ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور دۇكەن ماسىمحانمەن سۇحباتىمىز ەلىمىزدەگى ىرگەلى ينستيتۋتتىڭ تىرلىگى جايىندا ەمەس, قازاقتىڭ العاشقى باسپاگەرى, فولكلور جيناۋشى ءارى اقىنى جۇسىپبەك شايحيسلامۇلى تۋرالى بولدى. سەبەبى قىتايدىڭ 1956-1966 جىلدار ارالعىنداعى مادەنيەت زور توڭكەرىسى تۇسىندا زارداپ شەگىپ, ونىڭ سالقىنى ەلىمىزگە دە جەتىپ, لايىقتى باعاسىن الا الماي جۇرگەن اعارتۋشىنىڭ قىتايداعى جىلدارى قازاق وقىرماندارى ءۇشىن دە بەيمالىم ەدى.
– شىعىس تۇركىستان قازاقتارىنىڭ عانا ەمەس, كۇللى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ەلەۋلى ورنى بار قالامگەردىڭ ءبىرى – جۇسىپبەك قوجا شايحسلامۇلى. ول ءوزىنىڭ عاسىرعا تاياۋ عۇمىرىندا ارتىنا مول مۇرا, وشپەس ەڭبەك قالدىرىپ كەتتى. عۇلاما اقىننىڭ جازعان جىرلارى, جيناعان فولكلورلىق دۇنيەلەرى باسىلىپ تا, قولجازبا كۇيىندە دە جالپاق قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تارالىپ, قازاق حالقىنىڭ رۋحاني وسۋىنە ەرەكشە ىقپال ەتكەنى بەلگىلى.
اقىن جۇسىپبەك قوجا شايحسلامۇلى اتا جۇرتىندا ءبىلىم الىپ, ولەڭ-جىر جازىپ, حالىق قازىناسىن جيناپ, جۇرتقا يماندىلىق وقۋلارىن ورىستەتۋمەن ءبىراز عۇمىرىن وتكىزگەن. وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى دۇربەلەڭىندە قىتاي اسىپ قونىستانادى. الايدا اقىننىڭ سول 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىمەن نەندەي قاتىسى بار ەكەندىگى جونىندە ناقتى, نانىمدى دەرەك جوق. ءبىزدىڭ مولشەرلەۋىمىزشە, سول تۇستا اقىن ءدىندى, يماندىلىقتى جاپپاي ناسيحاتتاپ, جۇرتتى ورىستىڭ وتارشىل ساياساتىنا قارسى تۇرۋعا ۇگىتتەپ جۇرگەندىكتەن, ورىس وتارشىلدارىنان وزىنە كەلەتىن قاۋىپ-قاتەردى كۇن ىلگەرى سەزىپ, ورىستىڭ قۋدالاۋىنا ۇشىراعان ەلمەن بىرگە قىتاي اسقان بولۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا اقىننىڭ تۋرا 1916 جىلى قىتاي اسىپ قونىستانۋى جايدان-جاي ەمەس.
-وسى جەردە قازاق ەلىنىڭ ەكىگە جارىلعان تاريحىنا قىسقاشا توقتالىپ وتەسىز با؟
–قازاق-قىتاي شەكاراسى – قازاق حالقىنىڭ ەركىنەن تىس بوداندىققا ءبىرجولا مويىنسۇنعاننان كەيىن قازاق دالاسىنىڭ شىعىس جاعىن قىتايلار, باتىس جانە سولتۇستىگىن اق پاتشا جايلاعان 1864 جىلى رەسەي پاتشاسى مەن تسين ديناستياسىنىڭ بەلگىلەگەن سىزىعى. سول جەردى ىقىلىم زاماننان مەكەن ەتكەن قازاعىمەن ەسەپتەسپەگەنى سونشالىق ءبىر ادامنىڭ قىستاۋى-قىتايدا, كوكتەۋى-شەكارانىڭ ەكىنشى جاعىندا قالىپ قويدى. ۇزاتقان قىزى ارعى بەتتە, اتا-ەنەسى بەرگى بەتتە باز كەشتى. 1917 جىلى بيلىككە كەلگەن كەڭەس وداعى سول شەكارا زاڭدى دەپ ەسەپتەدى. بىراق شەكارا دەگەن اتى بولماسا ەكى جاقتاعى قازاقتاردىڭ بارىس-كەلىسى ۇزىلمەگەن ەدى. تەك 1949 جىلى قحر قۇرىلىپ ىرگەسىن مىقتاپ بەكىتىپ الدى.
