Qazaq teatrlarynyŋ körermenı joq, töl önerımız baǧalanbaidy deitın baibalamnyŋ astarynda ataly sözden asqan bailyǧy joq eldıgımız aiaq asty qalǧandai körınuşı edı. Bügıngı qazaq önerınde kenjelep qalmasa da, öz tūǧyrynan tolyq körıne almai kele jatqan teatr salasy turaly Qazaqstan Respublikasynyŋ Eŋbek siŋirgen qairatkeri, rejisser Nūrqanat Jaqypbaevpen sūhbatymyzdy ūsynamyz.
«TŪRAQTY KÖRERMENIMIZ BAR»
– Jastar teatry basqa öner ordalaryna ūqsamaidy dep köp aitasyz, erekşelıkterıŋız nede?
– Öitkenı, qazır zaman basqa. Būrynǧydai, ūzyn-sonar aqyl aita beretın monologtarǧa körermen şydamaidy. Jastardyŋ sanasy bızdıŋ kezımızden müldem basqa. Bügıngınıŋ balasy kompiuterdı körıp ösıp keledı. Ǧalamtordan qajetın ala bıledı. Olarǧa aqyl aitu artyq. Kez kelgen teatrdy älemdık deŋgeide baǧalaidy. «Bolaşaqpen» oqyp, jer şaryn şarlaidy. Brodveidı köredı. Şeteldık teatrmen salystyrady. Bızde de sondai bolsa eken dep armandaidy. Tura sondaidy qaitalaudy men de bılmeimın. Men olardyŋ barlyǧyn körgenım joq. Bıraq, ışım sezedı. Osyndai bolu kerek dep. Bükıl älemdık teatr aǧymynan qalys qaldyq dei almas em. Menıŋ kökeiımdı osy oi tesıp barady. Bız de solardan qalyspauymyz kerek. Jastarymyz nege bızdıŋ teatr köp sözdı, aqyl aituǧa qūştar dep namystanbauy üşın bız «Qozy-Körpeş – Baian sūludy» basqaşa jasadyq. Maqsatym – jastar osy halyqtyq dünienı oi-nazarynan öşırıp almasynşy degen ızgı niet. Abaidyŋ, Şoqannyŋ jazuy boiynşa, Müsırepovtıŋ mätının qosyp, aq öleŋmen örnektep, kompozitorlarmen kelısıp, änmen ärledık. Sahnadan aitylǧan än jaqsy qabyldanady. Aranjirovkasy bügıngı künge sai boldy. Qobyz ben dombyrany da ūmytpadyq. Bız jastardyŋ basyn qatyrmaimyz. Monologtardyŋ barlyǧyn alyp tastap, pesany äreketke, plastikaǧa, änge qūrdyq. Bükıl spektaklderımız sondai. Erekşelıgımız sonda. Özımızdıŋ qoltaŋbamyz bar. Tūraqty körermenderımız bar. Bükıl oblys ortalyqtaryn jyl saiyn aralap şyǧamyz. Saitqa jazyp tūrady. Saǧyndyq, kelmeisıŋder me dep. Mūnyŋ özı ızdenıske serpın beredı.
– Mūndai teatr qūruǧa ne mūryndyq boldy?
– Osydan 5 jyl būryn, teatr oilamaǧan jerden aşyldy. Qazırgı akterlardyŋ jartysy ol kezde menıŋ şäkırtterım edı. Olar 2006 jyly Jürgenov atyndaǧy Akademiianyŋ muzykalyq drama bölımın menıŋ klasym boiynşa bıtırıp jatty. Diplomdyq spektaklımız Gogoldıŋ «Revizory» boldy. Ony erekşe, basqa bır jaǧdaida daiyndap jatqanbyz. Sol kezde Qazaqstannyŋ Mädeniet ministrlıgı respublikalyq teatrlardyŋ qandai jaǧdaida ekenın ekşep alu üşın Mäskeuden teatr-tanuşylardy şaqyrtyp jatqan. Mädeniet ministrlıgınıŋ bölım bastyǧy qoŋyrau şaldy. Bügıngı kün bos bop tūr, ne körsete alasyz dedı. Uaqyt belgıledık, olar keldı. Kördı. Men ol spektaklde orystyŋ obrazyn jasaǧam joq. Özımızdıŋ qazaqtyŋ problemalaryn aşuǧa baǧyttadym. Gogoldıŋ körsetken problemalary maǧan kerek boldy. Änge, plastikaǧa qūrylǧan, mätın öte az. Sol jaǧynan azdap qobaljydym. Orystyŋ töl tuyndysy ǧoi. Orystar qabyldamai qala ma degen bır oi tūrdy kökeiımde.
