JÄNIBEKTEGI JAU TYŊŞYSY

En maidanynyŋ etegındegı el

Stalingrad sol kezdegı Keŋes Odaǧynyŋ oŋtüstıgındegı asa ırı ekonomikalyq ärı saiasi mänı zor ortalyǧy edı. Ol – Kavkazdy, Orta Aziiany, Qazaqstandy ortalyq audandarmen bailanystyratyn jol torabynyŋ kındıgı. Su jäne temırjol torabynyŋ qiylysqan jerınde ornalasqan Stalingradqa jau soǧys tarihynda būryn-soŋdy bolyp körmegen tehnikasy men adam küşın aiamai tögıp, qalany jer betınen joiyp jıberudı közdedı. Jalpy, Gitler Keŋes Odaǧynyŋ ortalyq qalalaryn jaulap aludyŋ josparyn aldyn ala bekıtken. 1942 jyldyŋ 10 şıldesınde – Boriso­glebsk qalasyn, 25 şıldede – Sta­lingradty, 5-10 tamyzda – Sara­tovty, 10-15 tamyzda – Kuibyşevtı, qyrküiektıŋ 1-ı – Ural aimaǧyn, 25-ınde Bakudy basyp alu dıttegen.

Söitıp, jospar boiynşa jau 1942 jyly Stalingradqa da taqap keldı. Jiyrma jetı künde – Pol­şany, on toǧyz künde – Gollan­diia men Belgiiany, qyryq tört künde Fransiiany tolyqtai basyp alǧan faşister Stalingradtan mūndai betqaratpas qarsylyqty kütpegen edı. Otyz segız täulıkke sozylǧan qiian-keskıden soŋ bır köşenı ǧana basyp alady. Qaharman qala üşın 17 şıldede bastalǧan ūrys 1943 jyldyŋ ekınşı aqpanynda faşisterdıŋ talqandaluymen aiaqtaldy. Soǧys qimyly jüz myŋ şarşy şaqyrymǧa, al maidan şebı 400-den 800 şaqyrymǧa deiın sozyldy. Sol qaterlı künderde Stalingrad oblysymen ortaq şeka­rasy bar Qazaqstannyŋ batys audan­dary Qyzyl armiianyŋ jaqyn tyly retınde ülken äskeri-strategiialyq röl atqardy. Jänıbek, Qaztalov, Orda audandary Stalingrad äskeri okrugıne qarady. Jänıbek, Saiqyn, Şoŋai temırjol beketterı Stalin­grad maidany qaramaǧyna engızıldı.

1942 jyldyŋ qyrküiegınde Oral men Gurev (Atyrau) qalalarynda qorǧanys komitetterı qūryldy. Oralda ırı radio, telefon, telegraf toraby ornalastyryldy. Osynau bailanys jüiesı arqyly Stalin­grad maidany Bas komandovaniemen berık qatynas jasauǧa mümkındık alady (M.Qozybaev, «Kazahstan – arsenal fronta», A.,1970. 331-b). Batys Qazaqstan jerınde jiyrmaǧa juyq äskeri gospital jūmys ıstedı. Maidannyŋ taiau tyly bolǧan Oraldaǧy mehanikalyq zauyt 1942 jyldyŋ tek üşınşı toqsanynyŋ özınde-aq Stalingrad maidanynyŋ 300 tankısın jöndep, 500 motoryn ıske qosady (P.Bukatkin. «Za­padnyi Kazahstan v gody VOV», 1967, 16-17-b). Evakuasiialanǧan zauyt-fabrikalar jūmysşylary men olardyŋ otbasyna da, jau ba­syp alǧan aimaq halqyna da Otan bola bıldı būl Batys Qazaqstan. «Alys jatqan Qazaqstanda, Terektı auylynda, bız özımızdı üiımızdegıdei sezındık. Bızdı däl aǧa-ınısı jäne apa-qaryndasyndai qabyldady» dep jazady ukraindyq Paşa Angelina «Liudi kolhoznyh polei» atty kıtabynda (Mäskeu, 1954. 81-b).

