŋ örkendeuı jolynda jasaǧan jarqyn ısterıŋ halqyŋnyŋ esınde mäŋgılık saqtalady.
Ömırzaq OZǦANBAIŪLY, «Ardagerler ūiymy» respublikalyq qoǧamdyq
bırlestıgı töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary, tarih ǧylymdarynyŋ doktory