Qatty synap kete me dep te tolqyp tūrdym. Synşylardyŋ jetekşısı şaqyrdy. Byt-şytymdy şyǧarady dep oiladym. Kele qolymdy aldy da, «men taŋǧalyp tūrmyn» dedı. Men qūrydym dep oilap qaldym. «Qandai maǧynada aityp tūrsyz» deuge şamam keldı. «Ǧajap» dedı. «Däl Qazaqstannan osyndai dünie körem dep eş oilamaǧan edım. Ömır boiy teatrtanuşy bolyp ıstep kelem, talai teatr qoiylymdaryn körıp jürmın. Men kolleksioner siiaqty, qai jerde Gogol men Chehovty qoisa, sonda baryp köretın edım. Mūndai da Gogol bolady eken dep taŋ qalyp tūrmyn. Qysqasy, myna spektakldı Resei köruı kerek. Mūndai qoiylymmen ülken teatr aşuǧa bolady» dedı. Taspaǧa jazyp alyp kettı. Keiınnen ministrlıkten habarlasty. Mäskeuge daiyndalyŋyz, «Revizordy» aparasyz dedı. «Mässaǧan»! Bız barsaq, festivalge qabyldau aiaqtalyp qalǧan eken. Älgı teatrtanuşy aldyrtty. Sankt-Peterburgtıŋ «Revizory» men bızdıkı boldy. Olardıkın baryp kördık. Aǧattyq jaǧdailar, aşyq-şaşyq körınıster köpteu boldy. Orystar aiaǧyna deiın körmei tarasyp kettı. Ertesınde bız qoidyq.
Köptegen ärtıster keldı. Kaliagin, Lanovoi, Kniazev. Mäskeudegı qazaq studentterı köp jinaldy. Oinap şyqtyq. El jıbermei ūstap tūryp aldy. Bärı quanyp, orystyŋ kempırlerı bız ūmytqan dünielerdı qalai taptyŋyz dep, studentter aspanǧa laqtyryp, namys üşın kelıp edık, töbemızdı kökke jetkızdıŋızder, myna orystardyŋ aldynda bır jasap qaldyq dep mäz-meiram boldy. Mıne, osydan «Revizor» – Mäskeude ötken halyqaralyq «Podium» degen festivaldıŋ bas jüldesın jeŋıp aldy.
– Söitıp, «Revizormen» teatr aştyŋyz ba?
– İä, sodan keiın Astanadan Ǧani Qūljanov habarlasty. Jas-tar teatryn aşyp jatyrmyz. Şäkırtterıŋızben kelıŋız dedı. Ūzyn-yrǧasy 39 jyl Müsırepov teatrynda akter, rejisser bolyp ıstedım. Sol teatrmen bıte-qainasyp ketken adam edım. Bala künımnen kelgen orda, tastap kete almaspyn dep oiladym. Jaŋa teatr bolsa dep oilaitynmyn, bıraq ol arman edı. Menıŋ ol kezde «Qozy men Baian» degen miuziklım daiyn edı. Ne kerek, 2007 jyldyŋ köktemınde Astana qaidasyŋ dep tartyp kettık. Prezidenttıŋ qoldauymen jasalǧan şara dep tüsındırdı bızge. Astana künıne Şyŋǧys Aitmatov pen Äbış Kekılbaevtyŋ «Şyŋǧyshanyn» qoidyq. Körermen öte jaqsy qabyldady. Sodan berı 15-16 spektakl sahnaladyq.
– Tūraqty sahnalaryŋyz joq siiaqty?
–Eŋ qiyny sol. Tūraqty sahnamyz bolmaǧan soŋ, Astanada körıne almai jatamyz. Qazır arendaǧa milliondap berer aqşamyz joq. Astanalyq körermenderımız «qaida kettıŋder» dep sūrap tūrady. Mıne, endı Qūdai oŋdap, jeltoqsannyŋ ortasynda İmanǧali Nūrǧaliūly bärımızdı şaqyryp, 5 ärtıske päter ūsyndy. Oquşylar saraiynyŋ teatryn bızge berdı. 500 adamdyq ülken teatr. Eŋ soŋǧy ülgımen jabdyqtalǧan. Jaryǧy, dybys beruı bärı keremet. Tamaşa deŋgeide jūmys jasauǧa mümkındık tuyp tūr. Käsıbi deŋgeide repertuarymyzdy ūsyna alatyn bolamyz. Aiyna 20-24 spektakl beremız būdan keiın.
