ەرتەڭ – بايلانىس جءانە اقپارات قىزمەتكەرلەرى كءۇنءى
جاقسى ادامدارمەن ءاڭگىمەلەسسەڭ, جان-دءۇنيەڭ تازارادى
جانبولات اۋپباەۆ, «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنت-باس رەداكتورى:
جازعان دۇنيەڭ ەلدى ەلەڭ ەتكىزىپ, جۇرتشىلىقتىڭ كادەسىنە اسىپ جاتسا, ءجۋرناليستىڭ جۇلدىزى جانعانى. ءبىزدىڭ ماماندىقتىڭ وزگەگە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىگى كوپ. جۋرناليستەر قاۋىمى جىلت ەتكەن جاڭالىقتار مەن قىزىقتى وقيعالاردىڭ ورتاسىندا جۇرەدى. تاعدىرى قىزىق تانىمال تۇلعالارمەن تىلدەسەدى. ەلدىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن ەرەك ازاماتتارمەن تەرەزەسى تەڭ وتىرىپ اڭگىمەلەسەدى. اتى الىسقا كەتكەن نەبىر ساڭلاقتار جۋرناليستەرگە سىر اشىپ, وي-پىكىرىمەن بولىسەدى. مۇنداي يگىلىكتەر باسقا ەشقانداي ماماندىق يەلەرىنىڭ ەنشىسىنە بۇيىرماعان. ءبىزدىڭ كاسىپتىڭ جاقسىلىعى دا, قاسيەتى دە وسىندا. ءوز باسىم جۋرناليستيكانىڭ ارقاسىندا تاعدىرى قيلى تالاي جانمەن سۇحباتتاسىپ, تالاي ەل ازاماتتارىنىڭ الدىن كوردىم. ولاردىڭ ىرىلىگى مەن كىسىلىگىنەن ونەگە العان كەزدەرىم از بولعان جوق. بۇل جۇزدەسۋلەردىڭ ارقايسىسى – مەنىڭ جۇلدىزدى ساتتەرىم. جادىمدا جىلى ەستەلىك بولىپ ساقتالىپ قالعان سول ساتتەردىڭ ءبىرى اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆپەن كەزدەسۋىم ەدى.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن ەندى العان ەلەڭ-الاڭ شاقتا ءوزىم بەس جىل بويى تابان اۋدارماي جۇمىس ىستەگەن «قازاقستان كوممۋنيسى» جۋرنالىنان «لەنينشىل جاس» گازەتىنە ءبولىم مەڭگەرۋشى بولىپ اۋىسىپ كەلدىم. سىرەسكەن رەسمي باسىلىمدا قىزمەت ىستەپ, وبكوم, پارتكوم حاتشىلارىنىڭ اتىنان ماتەريال دايىنداپ, ابدەن قاجىعان مەن سول كەزدە «جاس الاش» اتىن يەلەنىپ ۇلگەرگەن گازەتتە شىعارماشىلىق ەركىندىگىن قايتادان سەزىنە باستادىم. رەداكتورىمىز ءۋاليحان قاليجانوۆ اعامىزبەن بىرگە باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كورەتىن ماتەريالدار ءتىزىمىن, جوسپارىن جاساۋعا قۇلشىنا كىرىستىم. الدا دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ 80 جىلدىعى كەلە جاتقان بولاتىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن, قازاق حالقىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان تۇلعانىڭ مەرەيتويىن وتكىزۋگە ەل اسىعا قويمادى. مۇمكىن, ەلدە بولىپ جاتقان ءتۇرلى وزگەرىستەر سەبەپشى بولدى ما, ايتەۋىر, بۇل جونىندە اڭگىمە قوزعالا قويعان جوق. ال «جاس الاش» گازەتى تاۋەكەلگە بەل بۋىپ, ديماش اعا تۋرالى كولەمدى ماتەريال جاريالاۋدى ءجون كوردى. كورنەكتى