ال قىتايداعى قازاقتار اراسىندا جيىرما جىلدىق عۇمىرىن وتكىزگەن جۇسىپبەك قوجا شايحسلامۇلى, وندا دا قىرۋار ادەبي شىعارمالار جازىپ, قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاسىپ قانا قويماستان, مەكتەپ اشىپ, حالىقتىڭ ساۋاتىن, مادەني ماعلۇماتىن وسىرۋگە دە زور ەڭبەك ءسىڭىردى. سوندىقتان دا جۇسىپبەك اقىندى «قازاق اقىنى, قازاقتىن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناۋشى, باستىرىپ تاراتۋشى, ناسيحاتتاۋشى» دەۋمەن عانا شەكتەلمەي, ەڭ باستىسى, ونىڭ قىتاي قازاقتارى ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى, ۇلى اعارتۋشى ەكەنىن تۇراقتاندىرۋىمىز كەرەك.
قازاقستاننان قىتايعا اسىپ بارىپ, بۇگىنگى شۇار-دىڭ تەكەس اۋدانىندا وتكىزگەن جيىرما جىلىن جۇسىپبەك كوجا نەگىزىنەن اعارتۋشىلىق-ۇستازدىق جۇمىسقا سارپ ەتكەنى جاقسى دالەل. ماسەلەن, 1920 جىلداردىڭ باسىندا بۇگىنگى قىتايدىڭ تەكەس اۋدانىنا قاراستى شيلىوزەك اۋىلىنان ناقىسبەك اقالاقشى (بولىس) جاڭاشا ءھام ءدىني ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپ سالدىرادى. وسى مەكتەپكە جۇسىپبەك قوجانى ءمۇدىر (مەڭگەرۋشى) ەتىپ تاعايىندايدى. ءسويتىپ اقىن جاسىنىڭ ۇلعايىپ قالعاندىعىنا قاراماستان, بالا وقىتىپ, شاكىرت تاربيەلەۋ ىسىمەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن شۇعىلدانادى. بۇگىندە سول تەكەس (بۇرىنعى قىزىلكۇرە) اۋدانى وڭىرىنەن جۇسىپبەك قوجانىڭ الدىن كورىپ, ودان ءتالىم العان قوجانازار, ءسودي, بولاتباي, ادىلبەك سىندى وتە ساۋاتتى بىلگىر موللالاردى كەزىكتىرۋىمىزگە بولادى. اسىرەسە, ۇستازىنىن جولىن قۋىپ, بالا كۇنىنەن ولەڭ كۇمار بولعان ءسادي قارت ءوزىنىڭ جۇسىپبەك كوجانى ەسكە الىپ جازعان ءبىر ولەڭىندە:
وقىپ ەم جۇسىپبەكتەن جاس كەزىمدە,
شال بولدىم اپپاق قۋداي وسى كۇندە.
ەسىمنەن تالاي سوزدەر قالدى شىعىپ,
بار ءولى تاعىلىمى كوڭىلىمدە, -دەپ تولعايدى.
حالقى اقىنىن دا بولىسىن دا قۇرمەتتەپ ولگەننەن كەيىن باسىنا كۇمبەز ورناتقان. الايدا مادەني توڭكەرىستىڭ كەزىندە ەكى كۇمبەزدى دە شاعىپ, كەسەگىن وت جاعاتىن وشاققا قالاعان. كەيىننەن جۇسىپبەك قوجا 1980 جىلى «حالىق اقىنى, اعارتۋشى» رەتىندە اقتالىپ شىعارمالارى جيناستىرىلا باستادى. مۇراسى كىتاپ بولىپ جارىق كوردى. تەكەس اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ جاۋاپتىلارى, قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ جانكۇيەرلەرى – اقىن دۇيسەنبەك تۇرلىقوجاۇلى, فولكلوريست-عالىم ابلەز ءشارىپوۆ, ءانشى-سازگەر داۋلەت مازاقۇلى قاتارلى ازاماتتار عۇلاما اقىن جۇسىپبەك شايحسلامۇلىنىڭ باسىنا ەسكەرتكىش ورناتتى. قازىرگى كۇنى مادەني مۇرا رەتىندە مەملەكەتتىك قورعاۋعا الىندى.