«BELGISIZ AVTORLARDY JAQSY KÖREM»
– Festivalge jiı qatysasyzdar ma?
– Mädeniet ministrlıgı köp fes- tivalge jıberedı. Respublikalyq, halyqaralyq. Türkımenstanǧa baryp keldık. Barlyq spektaklderımız jüldeger atanǧan. Ärtısterdıŋ köbı laureat bolyp jatyr. Üş-tört spektaklımız bas bäigenı jeŋıp alǧan. Älgınde aitqan «Revizor» sol «Podiumda» jeŋıske jettı. Aitmatovtyŋ «Jan azaby» halyqaralyq «Art ordy» degen festivalde bas jüldenı jeŋıp aldy. «Mekkege qarai ūzaq jol». Sūltan Raevtıkı. Täuelsızdıktıŋ 20 jyldyǧyna arnalǧan festivalde bas jüldenı qanjyǧaǧa bailady. «Qozy men Baian» miuziklı, «Şabyt» festivalınıŋ bas jülde iegerı.
– Repertuardy qalai taŋdaisyz?
– Ärqalai. Kez kelgen maqalany alamyn da ūnaǧan abzasyn oiǧa tüiem. Sony spektakl etıp şyǧaram. Belgısız avtorlardy jaqsy körem. Bır bet, ekı bet maqala jazatyn avtorlarǧa qaramaimyn. Aiaq jaǧynda kışkentai bır maqalalar şyǧady ǧoi. Alǧaş qalam ūstaǧan jastar. Sondai maqalalar maǧan qatty stimul beredı. Sūmdyq närse şyǧady solardan. Balalarǧa kelıp, mıne, keremet taptym deimın. Gitarany, dombyrany alyp än saldyram. Osyny ary qarai örbıteiık deimın. Jazamyz solai. Osylai Gogoldı de jasadyq, osylai Şekspir de şyǧyp jatyr. Ännen bastalady da, qiyndy mätınnen spektakl jasalady. Juyrda «Saǧimen qoştasu» degen kışkentai äŋgıme qolyma tüstı. Boijetken oquyn bıtırıp ketken soŋ, KazGU-ge baryp ötken künderın eske alady. Myna jerde qol ūstasyp jürıp edık, myna jerde jalt qarap edı degendei. Endı sol oi maza bermei jür, qaşan mynadan spektakl jasap şyǧaram dep.
Repertuarymyzda tatar jazuşysynyŋ komediiasy bar. «Deliafruzdyŋ tört küieuı» degen. Jastarǧa arnalǧan. Bız tatardyŋ halyq muzykalarynyŋ antologiiasyndaǧy änderdı ärbır notasyn kesıp otyryp özımızdıŋ spektaklge baǧyndyrdyq. Tatar kompozitorlaryna jazyp ber deseŋ, qymbat sūraidy. Soǧan ökpeledık te, jaraidy onda dep özımız jasadyq. Kesıp-kesıp jalǧadyq. Spektakldı qoiǧanda, tatarlardy şaqyrdyq. Taŋ qaldy. Qalai aranjirovka jasadyŋdar dep auyzdary aşylyp qaldy. Şyndyǧynda balalarmen otyryp qūrap şyqtyq. Teatrdyŋ ūǧymynda būny laboratorlyq jūmys deidı. Ärtıster özderı muzykasyn jasaidy, özderı biın qoiady, suretın de özderı salady. Kostiumderdı de özımız tıgemız köbıne. Eskizın jasap, oiamyz. Solai üirenıp qaldyq. Köşıp-qonyp jürıp. Onyŋ üstıne arzanǧa tüsedı mūnyŋ bärı. Qiialǧa türtkı bolady. Arzan närseden ǧajap älem qūrastyramyz. Teatrlyq ūǧymda mūny minimalizm deidı. Minimalizm özıme ūnaidy. Menıŋşe, äsem dekorasiianyŋ artyna ärtıs tyǧyla almaidy. Sondyqtan bızde köp dekorasiia joq. Kışkentai ǧana simvoldar bolady. Ol oinalady sahnada. Ölı tūrmaidy. Keide dekorasiianyŋ ädemılıgıne köp män berılıp, ärtıstıŋ oiyny körınbei de qalatyn spektaklderdı körıp jürmız. Būl dūrys emes.