تۇلعامەن سۇحبات الۋدى ءوز موينىما الدىم. ۇزاق جىلدار بويى سوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى, قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان مەملەكەت قايراتكەرىمەن سۇحباتتاسۋ – ۇلكەن مارتەبە. الدىن الا سۇراقتار ازىرلەپ, اقساقالدىڭ ۇيىنە تەلەفون شالدىم. قازىرگى شەنەۋنىكتەر تەلەفون نومىرلەرى ەرەكشە بولۋىن دا شەن كورەدى عوي. ال ول كىسىنىكى قاراپايىم عانا ساندار ەكەن. مەندە ءالى كۇنگە ساقتاۋلى. مۇنىڭ ءوزى ول كىسىنىڭ كىشىپەيىلدىلىگىن اڭعارتسا كەرەك. تۇتقانى ءوزى كوتەرگەن دىنمۇحامەد احمەتۇلى بالدەنىپ جاتپاي, سۇحبات بەرۋگە بىردەن كەلىسىمىن بەردى. بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا باردىم. ول كىسىنى جاقىننان كورگەنىم وسى. ەڭسەگەي بويلى, ءتۇر-كەلبەتى كەلىسكەن سىمباتتى كىسى. مادەنيەتتىلىگىنە, كىشىپەيىلدىلىگىنە, اداممەن قارىم-قاتىناسىنا ەرەكشە ءتانتى بولدىم. ومىردە كورگەن-تۇيگەنى مول, پاراساتتى جان ەكەنى ءار سوزىنەن اڭعارىلىپ تۇردى. ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارسا, ونى مىندەتتى تۇردە ناقتى مىسالدارمەن تۇيىندەپ وتىرادى. ديماش اعانىڭ وسى قاسيەتى ماعان ۇلكەن ساباق بولدى. جۋرناليستىك جازبالارىما دا كومەگى كوپ ءتيدى. جاقسى اداممەن اڭگىمەلەسسەڭ, جانىڭ جادىراپ شىعادى. سۇحباتتىڭ جاقسى شىعۋى كەيدە كەيىپكەرىڭە دە بايلانىستى. ديمەكەڭمەن كەزدەسۋدەن ەرەكشە اسەرلەنىپ قايتتىم.
ەلگە سىيلى اعامىزدى اتتاپ وتپەيىن دەپ, ماتەريالدى گازەتكە جىبەرمەس بۇرىن وزىنە ءبىر قاراتىپ العانىم بار. سول كەزدە ءوڭى نۇرلانىپ, ريزا بولعانى ءالى كوز الدىمدا. مەنىڭ دە توبەم كوككە جەتكەندەي بولدى. جۇلدىزدى ءساتىمنىڭ ءبىرى ەدى بۇل. قايتار كەزدە: «ال, ىنىشەك, شارۋاڭدى ايت! بۇيىمتايىڭ بار ما؟» دەپ سۇرادى. سول ساتتە سوناۋ 70-جىلدارى پاتەردەن پاتەر جالداپ, قينالىپ جۇرگەن كەزىم قاس-قاعىم ساتتە كوز الدىمنان زۋلاپ وتە شىقتى. «وسى ءسوز سول كەزدە ايتىلعاندا عوي» دەگەن پەندەشىلىك وي سانامدا جىلت ەتە قالىپ, ءسال جىميعانداي بولدىم. مۇنىمدى ديماش اعا باسقاشا ءتۇسىنىپ قالدى عوي دەيمىن. دەرەۋ ەسىمدى جيىپ: «اعا, سىزدە نەگە شارۋام بولماسىن؟! شارۋام بار, ارينە. مىنا كىتابىڭىزعا قولتاڭبا جازىپ بەرسەڭىز. ديماش اعامەن كەزدەسىپ, سۇحبات العانمىن دەپ ماقتانىپ جۇرەيىن» دەپ وزىممەن بىرگە الا كەلگەن «سوۆەتتىك قازاقستان» دەگەن 1980 جىلى جارىق كورگەن كىتابىن ۇسىندىم. اقساقال بالاشا قۋانىپ, كوڭىلدەنىپ سالا بەردى. «بالام, جانبولاتقا! قوناەۆ. 9.ءى.1992 جىل» دەپ جاسىل فلوماستەر قالاممەن تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىپ بەردى.
