Baiaǧyda atalarymyz «Qar jaudy dep quanba, artynda aiazy bar» dep jatuşy edı. Būl onyŋ soŋy aiazǧa ūlasyp ketetının bıldırgen eskertpe ǧana bolatyn. Bıraq bızdıŋ tırşılıgımız üşın qar qanşalyqty kerektı bolǧanymen, onyŋ jauǧanyna onşalyqty quana qoimaityn mekemeler ırı qalalarda kezdesıp qalady. Sebebı köşeler tabandaryn jauǧan qardan tazalap şyǧu da oŋai şarua emes.
Mūny jaqynda elordada bırden qalyŋ qar tüskennen keiıngı äbıger taǧy da baiqatyp berdı. Jyldyŋ osyndai uaǧynda qar jauu äbden kädık ekenın bılıp jürsek te, keide sony tosyn kelgendei bolyp qabyldap jatatynymyz bar. Mūndai köŋıl küi men jaǧdai älemdegı barlyq ırı qalalarǧa da ortaq. Degenmen olardyŋ ärbırınde qar tazalau mäselesıne orai aluan türlı täjıribeler qalyptasqan. Bügıngı äŋgıme solardyŋ bırqataryn taldauǧa arnalady.
Norvegiianyŋ astanasy – Oslo qalasynda jylyna orta eseppen jerge 80 sm qar tüsedı. Salystyru üşın keltırsek, būl körsetkış Mäskeude 152 santimetrdı qūrasa, Nūr-Sūltanda būdan bırşama kem. Demek, mūnda bız mysalǧa keltırgen üş qalanyŋ ortaŋǧydan joǧary körsetkışı jatyr. Būl onda jyldyŋ qys mezgılınde aitarlyqtai köp qar tüsetının körsetedı. Ony bız qaisybır jyly Osloda üş kün bolǧanymyzda da baiqap edık. Bız barǧan künı Norvegiianyŋ astanasynda tünımen qar jaudy. Alaida erteŋıne azanda köşelerden de, trotuarlardan da bır jentek qar köre almadyq. Söitsek, mūnda da qar tazalau jūmysy ol jaŋa jaua bastaǧan kezden qolǧa alynyp, qaşan toqtaǧanşa jalǧasa beredı eken. Qasat qary bır tüskende qarys boiynan asyp ketetın ölkede ony tazalau jūmystaryna airyqşa köŋıl böletın bolyp şyqty.
Būl elde jyl saiyn qar tazalau jūmystaryna 200 mln euro şamasynda qarjy bölınedı. Norvegter qar tazalap, jinaityn kölıkterınıŋ sany jaǧynan da talai eldı taŋǧaldyrady. Tek el ordasynyŋ özınde osyndai 300 kölık bır mezgılde qala köşelerıne şyǧarylady. Al bükıl arystan arqaly tübek boiynşa mūndai tehnikalar 2600-ge jetedı. Būǧan qosa, osyǧan qarailas greiderler, traktorlar jäne qar atatyn agregattar taǧy bar. Sonymen bırge Oslonyŋ ülken joldarynda himiialyq qospa – reagentter paidalanylady. Al tiımdılıgı būdan görı tömendeu joldarǧa qūm töseledı.
Norvegiia baitaǧynda köşeler kategoriialarǧa bölınıp qarastyrylady. Sonyŋ ışınde qalanyŋ küretamyry bolyp tabylatyn A jäne V tobyna jatatyn köşelerdegı qardy ekı saǧattyŋ ışınde tolyq tazartyp şyǧulary tiıs. Joǧary intensivtı kölık qozǧalysy bar mūndai joldar eldegı barlyq joldardyŋ 10 paiyzyn qūraidy. Al eldegı joldardyŋ jalpy ūzyndyǧy 80 myŋ şaqyrymǧa juyqtaidy. Sonda norvegterdıŋ qar jauyp tūrǧan kezde de ony tazalauǧa jatatyn bükıl eldegı joldarynyŋ kölemı 8 myŋ şaqyrymǧa jetedı. Mıne, osy joldar üşın elde jylyna 325 myŋ tonna reagentter jūmsalady.
Norvegiianyŋ taǧy bır erekşelıgı, būl däulette tıptı velosiped jüretın joldardy tazalaityn arnaiy kommunaldyq qyzmet bölımşesı bar. Mūnda trotuarlar tabandaryn basqa qyzmet jüiesı qardan tazalaidy. Ejelgı vikingter ūrpaqtary būl jaǧynan ailaker eken. Olar üilerge ystyq sular jetkızetın qūbyrlardy osy trotuarlar astynan jürgızedı. Sol arqyly onyŋ betındegı qar qapsyrmasynyŋ özınen-özı erıp, tazalau jūmysynyŋ oŋai jüruıne jol aşady.
İslandiianyŋ bas qalasy – Reikiavikte üiler tabiǧi ystyq su közderı arqyly jylytylady. Osy sumen sondai-aq ekzotikalyq jemıster ösırıletın jylyjailarǧa, sondai-aq köşedegı joldar men trotuarlarǧa jylu berıledı. Ystyq su aǧyp jatatyn qūbyrlar köşe boilaryn tügel qamtidy. Nätijesınde jerge tüsken qar zamatynda erıp, jol boilary men olardyŋ jiekterı ūdaiy tazalanyp tūrady. Būl tıptı ekologiialyq jaǧynan da öte taza körınedı.
