تاياۋدا يۋنيسەف ماماندارى گرۋزيادا الەۋمەتتىك ەكسپەريمەنت ۇيىمداستىرعان-دى. وندا اننا اتتى ءبۇلدىرشىن قىزدى باستاپقىدا ۇقىپتى كيىممەن, كەيىن گريم ارقىلى بەت-اۋزىن كىر-قوجالاق كەيىپكە كەلتىرىپ, قوعامدىق ورىنعا جىبەرەدى. العاشقى سيتۋاتسيادا تۇرعىندار انناعا نازار اۋدارىپ, «اداسىپ قالمادىڭ با؟ اكە-شەشەڭ قايدا؟» دەپ بايەك بولادى. وكىنىشتىسى, ەكىنشى جاعدايدا ءدال سول كىشكەنتاي كەيىپكەردىڭ ۇسقىنسىز الپەتىنەن جيىركەنىپ, جانىنا جولاماي قويادى. ءتىپتى, كەيبىر كىسىلەر بالاقايدى ماڭىنان قۋىپ تا جىبەرەدى. وسىلايشا زەرتتەۋشىلەر ادامدى كيىمىنە قاراپ قارسى الاتىن بۇگىنگى زاماننىڭ كورىنىسىن اشكەرە قىلادى.
جوعارىداعى جايت بىزگە دە وي سالىپ, ءدال سونداي الەۋمەتتىك ەكسپەريمەنت جۇرگىزۋدى ءجون سانادىق. كەيىپكەر رەتىندە ەلوردالىق بالاباقشانىڭ تاربيەلەنۋشىسى ەلدانانى تاڭداپ الدىق. ءتورت جاسار ءبۇلدىرشىن پىسىقتىعىمەن ءارى قاعىلەزدىگىمەن باسقالاردان ەرەكشەلەنىپ تۇرعان ەدى. ونىڭ بۇل قاسيەتى بەيتانىس ەرەسەكتەرمەن سويلەسەردە كومەكتەسەتىنىن تۇسىندىك.
اۋەلى ەلداناعا كوك ءتۇستى ادەمى سارافان كيگىزىپ, «كەرۋەن» ساۋدا-ويىن-ساۋىق ورتالىعىنىڭ الدىنا اكەلدىك. كەشقۇرىم شاق بولعاندىقتان, ءارى-بەرى وتكەن جۇرگىنشىلەر كوپ ەكەن. بىرەۋ-مىرەۋ كۇدىكتەنىپ قالماس ءۇشىن ءفوتوتىلشى ەكەۋمىز الىسىراق جەرگە بارىپ باقىلاۋعا كوشتىك. ادەپكىدە ەلداناعا ونشا ەشكىم كوڭىل بولە قويمادى. ءسىرا, اتا-اناسىمەن بىرگە قىدىرىپ جۇرگەن شىعار دەپ ءمان بەرمەسە كەرەك. الايدا شامامەن جارتى ساعاتتاي ۋاقىت وتكەندە, قارشاداي قىز بالانىڭ جالعىز جۇرگەنىنە الاڭداپ, ءبىردى-ەكىلى كىسى ءجون سۇراي باستادى. ءبىزدىڭ نەگىزگى ميسسيامىز جۇرتشىلىقتىڭ ەلداناعا نازار اۋداراتىنىن نە اۋدارمايتىنىن انىقتاۋ عانا بولعاندىقتان, كەيىپكەرىمىزگە «اكە-شەشەم اناۋ جەردە وتىر دەپ ايتاسىڭ» دەپ ۇيرەتىپ قويعانبىز. الدىن الا كەلىسىلگەن ستسەناري بويىنشا ول بوتەن ادامدارعا جاقىنداپ, ورايى تۇسسە اڭگىمەلەسىپ كورۋى ءتيىس. ءتىل العىش ەلدانا سالدەن سوڭ اعاش ورىندىققا جايعاسقان قوس بويجەتكەننىڭ جانىنا باردى. ارۋلار دا سۇيكىمدى بالدىرعاننىڭ قىلىقتارىن قىزىقتاپ, بىردەن شۇيىركەلەسە كەتتى.
قىسقاسى, ءبىز كۇتكەن ءۇمىت اقتالدى. ادامدار شىنىندا دا ەلداناعا مەيىرىممەن قاراپ, سوزگە تارتىپ, جۇمساق سويلەستى.
ەندىگى كەزەكتە ءرولدى اۋىستىرۋدى شەشتىك. دەرەۋ كەيىپكەرىمىزدى جۇپىنى كيىندىرىپ, بەت-اۋزىن كىر-قوجالاق قىلىپ بوياپ, حالىقتىڭ ورتاسىنا جىبەردىك. ادامدار تاراپىنان ءا دەگەننەن تاڭدانىس بولماسىن بىلدىك. سوندا دا ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ, ءۇنسىز توستىق.
