Nauryz – şyǧys elınıŋ bükılhalyqtyq meiramy, Ūlystyŋ Ūly künı. Nauryz būǧan deiın myŋdaǧan jyl būryn şyǧys halyqtarynda jyl basy merekesı retınde toilanyp, erekşe kün retınde atalyp ötetın bolǧan. Qazaq halqy da Nauryz merekesın airyqşa baǧalap, ony jyl saiyn toilap otyrudy ädetke ainaldyrǧan.
Būl künı jaqsy tılek tıleu, qūttyqtau, keşırım jasau, tabysu siiaqty adamgerşılık qasietter körınıs tauyp, keiıngı ūrpaqtar sondai jaqsy qasietten önege alǧan. Nauryzdyŋ airyqşa tälım-tärbielık, ülgı-önegelık, sän-saltanattyq, märt-jomarttyq, qadır-qasiettılık nyşan belgılerı men tanym-ūtymdarynyŋ ülgı türlerı öte köp. Onyŋ bärı är adamdy joǧary sanalylyqqa, ädeptılıkke, önegelıkke, bauyrmaldyqqa, köregendılıkke, ızettılık pen bılımdılıkke baulidy. Nauryzdy är halyqtyŋ asyǧa kütetını de osydan bolsa kerek.
Osy Ūly künge bailanysty halyqtyŋ ädet-ǧūryptary men jol-joralary, salt-dästürlerı bar.
Qydyr ata
Qydyr (Qyzyr) ata – bükıl halyqtyŋ qamqory, olarǧa jaqsylyq jasauşy, yrys, qūt, nesıbe äkeluşı, baqyt, bereke, ömır syilauşy qasiet iesı, kemeŋger, äulie, körıpkel qart. Ol Ūlystyŋ Ūly künınde är elge kelıp, är şaŋyraqqa soǧyp bata beredı. Mıne, sondyqtan är üi Qydyr atanyŋ jolyn kütıp özderınıŋ janyn da, tänın de, kier kiım, ydysy men būiymdaryn da taza ūstauǧa tyrysady. Üidıŋ ışı-syrtyn, qora-qopsyny tazartyp, aǧaş egıp, ösımdıkke su qūiady. Mūsylman qauymy mūndai üige Qydyr ata tünep, nemese bata berıp ketedı dep tüsıngen. «Qydyr qonǧan», «Qydyr daryǧan» degen sözder osyndaidan şyqqan.
Nauryz köje
Nauryz toiyna ǧana tän, köpşılıkke arnalǧan merekelık taǧam. Ony är üi jetı türlı dämnen: süt, et, su, tūz, tary, qūrt, jemıs taǧy sol siiaqty taǧam türlerınen jasap, oǧan qazy, şūjyq siiaqty syily müşeler qosyp, merekemen qūttyqtauǧa kelgenderge yqylaspen ūsynady. Nauryz köjenıŋ dästürlık, merekelık ūlttyq taǧylymy öte zor. Ol barlyq adamdardy jomarttyqqa, ızgılıkke, ūiymşyldyqqa, tatulyqqa, bırlıkke şaqyrady. Nauryz – toqşylyq künı. Qazan ottan tüspeidı. Är üi nauryz köje ısteidı. Uyz qatyrylady. Sorpa sapyrylady.
Nauryz esım
Nauryz künı tuǧandardy halyq baqytty, erekşe adamdar dep ūǧynǧan. Sondai sebeppen olarǧa Nauryz esımın beretın bolǧan. Mysaly, qazaq halqynda Nauryzbai Qūtanbaiūly, Nauryzbai Qasymūly atty äigılı batyrlar bolǧan. Altyn ordada Nauryz esımdı han bolǧany tarihtan belgılı. Nauryzgül, Nauryzbek, Nauryzälı degen adam attary da jiı kezdesedı.
Nauryz töl
Nauryz aiynda mal töldei bastaidy. Olar «nauryz tölı» dep atalyp, töl basy retınde baǧalanyp, mal jandy qazaq balasy ony erekşe kütıp baǧady. Töl basy satylmaidy, eşkımge syiǧa berılmeidı. Mūndai maldy köbınese öz qyzyǧyna, toiyna, kūrban ait künderınde soiyp, yrym etedı.
Nauryzşa
Nauryz aiynda aşyq künderı qoldan jasaǧandai erekşe oiu-örnegı ärı jūp-jūqa qiyrşyq qar tüsedı. Ol kün közıne şaşyrap, jyltyldap qūbylady. Anyqtap qaraǧanda, basqa qar qiyrşyqtaryndai emes, jeŋıl de ülpıldek bolady. Mūny halyq «nauryzşa» dep ataǧan. «Nauryzşa» – jaŋa jyldyŋ belgısı.
Äz Halyq ūǧymy men senımı boiynşa nauryzdyŋ alǧaşqy üş künı ışınde jer-köktı jaryp erekşe bır guıl (dybys) ötedı. Sol künı barlyq tabiǧat, jaratylys, tırşılık, ösımdık, adam boiyna erekşe sezım, quat, qasiet bıtedı. Būl künderı tyrnaq, şaş alsa, halyq älgındei asyl qasietter qiylyp ketıp, adam sol auruǧa ūşyraidy dep yrymdaǧan. Jer-kök, jan-januar äz ötken soŋ ǧana quat alady dep tüsıngen halyq «äz bolmai, mäz bolmaidy» dep qanatty qaǧida qaldyrǧan.
Meiırım KUMAROVA,
Astana qalasy
