Keibır äuel bastan keŋınen pışılıp, molynan tıgılgen, taudyŋ jartasyndai tūtas jaratylyp, jan-jaǧyna jylu säule taratyp jüretın jandar bolady. Sondai adamnyŋ bırı – Arqanyŋ Aqtoǧaiynda tuyp-ösken Qaiyrbek Säduaqasov aǧamyz. Arǧy atalary – Abylai hanǧa jas ta bolsa bata bergen Ötemıs bi. Bataǧa yrza bolǧan Abylai joryqtan qaitqanda «älı üilenbegen ekensız» dep oljanyŋ aldyn, Qantbike sūludy bige tartady. Olardan taraǧan Şabanbai bidıŋ jasöspırım Janqūttyǧa bergen: «Allaǧa jaǧam deseŋ azandy bol, aǧaiynǧa jaǧam deseŋ qazandy bol. Ainalaŋ suat bolsyn, sözıŋ elıŋe quat bolsyn. Könterlıgıŋ qara jerdei bolsyn, bärımızdı köteretın. Tazalyǧyŋ aǧyn sudai bolsyn, kırımızdı ketıretın. Qūdaiym senı qūlym desın, halqym senı ūlym desın» degen sözı bügıngı künı de «el qamyn jeitın er bolam!» degen ärbır qazaq jasyna arnalǧandai estıledı…
Alty jasynan bäigege şauyp, toǧyz jasynda ūry tüsırgen, qūs pen ūsaq aŋdarǧa tūzaq, ırılerıne qaqpan qūryp, tüzden olja tauyp üirengen, aǧaştan oiu oiyp, temırden tüiın tüigen has şeber, eseie kele eskışe hat tanyp, qūran sürelerın jatqa aityp otyratyn äkesı İzatbek körgen adamnyŋ közı süisınetın nebır keremet būiymdy jasaǧanda balasy Qaiyrbekke öz bılgenın üiretıp qana qoimai, on bır jasynan jylqynyŋ tüngı kezegıne jūmsap, öz betımen bytyra jasap, oq-därı men patron äzırlep, myltyq asynyp, orman-tau aralap, aŋşylyq jasauǧa da erık beredı. Mıne, osyndai adamşa tälımdı tärbienıŋ, balapanyn jeldı künı ūşyratyn qyranşa qatal bauludyŋ qaitalanbas mektebınen ötken bozbala qalaişa «on besınde bas» bolmaidy, qalaişa «otau iesı boluǧa» daiyn tūrmaidy? Qaiyrbek 1960 jyly Aqtoǧaidaǧy yǧai men syǧailar jinalǧan jalǧyz orys orta mektebın altyn medalmen bıtırgende, erekşe ülgıdegı attestat keşıgıp keledı-daǧy, audandyq bailanys bölımınde tehnik bolyp ısteidı. Jazda Mäskeudıŋ äigılı energetika institutyna qūjat tapsyrǧanymen, bes pännen 24 ball jinap, konkurstan öte almai qalady. Kütpegen soqqydan eseŋgıremese de namystanǧan ol Qaraǧandydaǧy «Giprouglegormaş» ǦZİ-ǧa laborant bolyp ornalasady. Küzde 17 jasar Qaiyrbek Stalinnıŋ esımı barlyq jerden auystyrylady degendı estıgen boida qaladaǧy Stalin köşesı men qazaq teatryna Säken Seifullinnıŋ atyn beru jaily ötınış jazyp, oǧan 400-den astam studentter men şahterlarǧa qol qoiǧyzyp, qalalyq atqaru komitetıne tırketedı. Bilık basty köşenı qimasa da, teatrǧa Säkennıŋ atyn beredı. Bügıngı balalardan būndai erlık jasaǧandar bar ma eken?..
Sodan bır ai ötkende, 7 qaraşada Qaiyrbek özınıŋ besınşı klastan bergı bala ǧaşyǧyna, medinstituttyŋ 1-kurs studentı, auyldas qyzǧa üilenedı. Jazǧa deiın mektepte mūǧalım bolyp ıstegen Qaiyrbek universitetke oquǧa tüsken künı Aqmaral degen tūŋǧyşyn ömırge äkelgen Aman sūlu da bır jyldan soŋ Almatyǧa attanady, Qazaq pedagogika institutyna oquǧa tüsedı. Aty audanda aŋyzǧa ainalǧan ekı jas endı Qytai azattyq armiiasynyŋ polkovnigı bolǧan, auruşaŋ äielı, ata-enesı, tört balasy bar ūiǧyr kısınıŋ keŋ üiınıŋ ekı bölmesın jaldap tūrady. Bärı öte tatu-tättı, syilastyqpen bes jyl ǧūmyr keşedı. Jıgıttıŋ sūltanyna tört qyz, ekı ūl syilaǧan Aman aru jetpıs jyl süigenımen bırge baqytty ömır sürdı. Oquyn bıtırgen ekeuı, universitet basşylyǧynyŋ Qaiyrbekke «aspiranturada qal» degenıne qaramai, Aqtoǧaiǧa oralady.
