Şyŋ men şyndyq

Qai qoǧamda bolmasyn ūlttyq ūstanymdar men qūndylyqtardy saqtap, el mereiı men abyroiyn ösıretın öskeleŋ mädenietke ie boluymyz kerek. Äsırese qazırgı törtkül dünie alasapyranǧa tüsıp, jahandanu däuırınde qūndylyqtardy baǧalau basqaşa sipat ala bastaǧan kezeŋde būl oi-sana deŋgeiı tıpten maŋyzdy. Örkeniettı qoǧam damuynda qanşa zaman özgerse de, el bastaǧan tarihi tūlǧalar men qairatkerlerdıŋ ūltqa qyzmet etu önegesı – eŋ qajettı, eş tozbaityn qūndylyq. Qazaq halqynyŋ ūzyna boiǧy arǧy-bergı tarihynda Tūrar Rysqūlovtyŋ ömır joly, memleket pen qoǧam damuyna atqarǧan qyzmet abyroiy, jalpaq jūrtqa keŋınen taraǧan küreskerlık daŋqy, saiasi salmaǧy men qairatkerlıgı airyqşa ekenı basy aşyq mäsele.

Keşegı keŋes däuırınde memlekettık mansapta Tūrar Rys­qūlovtyŋ şyqqan tūǧyry men därejesıne basqa zamandas, üzeŋgıles ärıptesterınıŋ bırde-bıreuınıŋ qoly da, oiy da jetken joq.

Jaŋa däuır tuǧyzǧan jarqyn tūlǧa şyŋyraudan şyŋdalyp şyqty.

Ol künı keşegı on bes odaqtas respublikanyŋ ortalyq keŋıstıgınde eŋ ırı partiia jäne keŋes qairatkerlerı, saiasi köşbasşylary sanasqan qazaq saiasatkerlerınıŋ bıregeiı boldy.

Ses, aibyn jäne aqyldy tūrpaty özgenıŋ mysyn basty.

Onyŋ «Tübı bır türkı jūrty bırge bol!» degen saiasi ideiasymen Orta Aziiadaǧy mūsylman memleketterın bır tudyŋ astynda Türkıstan odaǧyn qūru jolyndaǧy äreketı men ūmtylysy talaiǧy ūlt kösemderın moiyndatqany ras.

Tarihtyŋ är kezeŋınde at qūlaǧy körınbes qara tünderde jarq etıp söngen jasyndai «türık balasy, tügel bol!» dep dabyl qaǧyp ötkender az bolmaǧan. Bıraq olardy kım estıdı?

Bırıgudıŋ jylnamasyn osy Tūrar Rysqūlovtyŋ bar bolǧany 20 jasynda janūşyryp ūmtylǧan ideiasynyŋ arnasynan tabamyz, onysy alysqa estılıp, alysqa taraǧany da, oilap tūrsaŋ, qoǧam damuynyŋ bır qalyŋ qatpary men ozyq oiy bolyp şyǧady. Būl – ata tarihqa mä­lım erekşe jaǧdailar, olar jönınde resmi qūjattar da jetkılıktı, köptegen ǧylymi zertteudıŋ arqauyna ainalǧan.

El jadynda saqtalǧan HH ǧasyrdyŋ öşpes kezeŋı, qazaqtyŋ eldık, memlekettık tarihy Tūrar Rysqūlov­tyŋ asa ırı qairatkerlıgı men jankeştı qyzmetınsız jalaŋ bolyp qalary haq.

Qazaq jastarynyŋ ara­­synda saiasi közqarasy ot bop oianǧan bırden-bır azamat Tūrar Merkedegı qazaq mektebınde hat tanidy. Bışkekte auylşaruaşylyq uchilişesınde üzdık oqidy, Taşkenttegı mūǧalımder institutyna qabyldanady. Däl osy kezde Qazaqstan men Orta Aziiada ūlt-azattyq köterılısı būrq ete tüsken edı. Tūrar osy qozǧalys­tyŋ ortasynda jürdı.

1917 jyldan bastap alǧyr örennıŋ saiasi örşıl qyzmetı tūtas Tūran elınıŋ köz aldynda boldy. Jap-jas şaǧynda Äulieata uezı sovdep – keŋester deputatynyŋ töraǧasy, Türkıstan respublikasynyŋ densaulyq saqtau halyq komissary boldy.