«BIZDE BAS KEIIPKER, MYQTY ÄRTIS DEGEN ŪǦYM JOQ»
– Ärtısterıŋız köp pe?
– Äzırge 23 ärtıs bar.
– Jetkılıktı me?
– Joq, jetkılıksız. Tūraqty sahnamyz bolmaǧan soŋ, solai qalyptastyq qoi. Osy 23 ärtıs 230 ärtıske bergısız.
– Ärtısterıŋızge köŋılıŋız tola ma?
– Bızde bas keiıpker, myqty ärtıs degen ūǧym joq. Bärı bırkelkı är qaisysyn jeke planda oinatuǧa bolady. Bızde jeke bır-ekı ärtıs oinamaidy. Jiyrma üş ärtıs bırge oinaidy. Olar massovka da bolady. Biın de bileidı. Oinap ta ülgeredı.
– Bärın Almatydan ertıp keldıŋız be?
– Joq, osynda bıtırgen ekı-üşeuı bar.
– Ketem degenı joq pa?
– Joǧa. Men qusam da ketpeidı. Bızdıŋ teatrǧa keluge qūmartyp jürgender qanşama. Ümıtkerlerge on kün mūrsat berem. Menıŋ balalarymnan asyp tūrsaŋ qalasyŋ, jete almasaŋ, bossyŋ deimın. Taŋǧy 8-den keş batqanşa plastika jasaumen ainalysady. Köbısı şydamaidy. Boldyrǧannan edennen özın kötere almai qalǧandary boldy. Sosyn ketedı. Tabandylyq tanytqan bır-ekı qyz qaldy. Istep jür.
– Spektakl saiyn ärtısterıŋız öse me?
– Ösedı. Mysaly, men «Asauǧa tūsaudy» būryn qoiǧym kelgen. Bıraq osyny qoia tūraiyn bır-ekı jyl dep saqtap kelgen em. Balalarym eseisın dep küttım. Endı, mıne, qoiuǧa pısıp-jetılıp tūr. «Don Kihot» ta solai, jyl saiyn qoiam deimın de, keiınge qaldyramyn.
– Jastardyŋ arasyna saqa ärtısterden qosqyŋyz kelmei me?
– Joq. Teatr bülınıp ketedı. Mysaly, üş-tört jas ülken bır-ekeuı qosylsa, äser etedı olarǧa. Öitkenı, basqa mektepten ötıp, özge teatrdan üirengenı bar, deŋgeiı asyp tūruy mümkın. Menıŋ mektebımdegı ärtısterdıŋ tärbiesı köz aldymda. Satylap, kezeŋ-kezeŋımen jetılıp, tülep keledı. Akademiiada jürgende mereke, demalys bolmaityn, tynbai jūmys ısteitınbız. Eşqandai uaqytpen sanaspaitynbyz. Qazır sonyŋ rahatyn körıp jatyr. Kinoǧa da tüsıp jatyr. Keiın sender aspanda jüresıŋder dep aitam. Kino salasy da damidy. Olarǧa da ärtıs kerek bolady. Özım üiretıp alyp, özım ūrsam sosyn. Kinoǧa jıbermeseŋ, baǧy bailana ma deisıŋ. Jıberseŋ, teatr qalady jaiyna. Bıreuı joq bolsa, bar jūmys toqtap qalady. Keibırı tüsınedı. Arasynda senderge de jūrt jalynsyn, elpıldei bermeŋder deimın. Şükır, bes jylda jartysy päterlı boldy. Jartysy endı alady dep ümıttenıp otyrmyz.
– Qatal rejissersyz ba?
– Negızı, janym näzık. Işımnen aiap otyram. Köbırek külıp jıberseŋ, olar da basqa şyǧyp ketedı. Qataldyq kerek sol üşın. Öitkenı, qanda tūr ǧoi, jıbıseŋ, jaiylyp ketedı. Erteŋ ıstei salam degendı ūnatpaimyn. Sondyqtan, qatal ekenım ras. Bır on jylǧa jetkızsem, sosyn özderı-aq alyp ketedı.
«MEN MÄMBETOVTY KÖRIP ÖSTIM»
– Özıŋız qandai şäkırt boldyŋyz?