Bombanyŋ ızı dalada ja­tyr älı

1942 jyldyŋ küzınde temırjolmen Stalingrad maidanyna jetkızıletın jükterdıŋ barlyǧy Jänıbek beketıne tasyla bastady. Temırjoldy jau bombasynan aman saqtau maqsatynda eşelondar beketten 4-5 şaqyrym qaşyqqa toqtatylyp, sol jer­ge tüsırılgen jükter maidanǧa jetkızetın kölıkterge tielıp otyrǧan. Jau ūşaqtary qaita-qaita şüilıgıp, bombalaudan köz aştyrmaǧan. Tıptı, tünde de töpeleu tiylmaǧan soŋ, temırjolşylar joldan alysqa kerosin şamdar ornatyp, tapqyrlyq tanytqan. Ol jerlerge tüsken bombalardyŋ orny älı künge deiın baiqalady. Aqsaqaldar sol şabuyldardan örtke oranǧan vagondardyŋ qaŋqasy Jänıbek beketınde soǧystan soŋ on şaqty jyldarǧa deiın tūrǧanyn aitady.

Faşister tek temırjoldy emes, beibıt auyldy da oq astyna alǧan. Būl jaily S.Belannyŋ «Kazah­stansy v bitve na Volge» kıtabynda bylai keltırıledı: «Jänıbek ortalyǧyna nemıs bombalauşy ūşaqtary toptasa ūşyp, 3 qazanda şabuyldady. On adam ölıp, sonşa­ma adam jaraqat aldy. Işınde ja­narmaiy bar sisternalar jaryldy. Qaru-jaraq saqtalǧan qoima men NKVD-nyŋ ǧimaraty otqa oran­dy. Su mūnarasyna zaqym kelgen. (Mūnara sol kezdegı temır beldıkpen tartyp tastaǧan küiınde älı tūr). 7 qazan künı jau ūşaqtary taǧy da oralyp, 8 qazan künı Jänıbek beketın ekı märte bomba astyna ala­dy. Ondaǧan tūrǧyn üiler, baila­nys toraby men bölımşe ǧimaraty, diırmen men bidai saqtalǧan qoima, qazaq jäne orys mektepterı, audandyq jer bölımı men käsıpodaq ūiymdarynyŋ ǧimarattary qiraidy. Osy şabuyldar salda­rynan Stalingradqa jol tartqan jük toqtap qalady. 9 qazan künı temırjoldy qalpyna keltıruge au­dan tūrǧyndary jappai jūmylady. Jūmystyŋ qyzǧan kezınde kenetten taǧy şabuyl bastalyp, temırjoldy qalpyna keltıru ısındegı jäne sol maŋaidaǧy 40 adam qaza tapty. Bır ǧana Jänıbektıŋ özınde 200-den astam tūrǧyn üi qiraǧan. Daladaǧy myŋdaǧan gektar egındı de otqa oraǧan faşist ūşqyştary kezıkken jalǧyz-jarym jolauşylarǧa da pulemetten oq jaudyrǧan.

Sol kezdegı resmi derekterge süiensek, Şoŋaiǧa – 24, Saiqynǧa – 36 , Jänıbekke 40 şaqty äue soqqysy jasalǧan eken. Üş jüzdei beibıt tūrǧyn men äskeriler mert bolyp, 250-dei adam jaraqattanǧan». Osy üş beketke on bır ret jeke-jeke, jiyrma ekı ret top-tobymen şüilıkken nemıstıŋ 138 ūşaǧy jalpy sany 538 bomba tastaǧan. Jänıbek audandyq mūraǧatynda saqtalǧan audannyŋ soǧys kezındegı bailanys toraby, mal bordaqylau punktı, mai za­uyty qūjattarynda 1942 jyldyŋ qyrküiek-qazan ailaryndaǧy bom­balau jönınde de derekter köp kezdesedı.

Joǧaryda atalǧan kıtapta temırjolşylardyŋ da erlıkke para-par eŋbekterı de aitylady. S.Belan sol jyldyŋ şılde men jeltoqsan ailary arasynda Urbah-Astra­han-Saratov temırjolynda nemıs ūşaqtarynyŋ şabuylynan 1393 temırjolşy qaza tauyp, 1800-ı jaralanǧan, jüzdegen parovozdar men 300-dei vagon ısten şyqty degen mälımetter keltıredı. Sondai-aq, jänıbektık temırjolşylardyŋ jau ūşaqtary kep qalǧanda ekı eşelonnyŋ vagondaryn aǧytyp, kelesı şoiyn jolǧa qol küşımen jyljytu arqyly joldy bosatqandaryn jazady. Söitıp, der kezınde beketten qozǧalǧan eşe­londar jau bombasynan qūtylyp ketedı.