-اقىن ج. شايحسلامۇلى حالىققا پايدالى دەپ بىلگەن جۇمىستىڭ بارىمەن شۇعىلدانعان سىڭايلى. بۇل رەتتە ونىڭ اراب, پارسى ەلدەرىنىڭ ەمشىلىك ونەرىن قازاقتىن حالىق ەمشىلىگىمەن ۇشتاستىرا پايدالانعانىن, سول ارقىلى تۋعان حالقىنىڭ جان ساۋلىعىنىڭ عانا ەمەس, دەنساۋلىعىنىڭ دا اقاۋسىز بولۋىنا ءوز دەڭگەيىندە تەر توككەنىن اتاپ ايتقان ورىندى سياقتى.
-اۋىل ادامدارىندا ءجيى كەزدەسەتىن جەلقۇز سىرقاتتارىن ول كىسى ءوزى وزىرلەگەن ءشوپ دارىلەرىمەن ەمدەيتىن بولعان. ءتىپتى جاڭاشا ەمحاناسى بولماعان تەكەس وڭىرىندە جۇكەڭ ىلعي دا كوكتەمگى مەزگىلدە بالالارعا شەشەك سۋىن ەگۋ جۇمىسىمەن دە شۇعىلدانىپتى. قىتايدىڭ وتارشىلدىق ەزگىسى استىندا ەمدەۋ, دەنساۋلىق ساقتاۋ ىستەرى دەگەندى مۇلدە يگىلىكتەنىپ كورمەگەن ونداعى قانداستارىمىز ءۇشىن شايحسلامۇلىنىڭ بۇل ىستەرى ولاردى توزاق وتىنان قۇتقارعانداي شاپاعاتتى شارۋا ەدى. ويتكەنى «ءتانى ساۋدىڭ – جانى ساۋ» دەمەي مە دانا حالقىمىز.
بۇدان باسقا اقىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن دە ءوز دەڭگەيىندە كىرىسە اينالىسىپ, اينالاسىنداعى جۇرتتى عىلىم-بىلىمگە جەتەلەپ وتىرعان. سونىمەن قاتار اقىن تاريحتى زەرتتەۋ مەن اۋدارما جاعىندا قىرۋار جۇمىس اتقارعان ەكەن. وكىنىشتىسى قىتايداعى «مادەني توڭكەرىستىڭ» تۇسىندا ونىڭ ءبارى حوڭ-ۋەيبيندەر تاراپىنان وتقا جاعىلىپ كەتتى. دەي تۇرعانمەن, داتكە قۋات ەتەرلىك نارسە, ەل ىشىندەگى كەيبىر ۇقىپتى ادامداردىن جانكۇيەرلىگىنىڭ ارقاسىندا جۇسىپبەك اۋدارعان قۇراننىڭ قازاقشاسى, سونداي-اق ۇلى ءجۇز تايپالارىنىڭ تاريحي شەجىرەسى ساقتالىپ قالعان. بۇل جادىگەرلەر بۇگىندە قحر, ىلە, تەكەس اۋدانىنىڭ مادەنيەت ۇيىندە ساقتاۋلى ءتۇر. بۇنىڭ ءبارىن ايتىپ, تەرىپ جازىپ وتىرعانداعى ماقساتىمىز جۇسەكەڭنىڭ عۇلاما اقىن ەكەندىگىن بۇگىنگى ۇرپاققا دالەل دايەگىمەن كورسەتۋ. بۇگىندە ونشا دارىپتەلمەي جۇرسە, ول اقىننىن جاماندىعىنان ەمەس, قازاقتىن «شىلىعىنىڭ» كەسىرىنەن.
-اقىننىڭ قىتاي جەرىندەگى شىعارماشىلعى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت, ج. شايحسلامۇلى ەڭ اۋەلى اقىن. اقىن بولعاندا دا اناۋ-مىناۋ انشەيىن كوپتىڭ ءبىرى ەمەس, اسا دارىندى, جان-جاقتىلى, بيىك ورەلى, عۇلاما اقىن. ول از ومىرىندە قىرۋار قىسقا ولەڭ-جىر جازعان ادام. امال نەشىك, شەكارادان ارى قاشىپ, بەرى ءوتىپ جۇرگەن قيىن تاعدىر, قىتايدا جۇرىلگەن «مادەني توڭكەرىس» كەسىرىنەن اقىننىڭ مۇرالارى ءبىزدىڭ كولىمىزگا تولىعىمەن تيمەي وتىر. جۇسىپبەك قوجا شايحسلامۇلىنىڭ قولىمىزدا بار ولەڭدەرىنە قاراپ وتىرساك, ول كىسىنىڭ كوپ جىرلاعان سۇيىكتى تاقىرىبىنىڭ ءبىرى يماندىلىق, قايىرىمدىلىق ماسەلەسى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. اقىن ولەندەرىنەن ونىڭ ازاماتتىق پافوسىن اڭعارۋ دا قيىن ەمەس. ماسەلەن, قىتاي وتارشىلدارىنىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى سويىل سوعارلارىنا ارناپ جازعان ءبىر ولەڭىندە اقىن:
ءبىرىڭدى قويار بولىس قىپ,
ورداڭدى قويار قونىس قىپ.