Kanadanyŋ auqymy jaǧynan ekınşı qalasy – Monrealda avtokölık joldary jüiesı öte myqty damyǧan. Qalada qajettı kezınde qar tazalau jūmystaryna 3 myŋ jol qyzmetı qyzmetkerlerı men 2,2 myŋ arnaiy tehnika jūmyldyrylady. Salystyru üşın aita keteiık, Resei astanasy – Mäskeude mūndai jūmysqa 17,6 myŋ tehnika şyǧarylady. Demek, Monrealdaǧydan tura 8 ese artyq. Sonymen bırge Kremldı qalanyŋ audany 7 ese ülken. Sondai-aq Kanadada qoldaryna kürek ūstap jüretın aula sypyruşylar joq. Al Mäskeude olardyŋ sany 25 myŋǧa barady. Monrealda joldyŋ jiekterı men trotuarlarda jatqan qardy mini-traktorlar kürep alady. Olar qardy ülken joldyŋ jiegıne jinaidy. Sosyn olardy qar jinauşy auyr maşinalar köterıp alyp, samosvaldarǧa salady. Jük kölıkterı būl qardy qalanyŋ şetıne şyǧaryp tastaidy. Mūnda kürekter tek köp qabatty üilerdıŋ öjırelerı men auladaǧy avtomobilderdıŋ üsterın qardan arşyp alu üşın ǧana qoldanylady. Aitqandai, köp qabatty üilerdıŋ aldaryn sol baspanada tūratyn tūrǧyndar özderı tazalap alady.
Eger Monrealda qar tazalau jaiy salystyrmaly türde naşar ūiymdastyrylatyn bolsa, eldıŋ baitaǧy – Ottavadaǧy ahual būdan da müşkıl. Onyŋ tūrǧyn üi audandarynda tek joldar tabandaryndaǧy qarlar tazalanyp alynady da, trotuarlar sol qalpy kürtıkke ainalyp jata beredı. Soǧan qaramastan, Ottava meriiasynyŋ saitynda jazylǧan qar tazalauǧa bailanysty erejelerdıŋ talaptary barynşa qataŋ. Ol boiynşa qar qūiylysy aiaqtalǧannan keiıngı tört saǧattyŋ ışınde qalanyŋ barlyq basty köşelerı tolyq tazalanyp şyǧuy tiıs. Al alty saǧatta jol qyzmetterı tūrǧyn üiler men magistraldı jalǧastyryp jatatyn köşeler qardan arşylyp boluy kerek. Sol siiaqty tūrǧyn üi audandarynyŋ köşelerı men tūiyqtary soŋǧy qar ūlpasy tüskennen keiın 16 saǧat kölemınde jauyn-şaşynǧa deiıngı qalpyna jetkızılıp qoiyluy qajet. Trotuarlardy tazalap şyǧu üşın de osynşa uaqyt berıledı.
Şvesiiadaǧy jaǧdai da Norvegiianyŋ tärtıbıne bırşama ūqsaidy. Mūnda kölık qozǧalysy intensivtı joldar asfalttıŋ qara tabany körıngenge deiın tez tazalanyp şyǧuy tiıs. Būǧan jetu üşın olar tūz erıtındısın paidalanady. Şvedterde sondai-aq mūzdaqtarmen küresudıŋ özındık täsılderı bar. Ony şved ǧalymy Torgeir Vaa 2004 jyly oilap tapqan. Ol ūsaq qūmdy ystyq sumen 7-ge 3 proporsiiasy şamasynda aralastyru arqyly jasalady. Sosyn ystyq qūm qardyŋ betıne sebıledı. Būl künıne 1500-ge juyq kölık jürıp ötetın joldy 3-7 kün taiǧanaq etpei ūstap tūruǧa jaraidy. Sonymen bırge kölık qatynasy öte köp ırı qalalarda artynan köşenıŋ şaŋyn şyǧaryp jıberetın bolǧandyqtan, oǧan qūm paidalanuǧa tyiym salynǧan. Mūndai ereje Norvegiiada da bar.
Şvesiiada joldy taiǧanaq boludan saqtau üşın märmär tastyŋ jaŋqalaryn qoldanu da kezdesedı. Bıraq ol reagentke balama bola almaidy. Tūz ben märmär ūntaǧy qary jentektelıp qalǧan köşeler men enınıŋ auqymy az joldarǧa sebıledı. Bıraq mūzdaq kezınde olardan paida az. Būǧan tek reagentter ǧana jaraidy.
Qysy qanşalyqty qatal bolǧanymen, bükıl Şvesiiada qystygünderı barlyǧy 2600-ge juyq qar tazalauşy, 900 tūz sebuşı jäne 1000 qūm sebuşı tehnikalar ǧana ıske qosylady. Mäskeudıŋ 17,6 myŋ tehnikasy janynda būlar da tük emes. Qar jauǧanda būl elde zardapty köbırek şegetın Stokgolm bolyp şyqty. Memleket astanasynda qardyŋ jauǧannan keiın joldar men trotuarlarda täulıktep jatyp qalatyn kezderı kezdesedı eken.
Älem elderındegı ırı qalalardyŋ bärınde bır-bırlerıne ūqsas osyndai problemalar bar. Bıraq olardy şeşudı är megapolis özınşe qolǧa alyp keledı.
Rasul AITQOJA
