Prezident Qasym-Jomart Toqaev Astana halyqaralyq forumynyŋ plenarlyq sessiiasyna qatysyp, söz söiledı. Döŋgelek üstel formatynda ötken plenarlyq sessiiada joǧary märtebelı delegattar älemdık ekonomikadaǧy, sauda jäne saiasattaǧy jahandyq üderısterdı talqylady. Sondai-aq klimattyŋ özgeruı, azyq-tülık tapşylyǧy jäne energetikalyq qauıpsızdık sekıldı tüitkılderdıŋ şeşu joldaryn egjei-tegjeilı qarastyrdy.
Jiynda Prezident Qasym-Jomart Toqaevpen qatar Qyrǧyzstan Prezidentı Sadyr Japarov, Bosniia jäne Gersegovina Prezidiumnyŋ töraǧasy Jelka Sviianovich, Özbekstan Premer-ministrı Abdulla Aripov, IýNESKO Bas direktory Odre Azule, HVQ Basqaruşy direktory Kristalina Georgieva, EQYŪ Bas hatşysy Helga Şmid jäne BŪŪ Bas hatşysynyŋ orynbasary – ESKATO ūiymynyŋ atqaruşy direktory Armida Salsia Alisdjabana söz söiledı. BŪŪ Bas hatşysy Antoniu Gutteriş forum qatysuşylaryna videoündeu joldady. Plenarlyq otyrysty belgılı CNN jurnalistı Richard Kvest jürgızıp otyrdy.
Forum qatysuşalary aldynda söz söilegen Memleket basşysy osy jiynǧa qatysu üşın elımızge arnaiy kelgen Qatar Ämırıne, Qyrǧyzstan Prezidentıne, Bosniia jäne Gersegovina Prezidiumynyŋ töraǧasyna, Özbekstan Premer-ministrıne rizaşylyǧyn bıldırdı.
Prezident jahandyq ekonomikanyŋ qazırgı jai-küiı men öŋırlık yntymaqtastyq mäselelerı jönınde pıkır almasu üşın atalǧan forumnyŋ maŋyzy zor ekenın atap öttı.
Osy Forumdy bastai otyryp, strategiialyq serıktesımız – Bırıkken Ūlttar Ūiymyna jäne onyŋ HVQ, IýNESKO, BŪŪDB, DSŪ, ESKATO sekıldı ūiymdaryna, basqa da halyqaralyq instituttarǧa, sondai-aq aqparattyq ärıptesımız – CNN-ge şynaiy rizaşylyǧymdy bıldıruge rūqsat etıŋızder, – dedı Memleket basşysy.
Memleket basşysy būryn-soŋdy bolmaǧan geosaiasi şielenıs pen qazırgı zaman örkenietınıŋ syn-qaterlerıne nazar audaryp, Astana halyqaralyq forumy missiiasynyŋ bes negızgı mındetıne toqtaldy. Atap aitqanda, älemdegı jaǧdaidy aşyq talqylau; negızgı syn-qaterler men daǧdarysty aiqyndau; osy syn-qaterlerge özara yntymaqtastyq ruhynda dialog arqyly qarsy tūru; köpjaqty qatynastardyŋ ortaq mädenietın jaŋartu jäne qalpyna keltıru; beibıtşılıktı, progress pen yntymaqty jaqtaityn dauystardy küşeitu forumnyŋ negızgı missiialarynyŋ qataryna kıredı.
Sonymen qatar Prezident Bırıkken Ūlttar Ūiymy qūrylǧan sätten berı negızı qalanǧan älemdık tärtıpke tönetın qauıp-qaterler turaly aitty. Būl rette Qasym-Jomart Toqaev BŪŪ bırden-bır jahandyq ämbebap ūiym bolyp qala beretının ärı būl ūiym barşa adamzat balasynyŋ müddesı men şynaiy mūqtajdyqtaryna qyzmet etetının airyqşa atap öttı.
Bız betpe-bet kelıp otyrǧan syn-qaterlerdıŋ ışındegı eŋ qiyny – klimattyŋ özgeruı. Ortalyq Aziia būl qaterlerge qarsy tūru üşın alǧy şepte bolady. Ǧalamdyq aua temperaturasynyŋ 2050 jylǧa qarai 1,5 gradusqa köterıluın sättı şekteu mümkın bolǧannyŋ özınde, Ortalyq Aziia elderı kün raiynyŋ 2-den 2,5 gradusqa deiın köterılgenın baiqaidy
Prezident öz sözınde älemdegı jaŋa daǧdarystyŋ yqpalyna qatysty oi-pıkırın bölıstı.