كوپ ۇزاماي, ياعني, 11 قاڭتار, 1992 جىلى سۇحبات «جاس الاش» گازەتىندە جارىق كوردى. ماقتاندى دەمەڭىزدەر, سول كەزدە دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ 80 جىلدىعىنا ارنالعان كولەمدى ماتەريال وسى بولدى عوي دەيمىن. جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرى دە جامان بولعان جوق.
مىنە, وسىنداي جاقسى-جايساڭ جاندارمەن سۇحباتتاسۋ – ىشكى دۇنيەڭدى تازارتىپ, جان سارايىڭدى اشادى. جاقسى ادامدارعا جاقىن ءجۇرۋ – جاقسىلىققا جاقىن جۇرگەنىڭ. ءجۋرناليستىڭ جۇلدىزدى ءساتى كوپ بولۋى ءۇشىن ومىرلىك تاجىريبەسى مول, پاراساتتى, شوقتىعى بيىك تۇلعالارمەن اڭگىمەلەسىپ, رۋحاني ءبىلىمىڭدى بايىتىپ تۇرعان ارتىق بولماس-اۋ.
ادامدار اراسىنان ىزدەيمىن
نۇرتءورە جءۇءسىپ, «ايقىن» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:
ءوزىم ءبىر كەزدەرى ەڭبەك ەتكەن «استانا اقشامى» گازەتى جۋرناليست ومىرىندەگى جۇلدىزدى ءسات تۋرالى ايتىپ بەرۋدى وتىنگەندە, ويلانىپ قالدىم. مەنىڭ ومىرىمدەگى جۇلدىزدى ءسات دەپ قانداي وقيعانى ايتۋعا بولادى؟ التى جىل پاۆلودار وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىندە ىستەگەن ۋاقىتىمدى ما؟ الدە التى جىل «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە ەڭبەك ەتكەن كەزىمدى مە؟ «جاس الاشتا» وتكەن التى جىل ۋاقىتتى ايتام با؟ ودان كەيىنگى «اق جول قازاقستان», «ەگەمەن قازاقستان», «استانا حابارى», «ايقىن» باسىلىمدارىنداعى ازدى-كوپتى ەڭبەگىمدى ءسوز ەتەم بە؟!.
جالپى جۇلدىزدى ءسات دەگەن نە ءوزى؟ پەندەنىڭ كوككە كوتەرىلگەنى مە؟ ونداي قۇدىرەتكە قول جەتكىزە قويماپپىن… ماقتانىشتى ءبىر مەزەت پە؟ پالەندەي تىندىرعان تىرلىگىم جوق, نەسىنە ماقتانام؟ ءتۇرلى سىيلىقتار مەن مارتەبەلى ماراپاتتار ما؟ ولاردى ەتكەن ەڭبەكتىڭ ءبىر وتەۋى عانا دەپ قابىلداعان ەدىم. ەندى نە؟
2004 جىلى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانىنا بارعان ەدىم. سوندا ماي قۇيۋ بەكەتىندە 16 جاسار ءبىر جىگىت مەنى تانىپ, سالەم بەردى. سول بوزبالانىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى مەنىڭ ەسىمنەن كەتكەن ەمەس.
– اعا, ادىلدىكتى جەردەن ىزدەمەڭىز. جەردەگى ادىلدىككە جاۋاپتى – كوكتەگى كىسى. ادامدار جوق نارسەگە بوسقا شارشايدى. شاماسى كەلمەيتىن جۇكتى كوتەرۋگە ۇمتىلادى. ادىلدىكتى ورنىقتىراتىن اللا عانا. باسقا پەندەنىڭ وعان شاماسى كەلمەيدى, – دەپ ەدى.