Azattyq – basty tıleude,
Qajetsız qorǧan, tıreu de.
Jazala menı, Jaratqan,
Täueldı bolsam bıreuge.
Jamanmen ötem beldese.
Daiynmyn taǧdyr jerlese,
Eger de bır kün qolymnan
Jaqsylyq jasau kelmese.
Būl – Qaiyrbektıŋ ülken ömırge qadam basqan kezde özıne bergen sertı. Öte erte eseigen, oily, bılımdı, kımmen bolsyn terezesı teŋ adamdai söilesetın, özı student kezde-aq tanysyp, aralasqan köp jaqsynyŋ bırı, Almatydaǧy joǧary partiia mektebın bıtırıp kelgen, Aqtoǧaidaǧy jaŋa mekteptıŋ direktory Tiyşbek Qadyrbaev Qaiyrbektı özınıŋ orynbasary etıp qabyldaidy.
Üş jyl ötpei, ömırdıŋ arnasy būnyŋ erkınen tys kürt özgerdı, aldymen audandyq oqu bölımınıŋ inspektory, ekı jyldan soŋ audandyq partiia komitetınıŋ lektorlar tobynyŋ jetekşısı bolyp ıstedı. Eltanu, jertanu, adamtanu tärızdı eş jerde oqytpaityn pänderdı igerumen boldy, aqsaqaldarmen de, jastarmen de aralasty, ülken ömır mektebınen öttı. Aupartkomnyŋ bıldei ügıt-nasihat bölımın basqaruǧa kırıstı.
Keŋes ökımetınıŋ bır jaqsy jerı – bastamaşyl, tyndyrymdy mamandardy ösırıp otyrudyŋ tiımdı jüiesı jasalǧan-tūǧyn. 1976 jyly äigılı Ūlytau men ataqty Qarsaqpai kıretın Jezdı audanyna ideologiia boiynşa hatşy etıp jıberıldı. Orda būzar otyz ben qynsyz qylyştyŋ arasy, Qaiyrbektıŋ qūlaşyn barynşa sermei qimyldaǧan, eŋ bır jemıstı şaǧy edı ol. Jezdınıŋ ärbır tau men tasyn bılıp aldym dese bolady. Barǧan boida audandyq gazettıŋ redaksiiasyn ızdedım. Mūnyŋ aldyndaǧy basşylar onyŋ qaida ekenın sūramaǧan da eken. Ahaŋ aitqan «halyqtyŋ közı, qūlaǧy häm ünınıŋ» jūmysyn jolǧa qoidy.
İdeologiia jūmysy qalai jürgızıluı kerek degen baǧytta tūjyrymdama jasady, audannyŋ ügıt brigadasy respublikalyq baiqauda bırınşı oryn aldy. Äsırese, Jezdıde Ūly Otan soǧysy qūrbandaryna arnap ornatylǧan erekşe eskertkıştı aitsaŋyzşy. Qaza bolǧandardyŋ bärınıŋ aty atap körsetıldı. R.Rojdestvenskiidıŋ «Rekviem» poemasyndaǧy «Vspomnim vseh poimenno, gorem vspomnim svoim… Eto nujno – ne mertvym! Eto nado – jivym!» degen öleŋ joldaryn da özı qazaqşaǧa audardy, ol tasqa qaşap jazyldy:
«Aza tūtyp, eske alaiyq,
Aty öşpesın bırınıŋ!
Būl – ölgender tılegı emes,
Būl – paryzy tırınıŋ!»