– COVID-19-dan bastap qaruly qaqtyǧystarǧa deiıngı soŋǧy «jaŋa daǧdarystar» näzık halyqaralyq ekojüiege qauıp töndıredı. Bıraq būl tūraqsyzdyqtyŋ tüpkı sebebı tereŋde jatyr. Sonymen qatar bız 30 jyldan keiın «bloktarǧa» bölınetın eskı közqarastarǧa qaita oralu jaǧdaiyna kuä bolyp otyrmyz. Tek geosaiasi küş bızderdı jıkke bölıp jatqan joq. Onyŋ ekonomikalyq astary da bar. Ekonomikalyq saiasat qaru retınde aşyq qoldanyluda. Būl qarama-qaişylyqtar sanksiialar men sauda soǧystaryn, maqsatty boryşkerlık saiasatty, qarjylandyru közderınen şekteudı nemese joiudy, sondai-aq investisiiany baqylaudy qamtidy, – dedı Qasym-Jomart Toqaev.
Geosaiasi qysymdar bır-bırımızdı alşaqtatyp jatqanda bız bırıguge, yqpaldasuǧa, yntymaqtasuǧa, özara qol ūşyn sozuǧa degen anyq imperativpen betpe-bet kelemız. Būl jerdegı negızgı ideia – osy. Osyndai sätte Astana halyqaralyq forumy atalǧan ürdıstı kerı būru üşın taǧy bır mümkındık beredı. Tek kezdesu, keŋesu, sondai-aq özara adaldyq tanytu arqyly ǧana halyqaralyq qoǧamdastyq bızdıŋ problemalarymyzǧa, şarualarymyz ben ümıtımızge qatysty mäselelerdı şeşe alady. Sonda ǧana bız ortaq bolaşaǧymyzdy qalyptastyra alamyz, bärımız üşın meilınşe tūraqty, ädıl ärı örkendegen älem qūru jolyna bırtındep oralamyz.
Qazaqstan būrynnan Şyǧys pen Batystyŋ, Soltüstık pen Oŋtüstıktıŋ arasyndaǧy altyn köpır sanalady. Köp jaǧdaida būl forum ūly Euraziia dalasynyŋ mädenietıne, tarihyna sai keledı. Bız osynau mūramyzdy maqtan tūtamyz. Däl osy üzdıksız tauar, mädeni jetıstıkterımız ben ideia almasu arqyly Qazaqstannyŋ özındık ūlttyq bıregeilıgı jäne onyŋ erekşe köpjaqty yntymaqtastyqqa negızdelgen brendı qalyptasty. Geosaiasi qiyndyqtarǧa qaramastan, Qazaqstan Ortalyq Aziiada da ekonomikalyq lokomotiv qyzmetın atqaryp otyr. Bız şetelden keŋ kölemde investisiia tartudy jalǧastyramyz jäne Qazaqstanda biznes jürgızu üşın barynşa jaǧdai jasaimyz.
Byltyr Qazaqstan eksporty 40 paiyzǧa artty. Degenmen bızdıŋ jalpy ışkı önımnıŋ edäuır bölıgı būrynǧyşa energetikalyq sektorǧa tiesılı. Sondai-aq ekonomikany ärtaraptandyruǧa degen ūmtylysymyz artyp keledı. Avtomobil qūrastyru, farmasevtika, metall öŋdeu jäne maşina jasau siiaqty bırqatar salada ösım bar ekenın baiqap otyrmyz. Bız ıskerlık jäne ekonomikalyq serıktestık üşın jaŋa mümkındıkter ızdegenderdıŋ bärın şaqyramyz. Mysaly, Qytaidy Europalyq Odaqpen bailanystyratyn orta dälız nemese Transkaspii halyqaralyq kölık baǧyty sauda men investisiia üşın jaŋa mümkındıkterge jol aşady. Būl baǧyt tauardy Ündı mūhity arqyly tasymaldau merzımın ekı ese qysqartady.
Sonymen qatar ekonomikalyq damuǧa jäne öŋırışılık bırıguge yqpal etetın «Bır beldeu, bır jol» bastamasynda Qazaqstan basty röl atqaratynyn atap ötkım keledı.
Bız memleketter men adamdar arasyndaǧy fizikalyq bailanysty nyǧaituǧa, sondai-aq serıktes ärı dos retınde qoǧamdastyqtar arasyndaǧy bailanysty küşeituge tyrysamyz. Osy faktorlardyŋ barlyǧyn eskere otyryp, bügınde Qazaqstan jahandyq, eŋ bastysy, şyn mänınde, senımdı sauda-ekonomikalyq serıktes ekenın aita alamyz.
