Keŋestık Qazaqstan tarihynyŋ alǧaşqy 30 jyly aşarşylyqtyŋ boluymen sipattalady. Tarihqa zer salyp qarasaq, 1918 jyldan bastap 1945 jylǧa deiın 30 jyl boiyna aşarşylyq jailaǧany belgılı. Tarihşylardyŋ paiymdauynşa, olardyŋ alǧaşqysy – 1921-1922 jj., ekınşısı – «Näubet» dep atalyp jürgen 1932-1933 jyldardaǧy aşarşylyq. Bıraq atalǧan ekı jūtty bölıp-jaryp qarastyrǧannan görı tūtastyqta zerttegen jön sekıldı.
Keŋestık kezeŋde bolǧan barlyq aşarşylyq qoldan jasalǧandyǧynda qazır dau joq. Būl – naqty faktılermen däleldenıp qoiǧan dünie. Tarihşy T.Omarbekovtyŋ sözımen aitsaq, «būǧan sebep bolşevikterdıŋ jürgızgen bır jaqty saiasaty boldy».
Sondaǧy aşarşylyqty qoldan jasaudyŋ sebebı nede? Közdegen maqsat qandai? Taldau jasap, jauabyn ızdep körelık.
Aştyqty qoldan jasaudyŋ negızgı sebebı – qoldaǧy bilıktı saqtap qalu. Öitkenı bilıkke kelu oŋai da, ornyǧu qiyn. Būǧan talai adam taǧdyryn tälkekke ūşyratqan tarihtyŋ özı kuä bolǧan joq pa?«Ajaldyŋ özınen görı ajaldy kütu jaman» degen söz bar. Qasyŋdaǧy adamdardyŋ ölımın köru, ajal qūşaǧynda ömır keşu – adam üşın būdan asqan qorqynyş joq siiaqty. Al aştyq qorqynyş ūialatatyn qūral ıspettı boldy. Sondyqtan da bır tılım nannyŋ qūdırettı küşın jaqsy tüsıngen bolşevikter halyqqa aştyqtyŋ kömegımen ajal qorqynyşyn sebu, osy arqyly el ışındegı öz yqpalyn küşeituge, aqyry öz maqsatyn oryndauǧa – «sosializm qūru» ısın jüzege asyruǧa tyrysyp baqty.
«Aştyq, – dep aitady V.İ. Lenin, -progressivtı qūbylys. Aştyqtyŋ saldary – burjuaziialyq tärtıptı joiyp jıbere alatyn önerkäsıptık proletariatty tärbielep ösıredı. Aştyq şarualar menşıgın joiu arqyly bızdı tüpkı maqsatty oryndauǧa – kapitalizm arqyly sosializm ornatuǧa jeteleidı».
30 jyl ötkennen keiın de «el kösemı» öz oiyn taǧy qaitalaidy: «aştyq, -deidı ol, -jauǧa qarsy küreste şeşuşı soqqy beruı mümkın, ärı soqqy beruı tiıs te». Saiasi biuro müşelerıne joldaǧan asa qūpiialy hatta Lenin «jauǧa qarsy küreste şeşuşı soqqy berudıŋ» jolyn da atap körsetedı: «Aştyqty jauǧa şeşuşı soqqy beru jolynda paidalanyp qalu kerek, -dep jazady ol V.Molotovqa. -Bız üşın būl kez – eŋ oŋtaily sät. Qolda bar mümkındıktı tiımdı paidalanyp qalu kerek. Qazır bızdıŋ qolymyzda ışkı jaudy ondaǧan jyldarǧa deiın bas kötermestei etıp jeŋudıŋ 100-den 99 mümkındıgı bar» .
Eger de jūttan zardap şekken jerlerdı kartaǧa tüsırıp qaraityn bolsa, onda aşarşylyq negızınen azyq-tülık alymdarǧa qarsy narazylyqtardyŋ erekşe qatty bolǧan audandaryn jailaǧanyn köru qiyn emes.