ءبىرىڭدى قويار مامپاڭ عىپ,
باسىڭدى قويار اڭ-تاڭ عىپ.
ءبىرىڭدى قويار زانگى عىپ
باسىڭدى قويار لانگى عىپ.
ءبىرىڭدى قويار كۇندە گىپ,
ەسىڭدى الار جىندى عىپ.
ءبىرىڭدى قويار ەلۋ دەپ,
ەل بىرلىگىن ءبولۋ دەپ.
ءبىرىڭدى قويار وندىق دەپ,
قىر جەلكەڭە قوندىق دەپ, –
تولعاي وتىرىپ, جەرلىك شونجارلاردىڭ ساناسىنان ساڭلاۋ اشۋدى ماقساتتايدى. ال اقىننىڭ تاربيەلىك ءمانى تەرەڭ, مىسال تۇرىندە جازىلعان ولەندەرى دە بارشىلىق. ماسەلەن, «كوك بۇزاۋ», «سۇر مەرگەن» دەگەن ولەڭدەرى حايۋاناتتار مىسالىنان تۇرادى.
– جۇسىپبەك شايحسلامۇلى داستاندارىنىڭ ىشىندەگى كوركەمدىك تە, مازمۇندىق تا جاعىنان شوقتىعى ەڭ بيىگى «قىز جىبەك» داستانى دەپ تانيمىز.
– راسىندا دا جۇسىپبەك قوجا مۇرالارىن ىشكەرىلەي زەرتتەپ جۇرگەن عالىم س. ءداۋىتوۆ بىلاي دەيدى: «بىزدىنشە جۇسىپبەكتىڭ اتىن جالپاق جۇرتقا جايعان شىعارماسى – «قىز جىبەك». بۇل تۋىندى كوپتەگەن حالىكتارعا كەڭىنەن تانىمال. اقىن وسى عاجاپ جىردى 1900 جىلى قازان قالاسىنان باستىرىپ شىعارتادى. بۇعان دەيىن بۇل شىعارما 1894 جىلى وسى اتالعان شاھاردا جەكە كىتاپ بولىپ شىققان ەدى. مۇنى جۇسىپبەك كورىپ قاتتى رەنىش بىلدىرگەن. «مەن قوجا جۇسىپبەكپىن, باسىندا قىز جىبەكتىڭ حيكاياسىن ءوزىم شىعارىپ جايىپ ەدىم, باسقا ادامدار ءسوزىن بۇزىپ قويعان ەكەن. كورىپ قايتادان تۇزەتىپ جازدىم…», – دەيدى ول. اكىن داستاندى ءبىرىنشى جىرلاعانىن وسى سوزىمەن عانا دالەلدەپ قويماي, ودان ءارى ولەڭمەن دە تولعاپ كەتەدى. العىسوز ىسپەتتى بۇل جىر جولدارى كەيىنگى باسىلىمدارعا «نەگىزگى تۇپنۇسقاعا قاتىسى جوق» دەگەن سىلتاۋمەن كىرمەي, قاقاس قالىپ كەلە جاتقاندىقتان, از دا بولسا ءۇزىندى كەلتىرۋدى دۇرىس كوردىك:
جۇسىپبەك قوجا جىرلاسا,
قىز جىبەكتىڭ سوزىنە,
ەندى ابدەن قانىڭىز.
باسىندا مەنەن جايىلدى,
قيسسا بولىپ بۇل «جىبەك».