جاقىندا عانا باۋىرجان وماروۆ ەكەۋمىز نارىنقول جاقتى, شالكودە مەن قارقارانى شارلاپ قايتتىق. كەگەندەگى ماي قۇيۋ بەكەتىندە, تۇنگى 12-دە وپەراتور قىز مەنى تانىپ, امانداستى.
– اعا, ءسىز نۇرتورە ءجۇسىپسىز عوي. «جاس الاشتا» باس رەداكتور بولدىڭىز. ءسىزدىڭ اتىڭىزدى قازاقستاندا تالاي بالاعا قويىپ جاتىر. امان ءجۇرىڭىز!
قاراپايىم جۋرناليست ءۇشىن بۇدان اسقان جۇلدىزدى ءسات بولا ما؟ مەن بارلىق ۋاقىتتا جاقسىلىق پەن ىزگىلىك اتاۋلىنى ادامدار اراسىنان ىزدەيمىن. جۇلدىزدى ءساتتى دە!
ەلباسىنىڭ تىكەلەي ەفيردەگى العاشقى جءۇزدەسۋىن جءۇرگىزدىم
سەرىك جانبولات, «الاش ايناسى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:
جۇلدىزدى ءسات دەگەندى بۇگىنگى كۇننىڭ ولشەمىنە سالساق, «ەلگە تانىمال بولۋ» دەپ قانا بىلەدى. تەلەجۋرناليستىڭ حالىققا تانىمال بولۋى – زاڭدىلىق. ويتكەنى, بۇرىشتاعى «كوك جاشىككە» تەلمىرىپ, جۋرناليستەردى تۋىسىنداي كورمەيتىن كىم بار؟ بىراق, ەلگە تانىمال بولعانمەن جۇلدىزىڭ وڭىنان تۋا بەرە مە؟
سوناۋ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ءبىز ءبىر توپ جاس جۋرناليستەر «ار» جاستار ستۋدياسىن قۇردىق. ار – «الاش رۋحى» دەگەن ءسوز. «مالىم جانىمنىڭ, جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ءسوز. جاستىقتىڭ جىگەرىمەن اعىل-تەگىل جۇمىس ىستەدىك. ەلگە تانىمال بولعاندىعىمىز سونداي, ءبىزدى كورەرمەندەر قاراڭعى تۇندە تانىپ قوياتىن. مۇنى جۇلدىزدى ءسات دەۋگە بولا ما؟
ۇزىناعاشتاعى كوكباستاۋدا مىڭداعان قوناقتاردىڭ الدىندا جامبىل بابامىزدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن جۇرگىزۋدى بىزگە سەنىپ تاپسىردى. ابىرويمەن اتقاردىق. ءباسپاسوز جاقسى باعا بەردى. ەلباسىنىڭ رەس-پۋبليكا جۇرتشىلىعىمەن تىكەلەي ەفيردەگى العاش جۇزدەسۋىن جۇرگىزۋ دە ءبىزدىڭ ەنشىمىزگە بۇيىرىپتى. وندا دا ماقتاۋ الدىق. بۇگىن بۇكىل رەسپۋبليكاعا تانىمال «ايقىن» گازەتىنىڭ بەتاشار سانىن تاڭعى ساعات بەستە تيپوگرافيادان الىپ شىعىپ, كوشەدە قولىمىزعا ۇستاپ تۇرىپ: «قازاقتىڭ تاعى ءبىر ۇلكەن گازەتى بار!» دەپ ايقاي سالعانبىز. بۇگىن بۇكىل ەل ءتانتى بولىپ وتىرعان «الاش ايناسىنىڭ» العاشقى ماكەتتەرىن جەرگە جايىپ تاستاپ, ەتپەتتەپ سىزىپ جاتقان سۋرەتتەردى كورگەندە, بويىڭدى ىستىق وت شارپىپ وتكەندەي بولادى. ءجۋرناليستىڭ ومىرىندە مۇنداي ىستىق ساتتەر كوپ قوي. سونىڭ قاي-قايسىن دا جۇلدىزدى ءسات رەتىندە باعالاۋعا بولار.