RSFSR Ūlt ısterı Halyq komissariaty töraǧasynyŋ orynbasary, 1922-1924 jyldary Türkıstan respublikasynyŋ töraǧasy bolyp qyzmet atqardy. Onyŋ komitetterınıŋ uäkılettı ökılı retınde Moŋǧoliiadaǧy qyzmetınıŋ bır öşpes belgısı – el astanasyna Ūlanbatyr dep ataluyna ūsynys jasap, ūiytqy boluy. 1926 jyly Qazaq ölkelık komitetı baspasöz bölımınıŋ meŋgeruşısı, «Eŋbekşı qazaq» (qazırgı «Egemen Qazaqstan») gazetınıŋ redaktory boldy. Al 1926 jyldyŋ mausymynan 1937 jyldyŋ tamyzyna deiın RSFSR Halyq Komissarlary Keŋesı Töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetınde asa jauapty qoǧamdyq-­saiasi mındetterdı atqara jürıp, auqymdy teoriia­lyq mäselelermen ainalysty. Saiasattanuşy jäne ekonomist ǧalymdar aityp jürgenındei, onyŋ saiasi, tarihi jäne basqa da özektı taqyryptarda 250-ge juyq qūndy eŋbegı bar.

Bız būl rette T.Rys­qū­lovtyŋ el men ūlt müd­de­sı üşın halyqaralyq deŋgeide atqarǧan san qyr­ly saiasi basşylyq qyz­metı men köşbasşylyq küres­kerlık eren eŋbegın tolyq qamti almaimyz. Būl jönınde elımızge tanymal tarihşy ǧalymdar men memleket tarihyn tiianaqtap jürgen bedeldı oqymystylardyŋ zertteu eŋbekterı men oilary baspa betınde jaryq körgenı köpşılıkke aian. Alaida asa körnektı tūlǧany mäŋgılıkke alǧysqa böleitın, sanaly ūrpaqtary ūmytpaityn jäne ekı mäselenı böle-jara aita ketkendı oryndy dep bılemız.

Bırınşıden, ol baitaq dalamyzda ırı özgerıstıŋ özegı, ekonomikamyzdyŋ küretamyry – Türksıb temırjolyn salu komissiia­synyŋ töraǧasy bolǧan. Ekınşıden, onyŋ tıkelei ūsynys-tılegımen Taşkentte Orta Aziia universitetı ūiymdastyrylsa, Almatyda Qazaq memlekettık universitetı (qazırgı äl-Farabi atyndaǧy QazŪU) şaŋyraq köterdı. Endeşe Tūrar Rysqūlovtyŋ esımımen tyǧyz bailanysty tūtas elımızdıŋ airyqşa maŋyzdy kezeŋı jäne sılkınıstı özgerısterge toly ärı taǧdyrly jyldarynyŋ taǧylymy men sabaqtaryn baǧalai alǧanymyz abzal.

Halyq arasynda zor bedelge ie jäne Orta Aziiadaǧy basşylardyŋ ışınde eŋ körnektı, yqpaldy tūlǧa tūǧyry sol sūrapyl uaqyt bederınde-aq joǧary tūrdy. Degenmen bızdıŋ qūrmettı tarihşy ǧalymdar men saiasatkerler eş renjımeitın şyǧar, qazaq halqyna jäne jalpy oqyrmandarǧa ūly tūlǧany tolyqqandy tanytqan körkem ädebiet, has talanttardyŋ suretkerlık tabandylyǧy dep aituymyzǧa bolady. Dälırek aitqanda, Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy Şerhan Mūrtazanyŋ bes kıtaptan tūratyn «Qyzyl jebe» romany ekenı aidai anyq.

Qalamgerdıŋ alǧaşqy kıtaby «Qyzyl jebe» (1-kıtap «Rysqūl», 2-kıtap «Tūrar») dep şyqqan sätınen-aq ädebietşıler qauymyn eleŋ etkızdı. Odan keiıngı jalǧasyn asyǧa kütken oqyrmandarda esep bolmady. Būǧan Şeraǧanyŋ mūraǧatynda saqtalǧan jüzdegen oqyr­man haty kuä bola alady. Ataq-daŋqy dürıldep şyqqan «Qyzyl jebe» – Tūrar Rysqūlovtyŋ beinesı būdan ärı «Jūldyz köpır», «Qyl köpır» jäne «Tamūq» dep atalǧan kıtaptarda körınıs tapty.

Şyn mänınde, Tūrar Rysqūlov – öte kürdelı tūlǧa. Qyryq jylǧy qazaq basynan ötkergen tarihy, qiiamet-qaiym ömırı, jeke arystardyŋ ıs-äreketı, myŋ qūbylǧan saiasat soqpaǧy, pendeşılık tartystar, san türlı köz­qarastyŋ arpalysy, kemeŋgerlık qadamdar osy ūly tūlǧanyŋ bıtım-bolmysymen ǧana şynaiy jäne senımdı bolmaq. Būl keŋes däuırınıŋ alapat sūmdyqtary aqyl tarazysyna tüskende süttıŋ betıne şyqqan ūlt qaimaq­taryn ūryndyrǧan nenıŋ zorlyǧy ekenın qazır aituǧa ǧana oŋai. Ol kezde tozaq oty bolatyn. Qoldan jasalǧan zaman zūlmatynan saqtanu da sūrapyl synaq edı.