Aştyq arqyly bolşeviktık ükımet bırınşıden el ışındegı öz üstemdıgın nyǧaitpaq bolsa, ekınşıden halyqaralyq märtebesın köterudı közdedı. «Qazannyŋ» jeŋısınen keiın bolşevikter revoliusiiany syrtqa şyǧaru («eksport revoliusii») nietın bıldırdı. Resei «bolşeviktık ülgıdegı» revoliusiia-ny syrtqa şyǧaru arqyly Europada öz üstemdıgın ornatuǧa tyrysyp baqty.
«Edıl boiy aşyqqandaryna kömek» ūranymen bilık elden qarjy «jinai» bastaidy. BOAK şeşımımen Qazaqstannan aştyq baiqalǧan Astrahan, Sarisyn, Saratov, Samara, Sıbır, Ufa guberniialaryna azyq-tülık jöneltıluge tiıs boldy. Keŋes ükımetı Sıbır jäne Qazaqstan öŋırınıŋ şarualaryna 1920 jyldyŋ tamyzy men 1921 jyldyŋ mausymy aralyǧynda 110 mln pūt astyq tapsyruǧa tötenşe salyq saldy. Onyŋ 35 mln pūt astyǧyn Qazaqstan audandary töleuge tiıstı boldy. Aqmola jäne Semei oblystary, Qostanai uezı Qazaq Avtonomiiasynyŋ enşısıne ötetın bolǧandyqtan, Sıbır öŋırınıŋ basşylyǧy salyqtyŋ negızgı auyrtpalyǧyn osy audandarǧa ysyruǧa ynta jasady.
Demek, revoliusiia kösemderınıŋ osy äreketterdı jaqsy bılıp te, qoldap ta otyrǧanyn aŋǧaru qiyn emes. Mysaly, 1921 jyly V.İ.Lenin Petropavl qalasy arqyly astyqty aimaqtar delıngen Aqmola, Semei guberniialarynan ortalyqqa üzdıksız azyq-tülık tielgen vagondardy jıberıp tūru ısın baqylauǧa erekşe ökıldık alǧan Qazaq AKSR Azyq-tülık komissarynyŋ orynbasary T.M.Ponomarenko degenge üzdıksız telegramma jıberıp tūrǧan. Telegrammanyŋ bırınde 1921 jylǧy 15 tamyzdan bastap Mäskeuge kün saiyn 60 vagon astyq jıberıp tūru qataŋ tapsyrylady.
1921 jyly 7 qazanda V.İ.Leninnıŋ Edıl boiy men Oral audandaryndaǧy aşyqqandarǧa kömek körsetuge şaqyrǧan ündeuı jariialandy. «Şaş al dese, bas alatyn» şolaq belsendıler ekı aittyrmai, 25-şı jeltoqsanda Aral keŋesınıŋ atynan Leninge «Aral basseinınen aulanǧan 14 vagon balyq jöneltken».
1995 jyly RF Prezidentı janyndaǧy Saiasi repressiia qūrbandaryn aqtau jönındegı Komissiianyŋ qorytyndy tūjyrymdamasynda: «20-şy jyldardyŋ basynda Edıl boiy aşyqqandaryna kömek körsetu syltauymen şırkeuden 2,5 mlrd altyn rubl kölemınde aqşa tartyp alynǧan. Alaida azyq-tülık satyp alu üşın jūmsalǧan qarjynyŋ kölemı, qazır anyqtalyp otyrǧandai, 1 mln rubl ǧana», -dep atap körsetıledı. Būdan şyǧatyn qorytyndy: «jinalǧan» qarajattyŋ negızgı bölıgı älemdık revoliusiiany qarjylandyruǧa jūmsalǧan.
Aqşalai kömekpen bırge zattai qoldau körsetıldı. Mysaly, 1922 jyly 6 şıldede Saiasi biuro «Astyqty şetelge şyǧaru» turaly qauly qabyldady. Qauly negızınde «memleketten şetelge şyǧaru üşın 50 mln pūt astyq daiyndau» tapsyrmasy berıldı. Sol jyldyŋ 27 jeltoqsanynda Biuro A.D. Suriupanyŋ (KHK töraǧasynyŋ, al 1921 jyldyŋ jeltoqsan aiyna deiın RSFSR Azyq-tülık halyq komissarynyŋ orynbasary) ūsynǧan jobasyn bekıtıp, 15 mln pūt qara bidai, 4 mln pūt arpa, 3,5 mln pūt künjara (jmyh) jäne 500 myŋ pūt bidai önımderın eksportqa şyǧaru turaly şeşım qabyldady.