Öleŋ emes, ūran dersıŋ…
Qairekeŋ Jezqazǧan, Qaraǧandy oblystarynda jūmys ıstegen jyldary Jezqazǧan qalasy, Atasu kentınde S.Seifullinnıŋ, Aqtoǧaida Alaştyŋ üş arysy – Ä.Bökeihan, J.Aqpaev jäne Ä.Ermekovtıŋ memorialdy eskertkışterı ornatyldy. Qazaqtardyŋ bükıl düniejüzılık I qūryltaiynyŋ Jezqazǧan oblysyndaǧy künderı, 3 ret qatarynan respublikalyq, halyqaralyq teatr festivalı ötkızıldı. Jas talanttardy tanytu üşın «Baiqoŋyr dausy» (oǧan arnap özı än şyǧardy), «Ūlytau ünı» baiqaulary ötkızılıp tūrdy, ensiklopediialar jaryq kördı. Sol kezde bastalǧan aqpan aiyndaǧy respublikalyq aitys dästürge ainaldy, bügınge deiın ötkızılıp keledı.
Qairekeŋ özı «basty ısım» dep bılgen Alaşa han men Joşy hannyŋ mazarlaryn qalpyna keltırumen on üş jyl boiyna üzbei ainalysty, akademik O.Smaǧūlov pen E.Horoş bastaǧan mamandar ekı jyl boiy tynbai jūmys ıstedı. Sol kezde Ükımet basşysynyŋ orynbasary bolǧan İmanǧali Tasmaǧambetov 60 mln teŋge böldırdı. Joşy han kesenesınıŋ kümbezın de, oǧan qajet glazur jaǧylǧan taqtaişalardy da Qairekeŋ ekı ret Peterburgten ūşaqpen alyp kelgen edı. 1993 jyly Q.Säduaqasovtyŋ ūiymdastyruymen Älihan Bökeihanovtyŋ, Älımhan Ermekovtıŋ, Jaqyp Aqbaevtyŋ ūrpaqtaryn tügel jinap, ǧylymi konferensiia ötkızdı. Osy konferensiiada otandyq ǧalymdar Alaş qozǧalysy, onyŋ basşylarynyŋ taǧdyry jaiynda alǧaş ret aşyq pıkırlerı men köpşılıkke beimälım derekterdı ortaǧa saldy. Qairekeŋ özı Ä.Bökeihan, Ä.Ermekov, J.Aqbaev turaly üş kıtapşa şyǧaryp taratty.
Älihan atamyzdyŋ ūrpaǧyn tauyp alyp, elge tanystyrǧan da Q.Säduaqasov bolatyn. Atalǧan konferensiiaǧa Älihannyŋ Ükıtaiynan (Sergei) tuǧan Evgeniidıŋ tabany qazaq topyraǧyna tūŋǧyş ret tidı. Ol Petr degen älı üilenbegen jalǧyz balasymen keldı. Evgenii – özı ärı tarihşy, ärı bailanysşy, tehnika ǧylymynyŋ kandidaty, Mäskeude tūrady. Bır ǧajaby, Qairekeŋ Joşy babasynyŋ basyna arnaiy aparǧan soŋ Evgenii ömırınde tūŋǧyş ret öleŋder jäne keremet öleŋder jazdy. Qairekeŋ ony ädemılep qazaqşaǧa audardy.
Q.Säduaqasovtyŋ oblystyq tıl basqarmasyna basşy bolǧan, Jezqazǧan qalalyq keŋesıne «Qazaqmystyŋ» qūdırettı basşysy T.Urumovty jeŋıp deputat bolǧan kezde 49 köşege qazaqtyŋ aituly azamattarynyŋ atyn bergızgenı, oblystyq ölketanu muzeiın aştyrǧany, onyŋ audandardaǧy filialdaryn qūryp, keiın aiaqqa tūrǧanda Mädeniet ministrlıgınen rūqsat sūrap äure bolmas üşın oblystyq mädeniet basqarmasynyŋ şeşımımen jeke muzei bekıtıp berıp otyrǧan tapqyrlyǧy, olarǧa bır künde 19 qyzmettık kölık böldırgen qairatkerlıgı, Jezdıde älemde tūŋǧyş «Tau-ken jäne balqytu ısınıŋ tarihy» muzeiın aşuy – öz aldyna bölek äŋgıme. Köp ūsynysynyŋ ışınen Jaryq stansasyna Säkennıŋ atyn qaitaru turaly ūsynysy ötpei jatqany janyna qatty batatyn Qairekeŋ:
Men de ötemın ömırden Älemdı oilap,
Älemıme jas buyn äzer boilap.
Ūǧymdysy ūrpaqtyŋ täuap eter,
Ötken saiyn tūsymnan älem bailap, – dep, öz sertınde tūra bılgenın, endıgı qalǧany keler ūrpaqtyŋ moinyna amanat ekenın aityp, bolaşaqqa ümıtpen qaraidy…
Ömırzaq AQJIGIT