– Alla bıledı. Jaŋaşyldyqqa janym qūmar edı. Mäskeude oqyǧanda qanşa teatrlardy kördım. Künde keşke jaqyn kontromarka beredı. Bırneşe teatrǧa baruǧa tyrysatynmyn. Angliiadan Şekspirdıŋ teatry keldı. İtaliiadan keldı. Bır ai kezekte tūratynmyn qystyŋ künı. Ailap tūrady öşırette el. Bükıl stipendiiamdy berıp jürıp, sol spektaklderdıŋ bärın kördım. Negızı, men Mämbetovtı körıp östım. Sonyŋ şäkırtımın. Men ol kısınıŋ ūly ekenıne köz jetkızdım. Önerge jalpy sol kısınıŋ spektaklderıne ǧaşyq bolu arqyly keldım desem de bolady. Almatyda oqydym. Mektepte klass jetekşımız mındettı türde teatrǧa aparatyn. Sol kezde qalai kördım, solai «auyryp» qaldym. Bır künı men sızdıŋ şäkırtıŋız bolǧym keledı dep bardym. Ol kezde men akter edım. «Jaman akter bolsaŋ, rejisserlyqqa salar edım. Sen jaqsy aktersyŋ, senen jaqsy rejisser şyqpaidy» dedı. Men namystandym. Jatyp kep tuladym. Tüsem, qaitsem de degenge toqtadym. «Bärıbır saǧan ekı qoiam» dedı. Tüstım ǧoi aqyr aiaǧy. Keiın küledı. Jalpy ol kısınıŋ üiretkenın sıŋırıp, jasaǧanyn jalǧastyryp kele jatyrmyn degen oidamyn özım.
– Astanada da sabaq beresız be?
– Joq. Almatydaǧy rektor jıbermedı. Anda-sanda kelıp tūrasyz dep. Mūnda jūmys ısteimın de, Almatyǧa baryp sabaǧymdy berıp kelem. Basynda qalai bolady eken dep oilauşy em. Qazır jaqsy sekıldı, ekı jaqty qatar alyp jürgen qolaily eken. Mūnda keterde tapsyryp ketem, men kelgenşe balalar jattap, rölın daiyndap qoiady. Jauapkerşılıkterın solai damytyp jatyrmyz. Ärtıske öte paidaly närse. Sonyŋ äserınen fantaziialary oianady. Basynda Almatydan on ekısı kelıp edı, keiın köbeidı. Astanadan üşeuı qosyldy. Byltyrǧy bıtırgen balalardan äkep qostyq, sonymen bas-aiaǧy 23 boldy.
– Taiau uaqyttarda ne ıstemek- sızder?
– Almatyǧa baramyz. Ärtısterım Äkemteatrdyŋ aqsaqaldarynan tälım alsyn degen niet bar. Äuezov teatrymen özımızdıŋ kelısımımız bar. Bızdıŋ ūjymnyŋ müşelerı kıleŋ jas jıgıtter men qyzdar. Qara şaŋyraqtyŋ sahnasyn bır iıskep, ülkenderden sabaq alyp, bılımın tolys-tyryp, käsıbi deŋgeiın kötermeleuge jaqsy mümkındık tumaq. Sodan keiın Jastar teatrynyŋ 5 jyldyǧyna orailastyryp bır jetı sol sahnada özımızdıŋ spektaklderdı qoiamyz. Bır jūmadan keiın Almaty oblysynyŋ körermenderımen qauyşyp, sodan keiın qaityp kelıp, qala künıne daiyndalamyz.
– Alda qandai josparlar bar?
– Jospar köp. Alda Şekspirdıŋ «Asauǧa tūsau» degen qoiylymy bar. Sony qoiu arman bolyp edı. Basqaşa qyrynan jasap, bügıngı künge alyp kelgım keledı. Sodan keiın Nūrlan Orazalinnıŋ «Şyraq janǧan tün» deitın pesasy bar. Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ «Menıŋ atym Qoja» povesın sahnaladyq. Bastan-aiaq sol povesttı şartty türde oinatyp şyǧamyz. Daiyn tūr. Premerasy osy barǧanda Almatyda jasalmaqşy. Nūrǧisa Tılendiev, Äset Beiseuov, Mūhtar Şahanovtyŋ änderımen ärledık tügel. Lirikalyq tuyndy. Jüregıŋdı jūlyp alyp kete jazdaidy. «Bala ǧaşyq» änımen süiemeldegen soŋ, pesany «Közıme bır körınseŋ bala ǧaşyq» atadyq.
«SPEKTAKLDI KÖRERMEN RETINDE TAMAŞALAI ALMAIMYN»
– Özıŋız teatrǧa jiı barasyz ba?
– Özıme ūnaǧan närsege baram.
– Ne ūnaidy? Soŋǧy ret qaşan bardyŋyz?