Bızdıŋ elımız beibıtşılık pen halyqaralyq qauıpsızdıktı nyǧaitu üşın ärqaşan bar küş-jıgerın jūmsady. Öz tarapymyzdan iadrolyq qarusyzdandyrudy jäne Iаdrolyq qarudy taratpau jönındegı kelısımdı qoldaimyz.
Qazaqstan Siriia daǧdarysyn şeşude Astana beibıtşılık prosesıne bastamaşy boldy. Elorda älemdık dınder köşbasşylarynyŋ sammitterın tūraqty ötkızetın orynǧa ainaldy. Ştab-päterı Astana qalasynda ornalasqan Aziiadaǧy özara ıs-qimyl jäne senım şaralary jönındegı jiyn aimaqtyq jäne jahandyq mäselelerdı şeşetın bırden-bır tetıkke ainaldy.
El ışınde ädıldık, zaŋ üstemdıgı, teŋdık jäne ädıl sot törelıgı qaǧidattaryn engızu üşın reforma jürgızuge baǧyttalǧan tiıstı şaralardy qolǧa alamyz. Zaŋ men tärtıpke negızdelgen menıŋ ūstanymym – aiqyn. Būl – «Jaŋa Ädılettı Qazaqstandy» qūrudyŋ berık negızı.
Bız özımız taŋdaǧan joldy abyroimen jürıp ötu üşın barlyq syn-qaterge daiyn bolu kerektıgın de bılemız. Ärı bız būǧan daiynbyz.
Bız betpe-bet kelıp otyrǧan syn-qaterlerdıŋ ışındegı eŋ qiyny – klimattyŋ özgeruı. Ortalyq Aziia būl qaterlerge qarsy tūru üşın alǧy şepte bolady. Ǧalamdyq aua temperaturasynyŋ 2050 jylǧa qarai 1,5 gradusqa köterıluın sättı şekteu mümkın bolǧannyŋ özınde, Ortalyq Aziia elderı kün raiynyŋ 2-den 2,5 gradusqa deiın köterılgenın baiqaidy. Būl bız ömır süretın ortanyŋ transformasiiasyna, naqtyraq aitqanda, şölge ainaluyna, odan keiın tırşılıktıŋ joiyluyna alyp keledı. Sondyqtan barlyq syn-qaterge daiyn boluymyz kerek.
Su resurstarynyŋ jetıspeuşılıgı şyn mänınde alaŋdatady. Ortalyq Aziiadaǧy quaŋşylyq pen su tasqynynan keletın şyǧyn jalpy ışkı önımnıŋ 1,3 paiyzy deŋgeiınde dep baǧalanady. Auyl şaruaşylyǧy daqyldarynyŋ önımdılıgı 30 paiyzǧa deiın kemıp, 2050 jylǧa deiın 5 millionǧa juyq ışkı klimattyq migranttyŋ paida boluyna äkep soqtyrady.
Bızdegı mūzdyqtardyŋ kölemı qazır 30 paiyzǧa qysqardy. Aimaqtaǧy ekı ülken özen Syrdariia men Ämudariiadaǧy su deŋgeiı 2050 jylǧa qarai 15 paiyzǧa tüsedı. Bız aimaqtaǧy ekologiialyq apattyŋ aldyn alu üşın Halyqaralyq Araldy qorǧau qoryn qoldauǧa köbırek qarjy böluge şaqyramyz.
Su men klimattyŋ özgeru mäselesı özara tyǧyz bailanysty. Ortalyq Aziia – su qauıpsızdıgın saqtau tyǧyz ärıptestık jäne bırlesken tiımdı şaralardy jüzege asyru arqyly ǧana şeşıletın aimaq.
Aimaqtaǧy klimat jäne özge de mäselelerdı talqylau üşın men Almatyda Ortalyq Aziia elderınıŋ jobalyq keŋsesın qūrudy jäne BŪŪ sekıldı halyqaralyq ūiymdardy tarta otyryp, 2026 jyly Qazaqstanda Aimaqtyq klimattyq sammit ötkızudı ūsynamyn.
Elımız «jasyl» ekonomikanyŋ mol mümkındıkterın ūsynyp, qaita qalpyna keltırıletın energetikanyŋ ortalyǧy atana alar edı. Alaida uaqyt bızdıŋ jaǧymyzda emes. Kömırdı az tūtynu jäne «jasyl» ekonomikaǧa qajettı jyldamdyqpen köşu üşın bızge resurstar men serıktestık bailanys qajet.
Söz soŋynda Qasym-Jomart Toqaev forum ortaq mäselelerdı şeşuge, sondai-aq ärıptestıktı, damu men progrestı ılgerıletuge öz ülesın qosatynyna senım bıldırıp, jiynǧa qatysuşylarǧa tabys tıledı.