بىراق, مەن جۇلدىزدى ساتىمە ءوز جۇمىسىما ءوزىم شىن مانىندە ريزا بولعان ساتتەردى عانا جاتقىزامىن. ونداي ساتتەر بار. ماسەلەن, 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ماركسيزم-لەنينيزم تەورياسىمەن بەرىك قارۋلانعان باسىم «قازاق جۇمىسشى تابىنىڭ بەت-بەينەسى قانداي؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ, الماتىنىڭ كوشەسىنە شىقتىم. كەڭەس اسكەرىنە جۇمىس ىستەگەن كيروۆ زاۋىتى ول كەزدە دۇرىلدەپ تۇر. ديرەكتور «بىزدە قازاقتار كوپ, ءوزىڭىز كورىڭىز» دەپ ءبىزدىڭ ءتۇسىرۋ توبىن زاۋىتتىڭ اۋلاسىنا جىبەردى. بايقايمىن, اق حالاتپەن جۇمىس ىستەيتىن تسەحتاردا قازاق بالاسى ءتىپتى از ەكەن. ال جۇمىسى اۋىر, اۋاسى لاس, شاڭ-توزاڭ تسەحتار تولى قازاق بالاسى. تەمىر جونۋ تسەحىنداعى اۋادا ۇشىپ جۇرگەن تەمىر قيىرشىقتارىنان بەس مەتر جەر كورىنبەيدى. مۇنداي ادام توزگىسىز جەردە قالاي جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىنە تاڭىم بار! قاسىمداعى وپەراتورىم ەندەپ كىرۋدەن باس تارتتى. مەندە باسقا امال قالماعان سوڭ جەردەگى تەمىر قيىرشىعى ارالاس مايلى توپىراقتى ۋىستاپ الدىم دا كامەراعا قاراپ تۇرىپ بەتىمە جاعا سالدىم. «قازاق جۇمىسشى تابىنىڭ بەت-بەينەسى وسىنداي» دەدىم ميكروفونعا. سول بەتىمدە زاۋىت ديرەكتورىنىڭ كابينەتىنە قايتا كىرىپ باردىم. ول بەت-اۋىزى كىر-قوجالاق ءجۋرناليستى كورگەندە شوشىپ كەتتى. بىراق مەن ينتەرۆيۋدى باستاپ جىبەرگەندە شەگىنەتىن جولى قالمادى. باسىنداعىداي ماقتانۋ جوق, بارلىق سۇراعىما شىن جاۋاپ بەردى. ويتكەنى, مەنىڭ سۇراعىم دا, دالەلىم دە بەتىمدە جازىلىپ تۇرعان بولاتىن. ارينە, ودان كەيىن بەتىمدەگى مايلى توپىراقتى جۋىپ كەتىرۋ وڭاي بولعان جوق. تەمىردىڭ جوڭقالارى بەتىمە قادالىپ قالعان. ولاردى ءبىر-بىرلەپ شىمشۋىرمەن جۇلۋعا تۋرا كەلدى. ءبىراز ازاپتاندىم. بىراق سول جۇمىسىمنان ءلاززات العانىم راس. ءدال وسىنى جۇلدىزدى ءساتىم دەر ەدىم. نەمەسە سولتۇستىك كاۆكازدا سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا ءبىر توپ جۋرناليست ارالاپ كورگەنبىز. «ءبىر جاقتى قالا المايمىز» دەپ مايدان شەبىنەن جاياۋ ءوتىپ كەتتىك. ارتيللەريالىق اتىستىڭ استىندا قالدىق. تۇمسىعىمىزعا ناگان تىرەپ كەپىلگە دە الىپ كەتتى. اۋپىرىممەن جانىمىز قالدى. ەلگە ورالعان سوڭ «اتپاڭدار, ءبىز ءجۋرناليستپىز!» دەگەن