(Soŋy. Basy gazettıŋ №46 (4634) sanynda)
Qazaqstan Ǧylym ordasynyŋ aşuǧa bailanysty «KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ filialy retınde 1945 jyldyŋ 26 qazan künı aşylyp, qyzmet jasap kelgen mekemenı öz aldyna jeke Qazaq KSR Ǧylym akademiiasy retınde qūrylǧany 31 mamyr 1946 jyldan» dep zaŋdy qauly qabyldaǧan sol uaqytta Qazaqstan Joǧarǧy Keŋesı Töralqasynyŋ töraǧasy Ä.Qazaqpaev, Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy N.Oŋdasynov jäne Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy J.Şaiahmetov edı.
Däl osy uaqytta eŋ alǧaş ret 1946 jyly 31 mamyrda Qazaq KSR Ǧylym akademiiasynyŋ 16 ǧylymi-zertteu institutynyŋ ştaty bekıtılıp, onda 1000 adam jūmysqa kırısken. Olardyŋ ışınde 75 ǧylym doktory, 188 ǧylym kandidaty boldy. Sol uaqytta 14 naqty müşesınıŋ tızımı bekıtılgen. Olar: Q.İ.Sätbaev, M.O.Äuezov, A.B.Bektūrov, P.G.Galuzo, M.İ.Goriaev, A.Q.Jūbanov, N.G.Kassin, S.K.Keŋesbaev, N.V.Pavlov, M.P.Rusakov, N.T.Sauranbaev, G.A.Tihov, V.G.Fesenkov, S.V.Iýşkovtar bolatyn.
Odan basqa müşe-korrespondentter 16 adam: H.K.Avetisian, N.U.Bazanova, A.İ.Bezsonov, S.N.Bogoliubskii, R.A.Borukaev, A.M.Ǧabbasov, Q.J.Jūmaliev, Ä.H.Marǧūlan, A.J.Maşanov, K.M. Myŋbaev, A.P.Polosuhin, V.İ.Smirnov, A.N.Syzganov, N.N.Udinsev, M.İ.Usanovichterdıŋ tızımın qaulymen bekıtken jäne qol qoiǧan Qazaqstan Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy N.D.Oŋdasynov jäne Is Basqarma basşysy D.Syrsev bolatyn.
Būl uaqytta respublikada 23 joǧary oqu oryndary, 91 tehnikum jäne 7735 orta mektep jūmys ıstegen. Al resmi türde Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ aşylǧan saltanatty mäjılısı 1946 jyly 1 mausym künı respublikada tarihi kün boldy. Ol Qazaq KSR Ǧylym akademiiasynyŋ aşylǧan uaqyty edı. Mıne, osy saltanatty mäjılıs Abai atyndaǧy memlekettık akademiialyq opera jäne balet teatrynda ötken.
Qazaq KSR Ǧylym akademiiasynyŋ saltanatty aşyluyna Keŋes Odaǧynan jäne respublikanyŋ tükpır-tüpkırınen kelgen qonaqtar qatysty. Eŋ alǧaş söz söilegen Nūrtas Oŋdasynov: «Joldastar! Bız Sızdermen öte tolquly sättıŋ üstınde tūrmyz. Qazaqstan özınıŋ Ǧylym ordasyn qūruda. Būl Ǧylym ordasy mädeniet pen ǧylymnyŋ damuyna jol aşady.
Qazaqstan Ǧylym ordasyn qūrǧannan keiın onyŋ Prezidentın sailau mäselesı qozǧalady. Būl aituly oqiǧa 1946 jyldyŋ 3 şılde künı bolǧan. Eŋ aldymen, Ǧylym akademiiasynyŋ bırınşı sessiiasyn aşyq dep jariialap, qūrmettı KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı G.A.Tihovqa söz kezegın bergen Qazaqstan Ministrler Keŋesınıŋ töraǧasy N.D.Oŋdasynov bolatyn. Mūnda, negızınen, Qazaq KSR Ǧylym akademiiasyna Prezidentın sailau mäselesı jäne bolaşaq atqaratyn jūmys josparlary qaralǧan.
Ǧalymdardyŋ basyn qosqan alqaly jiynda jasyryn dauys beru arqyly bırauyzdan qoldau jäne senım bıldırılıp, bırınşı sessiiasynda Qazaq KSR Ǧylym akademiiasynyŋ Prezidentı bolyp Qanyş İmantaiūly Sätbaev sailanady.