باسپاسىنا قاراسام,
ءبارى جالا ءسوزىنىڭ-
ەلىرەپ, جىلاپ ءجۇر جۇدەپ, –
دەپ اقىن بۇل باسىلىمنىڭ ءتىلىنىڭ شۇبارلىعىن, كوپ جەرىنىڭ قازاقشاعا كەلمەي, تاتارشا «سويلەپ» تۇرعانىن قاتتى سىنايدى, ءمىن كورەدى. ودان كەيىن اتالعان ليرو-ەپوس جىرىن قايدا, قاشان جازعانى جايلى مالىمەت تە بەرە كەتەدى.
مىنە, وسىناۋ دايەك سوزدەردىڭ وزىنەن ءبىز, «قىز جىبەك» جىرىنىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى تەڭدەسسىز ورنىن, ەكىنشىدەن ونىن اۆتورىنىڭ تالاسسىز, داۋسىز جۇسىپبەك قوجا ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز.
-اقىننىڭ شىعارماشىلىعىندا كۇرەسكەرلىك رۋحى اۋىزعا الىنبايدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم, قىتاي قازاقتارى پوەزياسىنداعى ۇلت-ازاتتىق يدەيا (حح عاسىردىڭ 20-50 جىلدارى)» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازعان عالىم رەتىندە سالماقتاعانىم عوي.
-اقىن داستاندارىنىڭ ءبىرازىن وزگە اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىن جاڭعىرتىپ جىرلايتىن نازيرا تۇرىندە ومىرگە اكەلگەن بولسا, ءبىر ءبولىمىن حالىقتىق اڭىز-اڭگىمەلەر جەلىسىمەن جازىپ وتىرعان. بۇعان مىسال رەتىندە «ەرنازار-بەكەت», «شەريزات» داستاندارىن اتاۋىمىزعا بولادى. بۇل داستانداردا ءسوز بولاتىن وقيعالار پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋى شەگىنە جەتكەن تۇسقا تۋرا كەلەدى. ال ورىستاردىن قازاق دالاسىن جاۋلاپ الۋى, قازاقتاردىڭ بوداندىققا ۇشىراۋى ىڭ-شىڭسىز جۇزەگە اسا سالعان پروتسەسس ەمەس ەكەنى تاريحتان بەلگىلى. «ىڭ-شىندى» بىلاي قويىپ, قازاق دالاسىنىن ءار تۇسىنان يساتاي, ماحامبەت, ەسەت, سىرىم, كەنەسارى, ناۋرىزباي, ساۋرىك, كوجەكە, ۇزاك, جامەنكە باستاعان باتىرلار ءار كەزەڭدە حالىقتان قول قۇراپ, ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى مايدان اشقانى جۇرتقا ءمالىم. ج.شايحسلامۇلىنىڭ اتالعان داستاندارى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ورىس وتارشىلدارىنا قارسى كۇرەسىنىڭ نەگىزىندە جەلىستىپ العان.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا اقىنداردىڭ قيسسا جازۋى جاپپاي ەتەك العان قۇبىلىس. اسىرەسە, شىعىس ەلدەرى اڭىزدارى مەن حيكايالارىنىڭ جەلىسىنە قۇرىپ قيسسا جازۋ قازاق اقىندارىندا ەرتەدەن بەرى كەلە جاتقان ءداستۇر. بۇل سالادا دا اقىننىڭ سىنىرگەن ەنبەگى ۇشان-تەڭىز.
ونىڭ قيسسالارىنىڭ تاقىرىپتارى سان الۋان, وقيعالارى قىزىقتى, سيۋجەتى كۇردەلى, ءتىلى كوركەم. وندا جەر-سۋ, قالا اتتارى عانا شىعىس ەلدەرىنىكى بولعانىمەن, جالپى كيسسا بار بولمىسىمەن ونداعى تۇرمىس-سالت, دۇنيە تانىم, پسيحولوگيا, ويلاۋ جۇيەسى, ت.ب قازاقىلانىپ كەتكەن. بۇل, ارينە, اكىن تالانتىنىڭ جەمىسى.
مىنە, وسىنداي ۇشان-تەڭىز ءبىلىمى بار, مول ادەبي-عىلىمي جاسامپازدىعى بار, قىرۋار اۋدارماسى بار, قۇندى كىتاپ قورى بار ۇلى عۇلامانىڭ قىتاي قازاقتارى اراسىندا ءبىر-جىل ەكى جىل ەمەس, اتتاي 20 جىلدىق عۇمىرىن وتكىزۋى قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءبىلىم-مادەنيەت دەڭگەيىن عاسىرلاپر العا سۇيرەپ تاستادى دەپ ايتۋعا باتىلىمىز بارادى.