Gudkovtyŋ erlıgın közımen körgen

«Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ 2001 jylǧy 31 qaŋtarynda jaryq körgen «1942 jyl. Qazaq dala­sy. Qūmǧa qūlaǧan «Iýnkers» maqalasynda Janbolat Aupbaev Ūly

Otan soǧysy jyldarynda Oral oblystyq NKVD-synyŋ bastyǧy bolyp qyzmet atqarǧan S.Boikonyŋ öz auzynan jazyp alǧan estelıgın keltıredı: «Jau ūşaqtary bırde temırjoldardy bombalasa, endı bırde diversiialyq äreketke beiımdelgen paraşiutşı desanttardy tüsıre bastady. Köp ūzamai Orda men Jänıbek audandaryndaǧy halyq jasaqşylarynyŋ şaqyrusyz kelgen qonaqtarmen qaqtyǧysuy bastaldy. Bırde äue diversanttary Jaŋaqala jäne Furmanov audandarymen şektesken jerdegı keŋşarlardyŋ bırınıŋ qoi fermasyna bomba tastady. Taŋ alakeuımdegı tūmanda nemıs ūşqyştaryna qoi qoralary aerodrom bolyp körınse kerek. Sodan keiın olar Jänıbek stan­sasynda bıraz närsenı büldırıp kettı. Orda jäne Jänıbek eldı mekenderınıŋ köptegen qart tūrǧyndary jau ūşaqtarynan qarşa boraǧan listovkalardyŋ dala joldarynda şaşylyp jatqanyn älı ūmyta qoimaǧan da bolar. Bıraq gitlerlık diversiialyq ortalyqtyŋ «Resei jönındegı mamandary» Qazaqstandy Äzerbaijannan aiyra almaidy eken. Olardyŋ Orda jäne Jänıbek dalalaryna tastaǧan listovkalary äzerbaijan tılınde edı. Mūny faşister keiın tüsındı».

Maqalada bombalau kezınde şūryq tesık bolǧan jūmys üstelın saqtaǧan Jänıbek auylyndaǧy Qoibaq aqsaqaldyŋ äŋgımesı de bar. Maqala avtory Janbolat Aupbaev Jänıbekten Orda auda­nyna qarai bet alady. 1942 jyly jau ūşaǧyn tarandap qūlatqan D.Gudkovty erınbei-jalyqpai ızdep tapqan Orda tarihi-ölketanu muzeiınıŋ ǧylymi qyzmetkerı Aman­tai Hamzindı kezıktırgen. Amantai aqsaqal saqtaǧan däpterde Dmitrii Gudkovtyŋ mynadai estelıgı de tarihqa qosylar üles.

– 1942 jyly qyrküiek aiynda, – deidı Gudkov estelıgınde, – bızdıŋ eskadrilia Orda öŋırındegı şaǧyn aerodromǧa qonys auystyrdy. 11 qyrküiek künı aǧa serjant Şly­kov ekeumız küzette tūrdyq. Bır mezette komandalyq punktten jasyl raketa atyldy. Būl ūşuǧa berılgen belgı-tūǧyn. Aspanǧa myŋ metrdei köterılgennen keiın Pallasovka stansasy jaqtan kele jatqan jaudyŋ barlauşy ūşaǧyn közım şaldy. Men jyldamdyqty arttyryp, oǧan jaqyndauǧa ty­rystym. Jau ūşqyşy qauıptı sezınıp, tömendeuge köştı. Ara qaşyqtyq alystai bastady. Şy­nymen qūtylyp kete me degen oiǧa keldım de, gaşetkany basyp, oq borata bastadym. Bırazdan soŋ pa­trondar da tausyldy. Bır uaqytta ekı ara tıptı jaqyndap qalǧan edı. Qarsylasymdy aldau üşın qaşyp ketken syŋai tanyttym. Jau menen adasyp qaldy. Ol menı joǧarydan ızdep jürdı. Sony paidalanyp, «Iýnkerstıŋ» oŋ qanatynyŋ asty­nan şyǧa keldım de, bortty IаK-1-dıŋ tūmsyǧymen süzdım. Şkaladaǧy soŋǧy körsetkışter 5 myŋ metr biıktık pen saǧatyna 500 şaqyrymdyq jyldamdyq bolatyn. Osy sifrlar esımde myqtap qalyp qoiypty. Sonan keiın ne bolǧanyn bılmeimın. Baqytyma orai, kerı serpıgen qatty soqqydan kabinadan ūşyp ketıppın. Esımdı jisam, tömen qūldilap kelemın. Jerge ekı şaqyrymdai qalǧanda paraşiutımdı aşyp ülgerdım. Kögıldır keŋıstıkte taǧy da appaq ekı kümbezdıŋ qalqyp kele jatqanyn körgenımde jau ūşaǧynyŋ da qūtylmaǧanyn sezdım.