Būl mäjılıste söz söilegen M.O.Äuezov Ǧylym akademiiasynyŋ Prezidenttıgıne tüsken Q.İ.Sätbaevtyŋ qazaq intelligensiiasynyŋ arasynda bedelı zor jäne tanymal ǧalym ekendıgın atai kelıp, onyŋ tereŋ bılımdı, şyǧarǧan eŋbekterınıŋ köp ekendıgın, sol sebeptı osy orynǧa barlyq ǧalymdar ony laiyqty dep sailauda dauys berıp, ülken senım bıldırgendıgın aitqan.
Keiın 3-7 mausym künderı aralyǧynda Ükımet üiınıŋ mäjılıs zalynda jaŋa akademiianyŋ eŋ alǧaşqy jalpy jinalysy, soŋynan tūŋǧyş ǧylymi sessiiasy ötken-dı.
Osy Qazaq KSR Ǧylym akademiiasynyŋ aşylu saltanaty turaly Nūrtas Oŋdasynov öz estelıgınde: «Keŋes Odaǧy Ǧylym akademiiasynyŋ Qazaqstanda ǧylymdy damytu, ol üşın körnektı ǧylymi kadrlar daiarlau, respublikanyŋ san aluan bailyqtaryn jeŋıs müddesıne tolyǧyraq jūmsauǧa sıŋırgen eŋbekterı öz aldyna airyqşa äŋgıme etuge tūrarlyq.
Qazaqstan ǧylymyn basqarǧan Qanyş Sätbaev eŋ aldymen ülken ǧalym edı. Ony būl därejege jetkızgen – onyŋ eŋbeksüigıştıgı men ızdenımpazdyǧy. Eşbır tabys özınen-özı kelmeitının jaqsy bılgen ǧalymnyŋ qaǧidasy – «Beinetke – bereke» bolǧan. Ol alǧa qoiǧan maqsatyna tezırek jetu üşın bılımdı bıletınderden tanbai üirengen, ülken ǧalymdardy pır tūtqan, solarǧa ūqsauǧa tyrysqan. Bılmegenın bıluge asyǧu ony däiım ızdenıske äkelıp otyrǧan. Onyŋ barlyq äreket-tırlıgı tek kün köru üşın ǧana emes, halqyna ǧylymi jaŋalyqtar tabu jolyna baǧyttalǧan. Qanyş Sätbaev jaŋalyqty janyndai jaqsy köretın edı.
Ol Otanymyzdyŋ ǧylymyna özınıŋ laiyqty ülesın qosyp kettı. Onyŋ esımı özımızdıŋ elde ǧana emes, köptegen şet elder ǧalymdary arasynda keŋ belgılı boldy. Şyǧystaǧy Keŋes respublikalarynan bırınşı KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ akademigı boldy. Būl qazaq halqyna ülken abyroi men quanyş äkeldı, ǧylymmen keŋırek şūǧyldanuǧa talpyndyrdy. Söitıp, Q.Sätbaev keŋes ǧylymynyŋ asa körnektı ökılı retınde tarihtan özıne tän laiyqty ornyn aldy, halyqtyŋ önegelı perzentı bolyp ūrpaqtar esınde mäŋgı saqtalady» deptı.
Nūrtas Oŋdasynov – Ǧylym akademiiasynyŋ derbes qūryluyna bırden-bır atsalysqan adam. Soǧystyŋ jürıp jatqanyna qaramai jaŋa ǧimarattyŋ salynuyna qarajat qarastyryp, onyŋ ırgesı qalanǧanda yrymdap: «Qazaq ǧylymy kümıstei taza bolsyn» dep, kümıs aqşa şaşqany mälım.
Akademik Q.İ.Sätbaevtyŋ köp qyrly talantynyŋ asa jarqyn salasy – ǧylymi jūmystardyŋ ūly ūiymdastyruşysy boldy. Qanyş İmantaiūly halqyna mūra bolyp qalǧan qazynanyŋ eŋ salmaqtysy – onyŋ özı negızın qalap, ırgelı parasat ordasy, ūlttyq maqtanyş, därejesıne jetkızıp ketken Qazaqstannyŋ Ūlttyq Ǧylym akademiiasy bolyp tabylady.