Taqsyret bıtkennıŋ bärı jeke ırı tūlǧalarǧa ǧana qatysty bolmaǧan, jalpy sol zamannyŋ zobalaŋy men zūlmaty qarapaiym halyq üşın öte qymbatqa tüsken edı. Sondyqtan däl osy jaraly da auyr jyldar jaiynda, tarihi taqyryp turaly roman jazu ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmeidı. Qazaq ädebietınde tarihi taqyrypqa arnalǧan «Abai joly», «Oianǧan ölke», «Köşpendıler», «Aq Ja­iyq» jäne «Qan men ter» romandaryn, älbette, oiǧa alǧanymyz jön.

Sonymen, özınıŋ körkem şyǧarmaşylyq biıgın aiqyndap bergen «Qyzyl jebe» romanynyŋ jazyluyna ne türtkı boldy, asa qauıptı sanalǧan taqyrypqa Şeraǧa qalai qalam tartty degen saualǧa kelsek, būl da namysqa tigen, jürekke soqqy jasaǧan soiqan qūbylysqa toly.

Avtordyŋ «Menıŋ bala kezımde Tūrar Rysqūlovtyŋ esımı auyzǧa alynbaityn. Ony bıletın auyldyŋ eresek adamdary: «E-e-e, esıl er, naqaqtan kettı ǧoi, endı ondai qairatker qaida?!» dep sybyrlasyp, kübırlesıp qana eske alatyn.

Tūŋǧyş ret Tūrar Rysqūlovtyŋ kım ekenın 1960 jyly «Sosialistık Qazaqstan» gazetınde jariialanǧan qart jurnalist, partiia qyzmetkerı Rahymaly Baijarasovtyŋ kölemdı maqalasynan oqyp, bıldım» dep jazady jazuşy öz estelıgınde.

Būl qanqūily 1937 jyldan soŋ T.Rysqūlov turaly jazylǧan alǧaşqy maqala edı. Özı de kezınde respublikalyq jastar gazetınde basşylyq jasaǧan, aqiqattyŋ aspanyn tūman tūmşalaǧan kezde jazyqsyz jalaǧa ūşyrap, Sıbırge aidalǧan R.Baijarasovtyŋ būl maqalasy Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetı ideologiia jönındegı hatşysynyŋ şymbaiyna tüsken şoqtai bolady. Saiasi qyraǧylyq tanytpaǧany üşın «Sosialistık Qazaqstan» gazetınıŋ redaktory men onyŋ orynbasary qyzmetınen bosatylady. Dereu redaksiialyq qarsy maqala jazdyryp, boiyn tıktei bergen Tūrardy qaita qūlatady.

Taǧy da Rahmaly Baijarasovtyŋ küreskerlık tabandylyǧynyŋ arqasynda arnaiy komissiia qūrylyp, tiıstı qorytyndy şyǧarylyp, aqboz el perzentın aqtaidy. Ke­iınırek Mäskeuden şyǧatyn «Voprosy istorii KPSS» jurnalyna Tūrar Rysqūlovtyŋ revoliu­sionerlık eŋbegı haqynda jaŋaǧy komissiianyŋ bır müşesı Liahovtyŋ adal-aq maqalasy jariialanady. Sol aitary mol maqalany Şeraǧaŋ 1964 jyly özı basqaratyn «Leninşıl jas» gazetıne audaryp basady. Būl jaǧdai da aiaq astynan dürbeleŋ tuǧyzady. Ortalyq Komitettıŋ sol ideologiia jönındegı hatşysy gazet redaktory Şeraǧany özıne şaqyrtyp alyp: «Pantiurkist, piǧyly jat adam jaiyndaǧy maqalany nege basasyŋ?» dep dıŋkeleidı. «Tūrar azamattyq jaǧynan aqtalǧanmen, partiialyq tūrǧydan aqtalmaǧan» dep boi bermei, redaktorlyqtan alyp tastaityndai aşuly boldy. Äitse de jastyǧyn eskerıp, äreŋ degende ornynda qaldyrady. Bıraq būl talantty jazuşyny Tūrardan bezdırmei, qaita qairatyn qairai tüstı. Sodan asyl azamattyŋ küreske toly ömır jolyn jan-jaqty zerttep, ūzaq jyl boiy äbden şaŋ basqan türlı-türlı arhivke baryp, kerektı resmi qūjattardy köz maiyn tauysyp oqyp, tabandap otyrady. Būl qadam qalamgerdıŋ basyn bäigege tıgumen bırdei erlık edı. Älı de bolsa 1937 jyldyŋ saiasi quǧyn-sürgınıne ūşyrap, sottalyp, jer audarylyp, atylyp ketkender jaiynda jyly lebız aituǧa da qorqynyşty, üreilı uaqyt taby bır­jolata joǧalyp ketpegen edı. Qyzyl ökımettıŋ kedergı-kesapatynan ötudıŋ özı qalamgerdı qanşama azapqa salyp, qinaitynyn elestetudıŋ özı auyr bolatyn, qauıp seŋı setınemegen jaǧdaida edı.