– Soŋǧy ret Äuezov teatryna bardym. «Qily zamannyŋ» repetisiiasyna. Rejisserı – Äubäkır Rahimov. Törtınşı ret qoiyp jatyr. Avtory – Nūrlan Orazalin. Köp teatrǧa bara bermeimın. Spektakldı körermen retınde tamaşalai almaimyn. Ylǧi teatrǧa baruyn barasyŋ, bıraq sol spektakldı bärıbır sen özıŋşe qoiyp otyrasyŋ. Jaqsy jaǧyn, jaman jaǧyn sanamalap otyrasyŋ. Läzzat ala almaisyŋ. Öitkenı, spektakldı körıp otyryp jūmys ıstep otyrasyŋ. Eŋ jamany – sol. Köŋılım qalyp qalmasa eken dep oilai beresıŋ. Jaqsy şyqsa eken dep.
– Özıŋız qandai rejisserlardy baǧalaisyz?
– Atabaevty baǧalaimyn. Bız – ūqsastaumyz. Alaida bır-bırımızdı qaitalamaimyz. Janat Hadjiev, Atabaev üşeumızdıŋ qoiylymdarymyz üş formada, bıraq aitaiyn degenımız ündes, bır jerden tüiısıp qalady. Sondyqtan, menıŋşe, ıştei jarys bolyp jatady. Aitpaimyz bır-bırımızge. Būl özıŋdı zamana köşınen qalyp qalmaiyn degen qamşylau siiaqty. Olar da menıŋşe solai oilaidy. Būl – öte jaqsy närse. Ärıptesterımnıŋ ışınde osy ekeuı menı alǧa jeteleidı.
– Bäsekelesterıŋız be?
– Jastau bolsaq, bälkım solai bolar ma edı?! Kım bılsın, qazır jas kep qaldy, jaqsylyq tılep tūrasyŋ. Özımnıŋ de bala-şaǧam bar. Osylar keiın namystanbasa eken dep oilap tūram. Tırı tūrǧan kezınde qolynan kelgenın elıne jasap ketpedı dep bıreu şyǧady ǧoi degen sumaqai oi tūrady kökeiımde.
– Özıŋız rejisser tärbieleisız be?
– Joq. Men akter tärbieleimın. Al rejisser tärbieleuge älı jetken joqpyn. Rejisserlyq kurs berse, qalai tärbieler edım dep oilaimyn. Rejisserdy tärbieleuge bolmaityn siiaqty. Adam rejisser bolyp tuuy kerek. Rejisserdyŋ azamattyq tūlǧasynda elım deitın ūǧym bärınen joǧary tūruy tiıs. Men qazır elım namystanbasa eken, körermenım namystanbasa eken degen oimen jūmys jasaimyn. Mynau da öner bolyp pa eken demese dep tıleimın.
– Sızdıŋ qoiylymdardy qabyldai almaǧan körermender kezdestı me?
– Joq. Bıraq mende küdık köp. Körermen keide ünsız qalady. Ünsız qalsa, esım şyǧady. Nege ündemei qaldy būlar? Menıŋ spektaklderımde bırden qol soqpaidy, bırazdan keiın baryp şapalaqtaidy. Ovasiia ketedı. Ornynan tūrady. Menıŋ köŋılım qalyp qalmasyn dep tūrǧan joq pa eken dep kümändanyp tūram. Osy oi mäŋgı miymnan ketpeidı. Maqtaidy köp, gazet-jurnaldarda, saittarda jazady. Maqtaǧan saiyn menıŋ saudam bıtedı. Köŋılıme qarap tūr ma dep?
– Teatr sızge ne berdı?