Jerge tüsken boida Jänıbek äue postysynan polutor­ka mäşinesı kelıp, VNOS-tyŋ (aspan keŋıstıgın baqylau jönındegı bailanys qyzmetı) aǧa leite­nanty qūjattarymdy teksergen­nen keiın gospitalǧa alyp keldı. Şyndyǧynda, mende köp jaraqat joq edı. Esesıne, men osy jerde «Iýnkerstıŋ» atqyşyn kördım. Onyŋ ekı aiaǧyn gipstep tastapty. Keiınnen Jänıbek stansasynyŋ şyǧys betındegı 3 şaqyrymdai jerge qūlaǧan jau ūşaǧynyŋ qaldyǧyn kezdestırdık. Kabinada şturman men ekınşı atqyştyŋ ölıgı jatty».

Ūzynköl auylynyŋ tūrǧyny, bügınde marqūm bolǧan Daniiar Ǧaniev aqsaqal dalada şöp şau­yp jürıp Ūzynköl men Jänıbek auyldarynyŋ arasynda äuede osy Dmitrii Gudkovtyŋ taran jasaǧanyn öz közımen körgenın ai­typ otyratyn. «Qasymda özımmen şamalas üş bala bar, atpen jetıp bardyq. Äskeriler kelıp ūşqyşty alyp ketkenşe sol maŋaida jürdık» deitın şejıre qart. Ol kezde auyl tūrǧyndary erlık jasaǧan ūşqyştyŋ aty-jönı men jau ūşaǧyndaǧy faşister jaiyn bıle almaǧan bolatyn. Keiın halyq Gudkov estelıgı jariialanǧasyn ba­ryp oqiǧany qaiyra eske alǧan edı.

Tyşqanşyny tyŋşy dep kım oilaǧan…

Q.Dosqalievtıŋ «Srajaiuşemu­sia Stalingradu» degen kıtabynda «1943 jyldyŋ köktemınde Orda jäne Jänıbek audandarynyŋ qūmdy şaǧyldaryna jaudyŋ para­şiutşy desantşylary tüsırıldı. Jänıbek audanynyŋ Kalinin atyndaǧy kolhozynyŋ baqtaşysy J.Bisenaliev bögde adamdardy öz üiıne şaqyryp, būl jaiynda NKVD-nyŋ audandyq bölımşesınıŋ bastyǧy M.Qabaqovqa habarlady. Oqiǧa bolǧan jerge şūǧyl chekister toby jetıp, gitlerşıl agentter tūtqyndaldy. Olar bailanysqa qajettı rasiiamen, şifrlar­men, su qoimalaryn ulandyrǧyş qūraldarmen jaraqtandyrylǧan. Dıni sipattaǧy kıtaptar men qomaqty qarjy da tabylǧan» delıngen (Almaty, «Qazaqstan», 1983 jyl. 40-41 better). Osy avtor «Qaharman qala jäne Qazaqstan» (Almaty, «Qazaqstan», 1973 jyl. 95-b.) kıtabynda faşistık barlau qyzmetı sol kezde tyŋşylarynyŋ sanyna ǧana emes sapasyna da airyqşa köŋıl bölıp, arnaiy daiar­lau oryndaryn köptep aşqanyn ja­zady. «Olar (tyŋşylar) negızınen sovet äskeri tūtqyndarynan qūraldy. Mūndai mektepter men kurstarda jylyna 10 myŋ şpion men diversanttar daiarlanyp otyr­dy. Tek 1942 jyldyŋ qazan-qaraşa ailarynda Stalingrad baǧytynda 200-ge juyq agentter ıs-äreketı äşkerelendı» deidı.