فيلم جاسادىم. ال «اتپاڭدار, ءبىز ءجۋرناليستپىز!» دەگەن ەكىنشى فيلم تاجىكستاندا ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتقاندا دۇنيەگە كەلدى. اۋعانستانمەن شەكارادا قازاق باتالونى تۇردى. سول جەردە قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ اراسىندا وتىرىپ, كۋرستاس دوسىم ءامىرجان ەكەۋمىز حالىق ءانى «ءبىر بالانى» ەكى داۋىستا ايتقان ەدىك. كەيىن ەفيردە ءجۇرىپ جاتقان ءفيلمنىڭ وسى تۇسىندا جاۋىنگەرلەردىڭ كوزدەرىندەگى ساعىنىشتى كورىپ قاتتى تولقىعانىم ەسىمدە. ال تاجىكستاندا قارۋلى جاساقتىڭ ورتاسىندا جۇرگەندە بۇلاي تولقىماپ ەدىم. سونداعى ايتپاعىم, كىم ءوزىنىڭ جاساعان جۇمىسىن ريزاشىلىقپەن ەسكە الادى, وزىنە ءوزىنىڭ كوڭىلى تولادى, جۇلدىزدى ءسات – سول. سوندىقتان كۇندىز-ءتۇنى «بەس قارۋىن» اسىنىپ, شىندىق دەپ شىرىلداپ جۇرەتىن كەز كەلگەن جۋرناليست اعايىننىڭ جۇلدىزدى ءساتى كوپ بولادى. مەرەيلى ءساتى كوپ بولسىنشى!
مەن ىزدەگەن كەيىپكەر
عابيت مءۇسىرەپ, «نۇر استانا» گازەتىنىڭ ديرەكتورى-باس رەداكتورى:
جۋرناليستيكانىڭ اۋىلىنا ەندى ارالاسا باستاعان كەزىم. العاش رەت ىسساپارمەن شالعايداعى اۋدانعا باردىم. رەداكتسيانىڭ بەرگەن تاپسىرماسى ءوز الدىنا. وعان قوسا, وقىرماندى تاڭقالدىراتىن كەرەمەت دۇنيە جازعىڭ كەلەدى. اۋعانستانداعى سوعىس تاقىرىبىنىڭ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان كەزى-ءتىن. كەرەمەت كەيىپكەردى وسى توڭىرەكتەن ىزدەۋ كەرەك. اۋداندىق گازەتتەگى ارىپتەستەرىممەن اڭگىمەلەستىم. سول سوعىسقا قاتىسىپ, ەكى بىردەي اياعىنان ايىرىلعان ءبىر جىگىتتىڭ بارىن ايتتى. مىنە, تاقىرىپ!
…مەن ىزدەگەن باتىردىڭ ەڭسەلى اق ءۇيى. كىردىم. تورگى بولمەدەن قوس اياعىن سىلتىپ باسىپ جاس جىگىت شىقتى. «ىزدەگەن قالقورازىڭىز مەنمىن. تورلەتىڭىز!» دەدى. جايعاسقاننان كەيىن بىرتىندەپ اڭگىمە اۋانىن كەلگەن شارۋا-ما قاراي بۇردىم. «مەن ەشقانداي ەرلىك كورسەتكەن جوقپىن. تەك وتان الدىنداعى بورىشىمدى ورىندادىم. ءتىپتى, دۇشماندارمەن بەتپە-بەت كەلىپ سوعىسقان دا ەمەسپىن» دەيدى. ءۇنسىز قالدىم. قالاي سوعىسپاعان؟ سوعىسپاسا, قايداعى باتىرلىق؟ سوندا ەكى اياعىنان قالاي ايىرىلىپ ءجۇر؟.. مەنىڭ جۇزىمدەگى ساۋالدىڭ ءىزىن وقىعانداي قالقوراز: «قوس اياعىم تۇنگى كۇزەتكە بارا جاتىپ, دۇشمانداردىڭ ميناسىنا ءتۇسىپ, جارالاندى» دەيدى.