– Bärın. Teatr elge tanymal ettı. Arman etken närsemnıŋ tura üstınde tūrmyn. Qinalamyn, bıraq sodan läzzat alamyn. Oilap tappaityn närse miyŋa kelgende, osymen tausylyp qalmasam eken dep uaiymdaimyn. Taǧy ne oilap tabam dep qinalamyn. Mysaly, bızde «Mahabbat miniatiurasy» degen spektakl bar. Belgısız avtordyŋ bes-alty miniatiuralarynan qūraldy. Oqyp aldym da, qaltama salyp jürdım. Bır künı Mäskeuge bara jatyrmyz. Poezda üş kün ary, üş kün berı. Mynau qaltamda jürıp jyrtylatyn boldy. Oqyp köreiınşı dedım. Aqyryn oqyp otyryp, änge salyp yŋyldap qoiam. Balalardyŋ közıne qarap qoiam ǧoi. Olarǧa ūnap otyr. Sender myna änge salyŋdarşy, men oqyp otyraiyn deimın. Sol spektakldı alty künde jasadyq. Keldık te qoidyq. Jūrt qūlap qaldy. Mynany qalai jasadyŋdar deidı. Bır künı balalar, toi jürgızıp jürıp tanysypty. Qaidansyŋdar? Jastar teatrynan. Qandai spektaklderıŋ bar? Tızıp-tızıp, «Mahabbat miniatiuralary» bar degen. «Mahabbat miniatiuralary» qandai? Qandai sözderı bar dep sūrapty, äi, mynau, men ǧoi deptı. Men ony baiaǧyda jazǧanmyn deidı. Söitıp, avtorymyz tabyldy. Mıne, osyndai qyzyqtar köp.
«BŪRYNǦY MENTALİTET, BŪRYNǦY SÖZ SAPTAU»
– Jemıstı jūmys ısteu üşın nege süienesız?
– Menıŋ oiymşa, menı jetelep jürgen küş – küdık. Bırınşı – arman, odan keiın küdık. Eger arman da, küdık te bolmasa, eşteŋe şyqpaidy. Armanyŋ köp bolsa, küdıgıŋ odan da köp bolsa, sonda sen ızdene bastaisyŋ. Typyrlaisyŋ. Söitıp jürıp, qaitıp sahnaǧa şyǧyp ketkenıŋdı baiqamai qalasyŋ. Sen akter, men rejisser dep otyrmaimyz. Ärqaisysy keledı de, är närsenı qosady. Ärtıs bolǧannan keiın sahnaǧa şyqpasa, qaraiyp qalady. Osyǧan bükıl ömırın arnady. Qoldan jasap «jettı» deseŋ, bıttı qūridy. Qaiǧyǧa salynady, mūŋaiady. Men balalarǧa mūnyŋ barlyǧy uaqytşa deimın. Keiın qyzyǧyn sender köresıŋder älı. Bilet tabylmaityn künge jetkızsek, şırkın… Osy arman menı jetelep keledı. Älı aşylmaǧan qanşa qyzyqtardy oilap tūrasyŋ. Maǧan erıp şetınen qiiali bolyp aldy. Bıraq sondai bolu kerek. Öner degen qiialdan tumasa, qaidan paida bolady?! Barlyq öner qiialdan tuady. Qiial eldı taŋ qaldyrady. Bıreudı taŋ qaldyrmasa, ol nesımen öner bolmaq?! Aitmatovtyŋ kez kelgen şyǧarmasyna taŋ qalasyŋ. Taŋ qalǧandyqtan ary qarai ne bolar eken dep otyrasyŋ. Ol senı moiyndatady.
– Dramaturgiiany nege käsıbi mamandarǧa jazǧyzbaisyz?
– Qazır bır teatrda bırneşe pesa qaitalanady. Ol da öner emes-au deimın. Qaitalamau kerek. Nege avtorlardy qoimaisyŋdar dep sūrauşylar köp, jazǧandaryn oqisyŋ, köŋılden şyqpaidy. Köbıne türtkılep, nyǧyzdap, aqyr tübı beibastaq äŋgımege tırep qoiady. Osyǧan küledı dep. Jylau kerek oǧan. Būrynǧy mentalitet, būrynǧy söz saptau. Qazır mülde basqa ǧoi bärı.