ارادا قىرىق مينۋتتاي ۋاقىت ءوتتى. بۋلۆار بويىمەن ءارلى-بەرلى ءجۇرىپ, كەيدە فونتاننىڭ جيەگىنە اياعىن سالبىراتىپ وتىرىپ, ويعا شومعان ەلدانانى ەشكىم ەلەمەدى. مۇمكىن جاندارىنا جاقىنداسا نازارى تۇسەر دەپ, بۇلدىرشىنگە اعاش ورىندىققا جايعاسقان كىسىلەرگە قاراي جىلجى دەپ ىمدادىق. ءبىز نۇسقاعان ادامداردىڭ ماڭىندا ەكى-ءۇش بالا ويناپ جاتىر ەكەن. كەيىپكەرىمىز بىرەۋىنىڭ قاسىنا كەلىپ, ويىنشىعىن قولىنا ۇستاعانى سول ەدى, الگى ايەلدەردىڭ ىشىندەگى جاستاۋى قاباعىن ءتۇيىپ, «ورنىنا قوي» دەگەندەي راي تانىتتى. ايتقانىن ورىنداسا دا, سول تۇستان قوزعالا قويماعان ەلدانانى وقتى كوزىمەن ءبىر اتىپ, كەلىنشەكتەر ورىندارىنان تۇردى. بالالارىن جەتەكتەپ, ۇزاپ بارا جاتقان ولاردىڭ سوڭىنان ءبىزدىڭ ءبۇلدىرشىن اڭىرىپ قاراپ قالىپتى.
بۇدان سوڭ ەلدانا ادامدارمەن بىرنەشە مارتە اڭگىمەلەسۋگە وقتالىپ كورگەن ەدى. بىراق ودان ەش ناتيجە شىقپادى. ەرەسەكتەر ونى ەستىمەگەندەي كەيىپ تانىتىپ, سىرت اينالدى. تەك جالعىز اپا عانا «اناڭا بار, سەنى جۋىندىرسىن. ءۇستىڭ كىر-كىر عوي, قىزىم!» دەپ جاناشىرلىق تانىتتى.
گرۋزياداعى ەكسپەريمەنتتەگىدەي جۇرتشىلىق تاراپىنان تىم ۇلكەن دورەكىلىككە كەزىكپەسەك تە, تۇرعىنداردىڭ كيىمى جۇپىنى بالاعا دەگەن تىم سەلقوس كوزقاراسى قارنىمىزدى اشتىردى. مۇنىڭ سەبەبىن استانالىق پسيحولوگ ءماريام بايمىرزاەۆادان سۇراعانىمىزدا, مامان مىناداي قىزىقتى ستاتيستيكاسىن العا تارتتى.
– نەگىزىنەن جاڭا اداممەن بەتپە-بەت سويلەسكەن العاشقى 30 سەكۋندتا سول كىسى تۋرالى قالىپتاساتىن اسەردىڭ 55 پايىزى سىرت كەلبەتكە, 38 پايىزى داۋىسقا بايلانىستى. ال اڭگىمەلەسۋشىنىڭ ناقتى نە جايلى سويلەپ جاتقانى بار بولعانى 7 پايىزعا عانا اسەر ەتەدى. ياعني, ءسىز قالدىراتىن اسەردىڭ 93 پايىزى ءسىزدىڭ ايتارىڭىزعا مۇلدەم قاتىستى ەمەس, – دەدى مامان.
سولايى سولاي-اق بولسىن دەلىك. ءايتكەنمەن, بۇل تەوريانىڭ ءتىپ-تيتتەي بالدىرعاندارعا دا جۇرەتىنىن بىلگەنىمىزدە قاتتى قىنجىلدىق.
يۋنيسەف وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا, كەدەي وتباسىدان شىققان بالالاردىڭ بەس جاسقا تولماي قايتىس بولىپ كەتۋ ىقتيمالدىعى ورتا تۇرمىس كەشەتىن بالالارعا قاراعاندا ەكى ەسە جوعارى ەكەن. ەگەر جاعداي وسى قالپىنان وزگەرمەسە, 2030 جىلعا دەيىن الەمدە 69 ميلليون ءسابي شەتىنەيدى, ودان بولەك 167 ميلليون ءبۇلدىرشىن كەدەيشىلىكتە ءومىر سۇرەدى.
جانىمىزعا دەمەۋ بولاتىنى, 1990 جىلدان بەرى اتالمىش ماسەلەگە بايلانىستى احۋال ەداۋىر جاقسارىپتى. ماسەلەن, قازىرگى تاڭدا دۇنيە ءجۇزىنىڭ 129 ەلىندە ۇل بالا مەن قىز بالانىڭ مەكتەپكە قولجەتىمدىلىگى بىردەي. الايدا ءالى دە 124 ميلليون بالا باستاۋىش جانە ورتا بىلىمگە مۇقتاج ەكەن.
بوتاگوز ماراتقىزى