«Qomaqty üles» bolşevikterdıŋ jeke paidasyna da maidai jaqty. Älemdık revoliusiia «asynan» «el kösemderı» däm-tūz tatyp qaldy. Mysaly, 1921 jylǧy 15 nauryzda Stalinnıŋ jūbaiy N.Alliluevanyŋ M.Kalininge jazǧan hatynan üzındı keltıreiık. Är basşyǧa ol kezde arnaiy ailyq azyq-tülık paegy berıletın bolǧan. Soǧan säikes «Stalinnıŋ jeke özıne ǧana» 15 tauyq etı, 15 funt kartop jäne bır tılım syr belgılengen eken. «Dieta esebınde Stalinge tek tauyq etın jeuge rūqsat etılgen. 15 tauyqtyŋ 10-y jelındı, alda älı 15 täulık bar», -dep jazady ol. Hatta Allilueva tızımdegı azyq-tülık mölşerın ūlǧaitudy, tauyq sanyn 20-ǧa, kartopty 30 funtqa köbeitudı sūraidy. Al Troskiidıŋ jūbaiy – N.Sedovanyŋ sözıne qaraǧanda, «…Keta balyǧynyŋ qyzyl uyldyryǧy jetıp artylatyn…».
Al 1921-1922-jyldardaǧy RKP OK Isterı basqarmasynyŋ buhgalterlık vedomostary öz aldyna qyzyq dünie. Bır qaraǧanda elde azyq-tülık molşylyǧy bolǧan siiaqty. Kün atqannan keş batqanǧa deiın jer-jerlerden jūmysşylar partiiasynyŋ ştabyna qarai aǧylyp jatqan azyq-tülık tiegen jük kölıkter. 1921 jyly mausymda OK Isterı basqarmasy BOAK hatşysy Enukidzenıŋ atyna hat joldaidy. «RKP OK hatşylyǧy jauapty qyzmetkerlerınıŋ körıp otyrǧan azyq-tülık tapşylyǧyna orai olarǧa qosymşa azyq-tülık üstemesın taǧaiyndauyŋyzdy sūranamyz». Hat soŋynda 1 adamǧa şaqqandaǧy ailyq tūtynu tauarlarynyŋ tızımı keltırıledı. Qant – 4 funt, şai – 4 funt, qara bidai ūny – 20 funt, et – 10 funt, mai – 3 funt, syr nemese şoşqanyŋ öŋdelgen etı – 4 funt, keptırılgen kökönıster – 5 funt, tūz – 1 funt jäne t.b. Sondai-aq, jükqūjattarda şarap, koniak, özge delikatesterdıŋ ataulary da kezdesedı.
Jappai aşarşylyq kezeŋınde «gedonizm» tanytyp erekşe közge tüskenderdıŋ bırı G.Zinovev boldy. Köz körgen kuägerlerdıŋ aituyna qaraǧanda, onyŋ jeke tapsyrmasymen Smolnyida «Komissarlar tüstıgı» degen as ūiymdastyrylyp otyrǧan. Jäne mūndai dälelder köp-aq.
Jalpy alǧanda, 1921-1922 jyldardaǧy aşarşylyq bolşevikter üşın «tabiǧat syiy» boldy. Bailyq jiiumen qosa olar eldegı üstemdıgın de bekıttı. Aleksandr Kuprin jazǧandai, «aşyqqan ışek qysymy aldynda ıstıŋ bärı zaia kettı. Bolşevikter bilıkke kelgen alǧaşqy jyldardaǧy olarǧa degen narazylyqtyŋ endı, mıne, lebı de sezılmei qaldy». Bolşevikter, aldymen aştyqty qoldan jasap, odan keiın aşyqqan aimaqtarǧa kömek beru arqyly halyqty öz jaǧyna tartty. Aştyq Leninge 1922 jyly «eş alaŋsyz» KSRO qūrylysyn bastauyna jol aşyp berdı.
Quat SAMANBEKOV,
Memleket tarihy instituty
Derektanu, tarihnama jäne Otan tarihy bölımınıŋ ǧylymi qyzmetkerı