Müldem basqa. Būrynǧy jazǧandar qazırgı zamandy jazǧysy keledı, jetkıze almaidy. Öitkenı, oi-örısı basqa. Al menıŋ qoiatynym, zamanaui mäselelerge arnalǧan. Spektakl jastardyŋ paiymyna jeteqabyl nemese äldeqaida joǧary tūruy kerek. Sondyqtan, men oilaimyn 90-şy jyldardyŋ ışınde tuǧan balalar eseiıp, 27-28 jasqa kelıp tolysady, jetıledı, solar jazady sosyn. Ärı qarai basqa zaman bastalady. Äi, men bolmai qalam ǧoi sol kezde. Sender sūmdyq närselerdı köresıŋder deimın şäkırtterıme. Būrynyraqta mende bır spektakl boldy, bas-aiaǧy jetı bet. Kökserektı qoiǧam. Synşylar jaqtyrmai talqandap tastaǧan edı. Men qasqyr men adamdy auystyrǧan edım. Qazır ne degen keremet dep aitady. Jaqsy oi aitu üşın köp närsenıŋ keregı joq. Qazır mahabbat ta müldem basqa. Balalardy jamandap otyrǧam joq. Zamanyna qarai solai şyǧar. Bızde baiaǧyda tünde şyǧu degen bolmaityn. Tünde jürse, nege jürsıŋ dep aitatynbyz. Soǧan üirenıp ketkenbız. Qazır tünımen klubta, künımen ūiqyda. Ol kezde tüngı klub joq. Bıraq, bır täuırı qazırgınıŋ jastary ışımdık ışpeidı. Temekı tartpaidy. Zaman özgergenmen, halyqtyŋ mentalitetın joǧaltyp almau kerek. Bastysy osy dep oilaimyn. Jastarda otansüigıştık joq dep esepteuge bolmaidy. Olardyŋ namysy degen masqara. Mysaly, bız Mäskeude oqydyq. Äuezov Mūrattyŋ kezınde. Ol kezde bırımızdı-bırımız ızdep, qazaqtardy jinastyryp jüretınbız. Qazırde sol. Eşteŋe özgermegen. Tek bärı özgeşe bır joǧary deŋgeide jasalady.
–Fantast jazuşylardy köp oqisyz ba?
– Jas kezımde köp oqyǧam. Qazır filosoftardy ūnatamyn.
– Kımdı oqisyz?
– Aitmatovty jatqa bılem desem bolady. Eŋ jaqsy köretın jazuşylarym – Aitmatov pen Oralhan Bökei. «Kerbūǧy» degen şyǧarmasyn qoiǧym keledı. Bırın-bırı jeitın taǧdyr. Maǧan sol taqyryp öte qyzyq. «Atau keresın» alǧaş oqyǧanda, jastyǧymnyŋ astynda jatyp sarǧaiǧan edı. Qinalǧan sätterımde sony oqitynmyn. Jatqa bılem. Är jerın aşamyn da oqimyn, oqimyn. Qoiyp qoiam. Tün ışınde oianyp ketsem, taǧy qaraimyn. Qanşa uaqyt öttı, şyǧara almadym. Sodan Oralhanǧa bardym. Ol kezde «Jūldyz» jurnalynda bas redaktor bolatyn. Menı kördı de, ornynan atyp tūrdy. Bılıp em, maǧan bır rejisserdıŋ keletının deidı. Men «Atau kerenı» oqydym dedım. Qanşa jyldan berı kütıp jür edım, bırınşı kino tüsıreiık dedı. Maǧan tük tūrmaidy saǧan pesa jazyp beruge, jatqa bılem ony. Aldymen kino tüsıreiık dedı. Jaqsy dep kelıstım. Qap, ättegen-ai, Ündıstanǧa ketıp bara jatyr edım. Erterek kelmei, kele sala aldyŋa mä dep tastai salam dedı. Sen menı küt dedı. Şyǧyp bara jatyr em, toqtai tūrşy dedı. Myna bır pesany oqyp şyqşy. Bıraq tüzetılgen dedı. Būl ne dep sūradym. Būl «Şyŋǧyshan» dedı. Baiaǧyda aqşam bolmai, pesaǧa baiqau jariialaǧanda jazyp em. Keiın aqşa üşın jazyp em ǧoi dep qaita bır qarap şyǧyp edım. Tügel qalammen tüzetılıptı. Oqydym, keremet pesa. Bıraq, Oralhan uäde etkenındei oralmady. Oilap-oilap, bır künı şydamadym. Mūhambediia Ahmettörege bardym. Ol maǧan aǧylşynnan «Vestsaid» oqiǧasyn audaryp bergen edı. Özı qiiali. Senen basqa osyny eşkım jasai almaidy dedım. On künde jasap berdı. Sodan «Atau kere» qoiyldy.
– Älemde teatrǧa qūmarlyq öte joǧary. Bızde nege solai emes, qalai oilaisyz?
– Körermen jinau üşın aldymen eldı tamsandyra bıletın teatr bolu kerek. Bolaşaqta solai bolady. Ätteŋ, sahnamyz bolmai qaldy. Bes jylda qanşama körermen jinap alar edık. Amal neşık. Jaman ökınem. Uaqyt ötıp kettı. Oblystarda körermender barşylyq. Degenmen, negızgı körermen Astanada ekenın de esten şyǧarmaimyn. Anany da, mynany da ülgergım keledı. Arman älı quyp barady. Isteu kerek, ısteu kerek deitın dünie köp.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan Şynar ÄBILDA