Alǧa qoiǧan maqsatyna jetu üşın jazuşy bas keiıpkerı Tūrar Rysqūlov­tyŋ barlyq tarihi derek-däiegın mūqiiat jinas­tyryp, talaiǧy oqiǧalar jelısımen oi sarabynan ötkızu üşın öz elımızdegı partiialyq arhivterden bastap, Mäskeu, Taşkent, Baku, Bışkek, Qazan, Kislovodsk, Orynbor, ärıde Qiyr Şyǧys, Moŋǧoliia jäne basqa da qalalardyŋ tiıstı arhivterıne baryp, saiasi kıtaptarda, türlı jurnal men gazette jariialanǧan saiasi maqalalardy saraptamadan ötkızıp, san ondaǧan saiasi qairatkerdıŋ ömırı men qyzmetıne tereŋ oi jıberuıne tura keldı. Sol ötken zamanǧy saiasi oqiǧalarǧa qatysty közqarastaryn taldap, talqylau, sol taǧdyrly jyldarda ömır sürgen, nebır sūmdyqty körgen adamdarmen äŋgımelesu qanşama uaqyt pen zeiındı, yjdahattylyq pen eŋbektı qajet etkenın jürekpen sezınuge bolady dep oilaimyz.

Adalyn aitaiyq, qo­ǧamdaǧy qairatkerlıgı aiqyn jazuşy osy özı taŋdaǧan şyǧarmaşylyq jolda maqsatyna jetu üşın tek öz küş-jıgerıne, dünietanym, tereŋ bılımıne, intellektualdy qarym-qabıletıne, aqyly men qajymas qairat-jıgerıne, jolsaparlarynda jeke qarjysyna iek artty. Zor eŋbektıŋ nätijesı qandai bolǧany zerdelı, zeiındı jandarǧa belgılı. Sonymen bırge jazǧan kıtaptaryn şyǧaruda syrt közge körıne bermeitın qiiamet-qaiym, ıştarlyqtan tuyndaǧan tartys, qyzǧanşaqtyq, körealmau sekıldı kedergı jaǧdailar da kezdespei qalmady.

Tektı ūrpaqtyŋ asa talantty aibary, tūtas ūlttyŋ maqtanyşy Tūrar Rysqūlov turaly ärbır kıtaby şyqqan saiyn jazuşy jasandy, jalaly kedergılerge betpe-bet keletının bılmei qalǧan joq. Äsırese alǧaşqy kıtaby «Qyzyl jebe» şyqqan sätte jalaly aryz jan-jaqqa qardai borady. Ortalyq Komitetke, joǧary tūrǧan organdarǧa «Rysqūlov – pantiurkist, ony jazǧan Mūrtaza – neopantiurkist. Mūndai kıtapty şyǧaruǧa bolmaidy» degen qara taŋbany jaǧuǧa tyrysyp baqty. Salmaǧan talqysy joq. «Qyzyl jebenıŋ» bır bölıgı «Jūldyz köpırdı» tūtqyndauǧa «jau­lar» erekşe jabylady. Būl tartystyŋ barysy qalai bolǧanyn Şeraǧanyŋ kündelık jazbalarynan oqysaŋyz, töbe şaşyŋyz tık tūrady. Qara küie küidırmeidı, bıraq bylǧaidy. «Jazǧyştar» oisyzdyq äreketımen Almaty men Kremldegı «politbiuro» müşelerıne de­iın şaǧymdanady. Bıraq şyŋdaǧy şyndyq pen būltartpaityn tarihi aqiqat moiyndatady. Aqyl-oi kemerınde Ş.Mūrtazanyŋ suretkerlık talanty ädebi-körkem biıkten, şynar şyŋnan şynaiylyqtyŋ şyra­iyn keltırgenı bırden aŋ­ǧaryldy.

Meirambek

TÖLEPBERGEN,

Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı