Tūŋǧyş Prezident – Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyǧyn atap ötuge arnalǧan saltanatty jiynda «Bızdıŋ qasiettı jerımızdı yqylym zamandardan Ūly dala dep, al babalarymyzdy Ūly dalanyŋ ūrpaqtary dep ataǧan. Bız – solardyŋ jalǧasymyz, Ūly dalanyŋ mūragerlerımız. Osynau keŋ-baitaq Ūly dalanyŋ kögınde halqymyzdyŋ baq jūldyzy bolyp Jaŋa Qazaqstan düniege keldı. Bızdıŋ Qazaqstanymyz – ūly ısterdıŋ ūiytqysy bolǧan Ūly dala elı!» dep bügıngı Jaŋa Qazaqstan men ejelgı Ūly dalanyŋ tarihi sabaqtastyǧyn atap körsetse, kelesı bır sūhbatynda «Ūly dala ūǧymy – baiaǧydan bar ūǧym. Ūly dala ūǧymyna mynau Altaidan Qara teŋızge deiıngı dalany ataityn bolǧan. Onyŋ negızgı aumaǧy – bızdıŋ qazaqtyŋ jerı» dep, Ūly dalanyŋ şet-şegın anyqtai kele, täuelsız Qazaqstannyŋ halyqtyq atauy retınde «Ūly dala elı» tırkesın ūsynady.
Elbasynyŋ osynau parasatty paiymy men oramdy oiy täuelsız elımızdı taǧy bır tarihi beleske şaqyrǧan igılıktı bastama retınde el esınde qalumen bırge, tarihşylar qauymyn Ūly dala tarihynyŋ tereŋ qoinauyna üŋıluge ündep, oiǧa örıs, sanaǧa serpın berdı.
Ūly dala ūǧymyn fransuz tarihşysy Rene Grusse 1938 jyly älemdık tarihnamaǧa alǧaş engızgenmen, qasiettı jerımızdıŋ ejelgı däuırden Ūly dala degen atpen alys-juyqtaǧy halyqtarǧa tanymal bolyp kelgenın körsetetın baǧa jetpes köne mūralardyŋ bırı retınde «Älem elderınıŋ tolyq kartasy» degen atpen Qytaida XVII ǧasyrda jaryq körgen eskı kartany aituǧa bolady.
Qalyptasqan dästürlı közqaras boiynşa, «Älem elderınıŋ tolyq kartasy» italiia missionerı, matematik, astronom, kartograf Matteo Richchidıŋ (1552-1610) qolynan şyqqan dep esepteledı. Matteo Richchi 1582 jyly Qytaiǧa sapar şegıp, Makaoda missionerlık qyzmetpen ainalysady. Ol katoliktık ılımderdı taratumen ǧana şektelmei, qytailyq şeneunıktermen tyǧyz qarym-qatynasta bolyp, batystyŋ astronomiialyq, matematikalyq, geografiialyq bılımderın nasihattaidy; qytai tılın meŋgerıp, qytai mädenietıne den qoiady, Konfusii ılımınıŋ klassikalyq şyǧarmalaryn alǧaşqy bolyp latyn tılıne audarady. 1601 jyly imperator Vanlidıŋ şaqyruymen Pekinge baryp, özı jasaǧan «Dünie kartasyn» Qytai ämırşısıne syiǧa tartady. Osy kartanyŋ tolyqtyrylǧan nūsqasyn qytailyq şeneunık, audarmaşy, astronom, katolik Li Chjiszao (1565-1630) 1602 jyly «Älem elderınıŋ tolyq kartasy» degen atpen köbeitıp bastyrady. Qytailyq ǧalym Siue Veiminnıŋ jazuynşa, qazırgı künde kartanyŋ ǧylymǧa belgılı 9 nūsqasy bar: Nankin nūsqasy (Nankin mūrajaiy), Seul nūsqasy (Seul universitetı), Osaka nūsqasy (Kitamura Ioşiro), Kendall nūsqasy (Kendall kit aulau mūrajaiy), G.Nicolas nūsqasy (fransuz G.Nicolas myrzanyŋ jeke mūraǧaty), Ūlttyq kıtaphana nūsqasy (Qytai Ūlttyq kıtaphanasy), Bongseonsa nūsqasy (Koreiadaǧy Bongseonsa hramy, bülıngen, aq-qara tüstı suretı saqtalǧan), Ruderman nūsqasy (Ruderman köne kartalar dükenı), Tarihi mūrajai nūsqasy (Qytai tarihi mūrajaiy). Qolmen köşırılgen nūsqalaryn esepke almaǧanda, baspalyq nūsqalardyŋ aitarlyqtai aiyrmaşylyǧy joq, būlardyŋ ışınde 1608 jyly jaryq körgen Nankin nūsqasy eŋ jaqsy saqtalǧan jäne 1602 jyly Li Chjiszao bastyrǧan nūsqaǧa eŋ jaqyn. Alaida Minnesota universitetınıŋ kıtaphanasynda saqtalǧan nūsqanyŋ būl tızımge ne üşın enbei qalǧany bızge tüsınıksız.
Matteo Richchidıŋ kartasyna negız bolǧan tüpnūsqa turaly ärtürlı pıkır aitylady. Qytaitektı AQŞ tarihşysy Uiliam Hun (1893-1980) Qytaida 18 jyl ömır sürgen fransuz missionerı Nikolia Trigonyŋ (1577–1628) «De Christiana Expedition» (Hristian ekspedisiiasy) eŋbegıne süiene otyryp, «Älem elderınıŋ tolyq kartasy» flamandtyq kartograf Avraam Orteliidıŋ (1527-1598) şyn mänındegı tūŋǧyş zamanaui atlas retınde moiyndalǧan «Theatrum Orbis Terrarum» (Jer şarynyŋ kelbetı, 1570 j.) atty äigılı eŋbegınıŋ negızınde jasalǧan degen bailamǧa keledı. Keiıngı zertteuler Matteo Richchidıŋ Simon Grinei (1532 j.), Djakomo Gastaldi (1546j.), Paolo Forlani (1565 j.), Antonio Lafreri (1580 j.) sekıldı europalyq kartograftar qūrastyrǧan älem kartalaryn paidalanuy da mümkın ekenın körsetıp otyr.
Alaida Matteo Richchidıŋ kartasyn europalyq kartalardyŋ aina-qatesız köşırmesı deuge bolmaidy. Eŋ basty özgerıs, basta aitqanymyzdai, konfusiilık ılımge den qoiǧan Matteo Richchi ejelgı qytailyq dünietanymǧa säikes Qytai jerın kartanyŋ orta tūsyna – älemnıŋ kındıgıne ornalastyrady. Būl keiıngı qytailyq älem kartalarynyŋ bärıne bırdei ortaq ülgı jäne dästürlı standart bolyp qalyptasady. Sondai-aq karta Matteo Richchidıŋ jeke eŋbegı emes, ony daiyndauǧa, audaruǧa, äsırese tolyqtyruǧa qytailyq ziialy qauym ökılderı de atsalysady. Sol sebeptı kartada ejelgı qytailyq dünietanym men geografiialyq bılımderge sılteitın tüsınıkter men tüsındırmeler de az emes. Mysaly, kartada är kezeŋde qytai jylnamaşylarynyŋ qalamyna ılıngen köşpelı halyqtardyŋ ataulary kezdesedı, aitalyq, siyr siraqty türıkter (牛蹄突厥) men qara arbalylar (黑車子) turaly mälımetter XI ǧasyrda hatqa tüsken «Jaŋa bes äulet tarihynda» kezdesedı, tıptı kartadaǧy siyr siraqty türıkter turaly «Adam beinelı, siyr siraqty halyq, suy Hulu özenı dep atalady, onyŋ suy jaz ben küzde ekı kez boiy, qys pen köktemde tübıne deiın mūz bolyp qatady. Mūzdy ydysqa salyp otta erıtkennen keiın ǧana ışetın su alady» degen tüsındırme «Jaŋa bes äulet tarihynan» alynǧany aidan anyq. Al 一目國(Töbeközder elı), 女人國(Arular elı), 鬼國(Guiler elı), 狗國 (İt elı) t.b. ataular ejelgı Qytaida jazylǧan, avtory belgısız, şynaiy jäne miftık geografiialyq bılımderden syr şertetın «Şan Hai Szin», iaǧni, «Taular men teŋızder kıtabyndaǧy» tüsınıkterge meŋzeidı. Aita keterlık jait, būlardyŋ aldyŋǧy ekeuı ejelgı grek avtorlarynyŋ qalamyndaǧy Arimaspy jäne Amazonka ūǧymyna säikes keledı. Tıze berse mūndai mysaldar jetkılıktı. Bız būny «Älem elderınıŋ tolyq kartasynyŋ» europalyq kartalardyŋ jai köşırmesı emes, qytailyq dünietanymmen, geografiialyq bılımdermen baiytylǧan eŋbek ekenıne köz jetkızu üşın aityp otyrmyz. Şyn mänınde, būl kartany zamanaui batystyq bılım men qytailyq dünietanymnyŋ alǧaşqy dialogynyŋ kuäsı degen dūrysyraq.
Kartada bızge tanys Türkıstan, Astrahan, Qaraqytai, Edıl nemese Volga, Qalmaq, Samarqan, Şaǧatai, Maurennahr, Ilebalyq, Tanais, t. b. tarihi-geografiialyq toponimder men etnonimder kezdesedı. Ärine, olardyŋ kartadaǧy ornyn däl bügıngıdei mültıksız deuge bolmaidy. Mysaly, Qaraqytai elı Türkıstan ölkesınıŋ batysyna, Edıldıŋ joǧarǧy aǧysyna ornalastyrylsa, Şaǧatai ūlysynyŋ ırgesı Kaspii teŋızıne tiıp tūr, bügıngı Qytaidyŋ Şynjaŋ aumaǧyndaǧy Qūmyl, Qaraşärı eldı mekenderınıŋ orny äldeqaida batysta, Kaspiige taiau körsetılse, Maurennahr toponimı ekı jerde (aralyǧy edäuır alşaq) kezdesedı, būndai jaŋylystar men şalaǧailyqtardy bız sol zamanda Ortalyq Aziia ölkesınıŋ jete zerttelıp ülgermegendıgınıŋ körınısı retınde qalypty qūbylys dep sanaimyz.
«Älem elderınıŋ tolyq kartasynyŋ» Minnesota universitetınıŋ kıtaphanasynda saqtalǧan nūsqasynan qiyndy. Kartanyŋ būl bölıgınde Türkıstan, Maurennahr aimaqtary men Ūly dala körsetılgen.
Kartanyŋ Türkıstan jäne Maurennahr ölkelerınen soltüstıkke qaraiǧy bölıgınde bızdı qyzyqtyrǧan aqparat kezdesedı, osy aumaqtaǧy qytai ieroglifterımen 大壙野 dep körsetılgen aimaqty bız qazırgı qazaq dalasynyŋ ortalyq jäne soltüstık bölıgı dep tanimyz. Qytai tılındegı osy tırkeske taldau jasasaq, 大 ieroglifı ülken, ūly; 壙野 ieroglifterı şeksız-şetsız dala, keŋ-baitaq jazyq degen maǧynany bıldıredı, demek, būl qazırgı qoldanystaǧy Ūly dala ūǧymyna qapysyz üilesedı. Sondai-aq kartadaǧy 大壙野 toponimınıŋ janyna qosa berılgen 是的亞意貌內 tırkesı ejelgı grek avtorlary qoldanǧan «Skif de İmaus» ūǧymyna sai keluı de bızdıŋ boljamymyzdy qanattandyra tüsedı. Qazaqstandyq ǧalym, geografiia ǧylymynyŋ doktory Ä.S.Beisenovanyŋ pıkırınşe, Ptolemei Skifiia şekarasyn batysta Aziia Sarmatiiasymen, soltüstıkte beimälım jermen, şyǧysta İmaus tauymen, oŋtüstık pen oŋtüstık şyǧysta saqtar, sogdiiler jäne margiana mekendegen aimaqtarmen, oŋtüstıkte Girkan (Kaspii) teŋızınıŋ Ra özenıne deiın sozylyp jatqan bölıgımen jürgızedı. Demek, Ptolemeidıŋ «Skif de İmaus» kartasyndaǧy Skifiia şekarasynyŋ qazırgı Qazaqstan şekarasymen säikesetını öz-özınen tüsınıktı. Bız söz etıp otyrǧan «Älem elderınıŋ tolyq kartasyndaǧy» 亞細亞沙爾馬齊亞 dep körsetılgen aimaq (是的亞意貌內, iaǧni Skifiia de İmaus ölkesınıŋ batysynda) Ptolomeidegı Aziia Sarmatiiasyna, al 意貌山 (Yimaoshan, İmao tauy) toponimı İmaus tauyna säikes. Degenmen kartadaǧy İmao tauy ejelgı grek avtorlarynyŋ tüsınıgındegı Gimalai nemese Pamir, Tianşan jotalaryn emes, Altai-Saian taularyn belgılep tūrǧany aidan anyq. Ärine, «Älem elderınıŋ tolyq kartasynda» eskılıktı Ptolomei kartasynyŋ ızı baiqalyp jatsa, ony dästürlı bılımnıŋ jaŋǧyruy ǧana emes, karta avtorlarynyŋ zerttelmegen beimälım älem turaly mümkındıgınşe naqtylyqqa jetu üşın qoldanǧan qosalqy anyqtamasy retınde qarastyrǧan jön.
Bır qyzyǧy, kartada Ūly dala men İmao (Altai) tauynyŋ aralyǧyndaǧy alqapqa 鐵勒 taipalary ornalastyrylǧan, qytai jylnamalarynda būl etnikalyq top chile, gaosziui, dinlin, dili dep te hattalǧan, qazaqtıldı ädebietterde telek, teglek, tele, dinlin dep ärtürlı atalyp jür. Şamalap aitqanda, qytai derekterınde būl etnonim VI-VII ǧasyrlarda Euraziianyŋ ortalyq bölıgın – qazırgı Moŋǧol dalasynan Kaspii teŋızıne deiın sozylyp jatqan ūlan-baitaq keŋıstıktı meken tūtqan türkıtıldes halyqtardyŋ jalpy atauy retınde qoldanylady. Ūiǧyr qaǧanaty ornaǧannan keiın, būl etnonim bırte-bırte qoldanystan şyǧyp qalady. Al XVI ǧasyrdyŋ aiaǧy, XVII ǧasyrdyŋ basynda jasalǧan qytailyq kartada etnonimnıŋ qaita körınıs beruı kezdeisoqtyq emes, būl eskılıktı bılımnıŋ jaŋǧyruy, sonymen bırge, «Skif de İmaus», teglek jäne Ūly dala terminderınıŋ qatarlasyp keluı, ıs jüzınde ūly tarihymyzdyŋ skiftık, türkılık jäne qazaqylyq kezeŋderınıŋ ajyramas tūtastyǧy men sabaqtastyǧynyŋ aiǧaǧy emes pe?
Jiyp kelgende, Qytaida jasalǧan alǧaşqy älem kartasynda qasiettı Otan, qasterlı mekenımız qazaq jerınıŋ Ūly dala dep taiǧa taŋba basqandai körsetıluı – Ūly dala ūǧymnyŋ tarihilyǧy men tanymaldyǧynyŋ aiqyn belgısı, tarihi sabaqtastyqtyŋ jarqyn körınısı.
Erlan MAZAN,
tarihşy