Maŋyzdy nysandardy diversiialyq äreketterden qorǧau üşın audanda erıktılerden küzet topta­ry qūrylady. Atalmyş kıtapta jau ūşaqtarynyŋ şabuylyna bailanysty ekınşı batalonnyŋ komandirı, Jänıbek audandyq par­tiia komitetınıŋ ekınşı sekreta­ry Baibatyrovtyŋ äldeneşe ret batalon jauyngerlerın ūrysqa bastap şyqqany keltırılgen. «Būl audannyŋ erıktı batalon­dary jau paraşiutşılerımen qaqtyǧysyp qaldy. 1942 jyldyŋ 15 qyrküiegınde faşister ekı adamdy, konteinerdı paraşiutpen tüsırdı. Onyŋ ışınde jarylǧyştar, pistoletter, patrondar, azyq-tülık, konfet jäne basqa ulanǧan tättı taǧamdar bar edı».

Stalingrad maidany Qazaqstannyŋ şekarasyna qarai jyljyǧan 1942 jyldyŋ jazynan bastap jau maŋaidaǧy tyldy äueden de, jerden de zertteuge kırısken. Jänıbektık A.Seredinanyŋ aituynşa, tamyz aiynyŋ ekınşı jartysynan bastap kün saiynǧy taŋǧy 9-da stansa üstımen şyǧysty betke alǧan nemıs «Iýnkersı» ūşyp ötedı. Onyŋ üstıne keiın anyqtalǧandai, el ışınde jasyryn jau barlauşysy da bolǧan eken. Ol – Jänıbektıŋ tūrǧyny Timofei Korolevskii. Jänıbek audandyq mūraǧatynyŋ №1 qordaǧy №298 ıstıŋ №2 tızımdemesınıŋ 23-betınde: «Timo­fei Andreevich Korolevskii, 1905 jyly 20 qaŋtarda tuǧan. Ūlty – orys. Şala sauatty. Jänıbek auda­ny, Jänıbek auyly, Vokzal köşesı, №44 üi tūrǧyny» dep tırkelgen. Üilenbegen, jalǧyz tūryp, eşkımmen aşylyp söilespegen Timofei 1983 jyly qaitys bolǧan. Jergılıktı atqaru organy, ışkı ıster ökılderı iesız qalǧan üiınıŋ jertölesınen äskeri dürbı, qorap-qorap sol kezde qat bolǧan ündı şäiı men iıssu, radiotehnika, kır sabyn­dar, altyn jäne kümıs qasyqtar, kıtaptar tapqan. Közkörgenderdıŋ aituynşa, Timofei sary bre­zent plaş kiıp, qol arbamen auyl ışın kezıp, jinaǧan temır-tersegın aulasyna üie bergen eken. Qara jerge bos şölmekterdı tekşelep alyp, temırdı üstıne qalap tastaǧan. Ömırden ötkesın baryp ŪQK (KGB) ekı qyzmetkerı ızdep keledı. Olar sol kezdegı äskeri komissariat qyzmetkerı Nadejda Papeniaǧa Korolevskiidıŋ nemıs äskeri for­masyn kiıp, medisinalyq kölık janynda tüsken fotosuretın körsetken. «Timofeidı bırden tanydym. Ol turaly qazbalap sūrady. Menıŋ qyzyǧuşylyǧyma «Būl jerde sūraqty sız emes, bız qoiamyz» degenı este qaldy» deidı Nadejda apai. Soǧys tarihyn zerttep jürgen, «Jaraly jyldar jaŋǧyryǧy» kıtabynyŋ avtory, Jänıbek audandyq mūraǧatynyŋ direktory Ahmediiar Batyrhanov qazır Almatyda tūratyn Käkima Öteǧalievanyŋ: «Menıŋ atam Tastan Ūzynköl men Jänıbektıŋ ortasyn mekendep, qoi baqty. Timofei dalada tyşqan aulap jürıp, atamnyŋ üiıne bas sūǧatyn. Şäi ışıp ketetını bolmasa, aşylyp äŋgıme aitatyn adam emes» degenın alǧa tartady.

«Jänıbek bombalanyp jatqanda Timofei dalada tyşqan aulaǧan bop jüredı eken ǧoi. Sol kezderde bombalaudyŋ däl uaqyty da Koro­levskiige belgılı bolǧany ma?..» deidı keiın baryp jänıbektıkter. Bıraq, kezınde är jerge bır qisaia ketetın eleusız Timofeiden eşkım de sezıktenbegen…

Nūrlybek RAHMANOV