Q.İ.Sätbaev ūiymdastyruşylyq jūmysqa 1941 jyly şaqyryldy. Būǧan deiın ol Atbasar jäne Qarsaqbai tresterınde geologiia bölımınıŋ jetekşısı jäne bas geolog qyzmetterın atqaryp, Ortalyq Qazaqstanda köptegen ken közderın aşyp, ǧylymi-zertteu jūmystarymen de jan-jaqty ainalysyp maman retınde de, adam retınde de kemeldengen bolatyn.
Ol 1941 jyly KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ Qazaq filialynyŋ qūramyndaǧy geologiialyq ǧylymdar institutynyŋ direktory ärı osy filial töraǧasynyŋ orynbasary bolyp sailandy. 1943 jyldan filialdyŋ töraǧasy qyzmetın atqardy. Sol jyly Q.İ.Sätbaev geologiia ǧylymyn damytudaǧy üzdık jetıstıkter üşın KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, al 1946 jyldan tolyq müşesı (akademik) bolyp sailandy. Qanyş İmantaiūly sol kezde KSRO-ǧa kırgen künşyǧys respublikalary halyqtary ökılderınen şyqqan tūŋǧyş akademik edı.
Q.İ.Sätbaev Almatyǧa qyzmetke şaqyrylǧan kezde Qazaqstanda Ǧylym akademiiasyn qūru jönınde mäsele qoiylyp, oǧan daiyndyq jūmystary bastalyp ta ketken. Qanyş İmantaiūly osy jūmystyŋ bastau közınde tūrdy.
Qazaqstannyŋ Ǧylym akademiiasyn qūru ısınıŋ basy-qasynda bolǧan sol kezdegı respublika ükımetınıŋ basşysy Nūrtas Oŋdasynov «Tūŋǧyş Prezident» atty estelıgınde: «Q.İ.Sätbaev ǧalymdyǧyna qosa şeber ūiymdastyruşy jan edı. Basşylyq etudıŋ özıne tän aiyrmaşylyqtary men qiynşylyqtary boldy. Basşy bolu – bılgenge mehnat, bılmegenge qanaǧat. Q.İmantaiūlynyŋ ūiymdastyruşylyq qabıletı basqalarda sirek kezdesetın qūbylys. Ol būl qasietın ǧylym basyna kelgende bırden körsettı. Q.Sätbaev jaratylysynda öte alǧyr, közdegenıne jetpei qoimaityn, qaida barsa da oljasyz, qūr qol qaitpaityn adam edı. Ol akademiia kollektivın jaŋa institutpen, jaŋa laboratoriiamen, jaŋa qondyrǧymen, sättı qorǧalǧan dissertasiiasymen, basqa da bazarlyqtarmen däiım quantyp otyrǧan» dep jazǧan.
1946 jylǧy 1 mausymda KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ (qazırgı QR Ūlttyq ǧylym akademiiasy) aşyluy respublika ömırındegı asa körnektı oqiǧa boldy. Būl tarihi oqiǧa Qazaqstan ǧylymynyŋ jaŋa sapalyq deŋgeige şyqqanynyŋ, maŋyzdy mäselelerdı şeşuge qabılettı köptegen ǧylymi kadrlardyŋ öskenınıŋ, ǧylymi-zertteu mekemelerınıŋ aitarlyqtai jüiesı qūrylǧandyǧynyŋ körınısı boldy.
Akademiianyŋ aldynda ülken mındetter tūrdy. Mäselen, mineraldyq qorlar bölımşesı respublikanyŋ tabiǧi bailyqtaryn geologiialyq tūrǧydan zerttep, Qazaqstannyŋ tüstı jäne qara metallurgiiasynyŋ tau-ken jäne otyn önerkäsıbın şikızatpen qamtamasyz etu mındetterın şeşuge tiıstı boldy.
1947 jyly nauryz aiynda Q.İ.Sätbaev KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ ükımet delegasiiasy qūramynda ıssaparmen Angliiaǧa bardy. Mūnda U.Cherchill men K.R.Ettlidıŋ qabyldauynda boldy. Sol jyly 25-31 şıldede Qazaqstan Ǧylym akademiiasy men KSRO-nyŋ Tüstı metallurgiia ministrlıgınıŋ bırlesıp ūiymdastyruymen Öskemen qalasynda ötken «Ülken Altaidyŋ» öndırgış küşterın zertteu men igeruge arnalǧan köşpelı sessiiasyn basqardy.
Qanyş İmantaiūly ömır jolynda köp eŋbekterdı jaryqqa şyǧardy. 1942 jyly Almatyǧa köşıp kelgennen keiın ekı maŋyzdy monografiiasy jaryq kördı. Olardyŋ bırınşısı – «Qazaqstan men Keŋes Odaǧynyŋ mys qūmdary» monografiiasy, ekınşı monografiiasy – «Qazaqstanda qara metallurgiiany damytu mümkındıkterı turaly», Qazaqstannyŋ temır rudasy ken oryndarynyŋ geologiialyq sipattamasyn beredı. Qanyş İmantaiūly Sätbaev özınıŋ maŋyzdy eŋbegı «Jezqazǧan aumaǧynyŋ ken oryndary» dep atalatyn kölemdı monografiiasyn aiaqtaidy. 1942 jyly būl eŋbegı üşın ol Memlekettık (stalindık) ekınşı därejelı syilyqqa laiyq dep tanyldy. Būl marapat, şyn mänınde, soǧystyŋ auyr künderınde Qazaqstanǧa arzan mys öndıru arqyly ülken üles qosqan Jezqazǧan ken ornynyŋ qūrmetıne berılgen.
Q.İ.Sätbaev qyryqtan astam ǧylymi eŋbek jazdy, olardyŋ bırqatary dissertasiialyq jūmys retınde tanyldy. 1942 jyldyŋ 17 tamyzynda Joǧary attestasiialyq komissiia onyŋ jūmystar jiyntyǧyn baǧalau negızınde Qanyş İmantaiūlyna geologiia-mineralogiia ǧylymdarynyŋ doktory ǧylymi därejesın beredı. Ǧalym mineraldyq şikızatqa bai Saryarqa, kendı Altai, Qaraǧandy, Qaratau siiaqty aimaqtarǧa da airyqşa nazar audaryp, olardyŋ ken oryndarynyŋ stratigrafiiasy, tektonikasy, qūrylymy, metallogeniiasy, geohimiiasy jäne paida bolu tegı turaly tereŋ zertteuler jürgızdı. Osy zertteulerı arqyly ol ǧylymǧa formasiialyq metallogendık analizdıŋ keşendı ädısın engızıp, Qazaqstannyŋ geologiialyq ǧylymynda jaŋa kezeŋnıŋ bastaluyna yqpal ettı.
Qanyş Sätbaev Qazaqstan ǧalymdary arasyndaǧy aqylşy jäne tärbieşı retınde tanyldy. Ol geologiia ǧylymyna qatysty älemdık, odaqtyq jäne qazaqstandyq deŋgeidegı komissiialar men komitetterde müşelık jäne basşylyq qyzmetter atqardy. Sondai-aq ol KSRO jäne Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesterınıŋ deputaty, SOKP sezderınıŋ delegaty, KSRO Ministrler Keŋesı janyndaǧy Lenindık jäne Memlekettık syilyqtar jönındegı komitet prezidiumynyŋ müşesı boldy. Onyŋ eŋbegı tört ret Lenin ordenımen, Ekınşı därejelı Ūly Otan soǧysy ordenımen marapattalyp, KSRO Memlekettık jäne Lenindık syilyqtardyŋ iegerı (1958) atandy.
Qorytyndylai aitqanda, Qanyş İmantaiūly – 1946-1951 jyldary jäne 1955-1964 jyldary Qazaq KSR Ǧylym akademiiasynyŋ Prezidentı qyzmetın atqarǧan daryndy tūlǧa. Irı ǧalym. Qazaqstan ǧylymyn damytyp, ǧylymi mektep qalyptastyrǧan ülken ūstaz boldy. Ǧalymnyŋ Qazaqstan tabiǧat bailyǧyn zertteude jäne ony el igılıgıne jaratuda eŋbegı öte zor boldy. Jalpy, Qanyş İmantaiūlynyŋ atqarǧan eŋbegı älemdık deŋgeide tanyldy.
Qanat EŊSENOV,
Memleket tarihy
institutynyŋ jetekşı
ǧylymi qyzmetkerı,
tarih ǧylymdarynyŋ
kandidaty, qauymdastyrylǧan professor