داستارقاننان اۋىز ءتيىپ وتىرعانىم بولماسا, تاماعىمنان ەشتەڭە وتەر ەمەس. ورەكپىگەن كوڭىلدى باسۋ ءۇشىن اينالاما كوز تاستاي باس-تادىم. قابىرعاعا ىلىنگەن تۇكتى كىلەمنىڭ بەتىندە ەكى ادامنىڭ ۇلكەيتىلگەن سۋرەتى تۇر: جىگىت پەن قىز. قالقورازدىڭ اسكەردە تۇسكەن سۋرەتى ءتارىزدى. ال جانىنداعىسى كىم سوندا؟ «ا, ول سۋرەتتىڭ وزىندىك تاريحى بار, – دەدى قالقوراز مەنىڭ سۋرەتكە قادالا قاراعانىمدى اڭعارىپ. – جانىمداعى وسى ۇيدەگى قۇرداسىڭ – ۇلبوسىن». وسى ءسوزدى ايتقاندا ونىڭ جانارىندا ريزاشىلىق تولقىنى وينادى دا, اڭگىمەسىن ەندى جالعادى: «…سەگىزىنشى سىنىپتى بىتىرگەننەن كەيىن ۇلبوسىن ەكەۋمىز كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەدە بىرگە وقىدىق. دوستىعىمىز سول كەزدەن باستالعان ەدى. كەيىن ۇلبوسىن تاشكەنتتەگى بايلانىس تەحنيكۋمىنا ءتۇستى, مەن اسكەر قاتارىنا اتتاندىم. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى سەزىمنىڭ ويانۋىنا وسى اۋعان سوعىسى اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن. اجالدان ۇلبوسىننىڭ سۋرەتى عانا امان الىپ قالاتىنداي, ءتوس قالتامدا ساقتاپ ءجۇردىم…».
قالقوراز از-كەم ءۇنسىز قالدى. وتكەن كەزەڭدى ەسىنە قينالا تۇسىرەتىن سياقتى. «جوعارىدا جارالانعانىمدى ايتتىم. ءسويتىپ, تاشكەنتتەگى اسكەري گوسپيتالدان ءبىر-اق شىقتىم. قوس اياقتى تىزەدەن تومەن قاراي كەستىرۋگە تۋرا كەلدى. سوندايدا توسەككە تاڭىلىپ جاتىپ, نەشە ءتۇرلى وي كەلەدى. «جارىمجان ادامنىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ ۇلبوسىن ەندى مەنى قايتسىن؟..». وسىنداي ويلاردىڭ ارپالىسۋىمەن ۇلبوسىنعا حابار بەرۋدى قوش كورمەدىم…
ۇيقى جوق, تاڭەرتەڭنەن تەرەزەگە تەلمىرۋمەن جاتامىن… سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ەسىك اشىلىپ, ۇلبوسىن كىرىپ كەلە جاتىر. ءوڭىم بە, ءتۇسىم بە؟.. جوق, ەدەن سىقىرلادى. مىنە, كەرەۋەتكە جاقىنداپ كەلىپ, قۇشاقتادى… بىرازعا دەيىن جانارى جاساۋراپ وتىردى. «ۇلبوسىن, – دەدىم, داۋىسىم جارىقتانا شىعىپ, – بەس جىل بويى ءبىر-ءبىرىمىزدى رەنجىتكەن كۇنىمىز جوق. تاعدىردىڭ ماعان بەرگەن تارتۋى شىعار. مەن ساعان ماسىل بولعىم كەلمەيدى. باقىتىڭدى تابا بەرگىن…». ءوزىم تەرەزەگە قاراپ جاتىرمىن, جۇزىمدەگى تولقۋدى كورسەتپەيىن دەپ. «جو-جوق, ايتپا, وندايدى! – دەپ, ۇلبوسىن جىلاپ جىبەردى. – تاعدىرىڭ تالقىعا تۇسكەندە تاستاپ كەتەدى دەپ ويلاساڭ, قاتەلەسەسىڭ! مەن سەنى تاستاپ ەشقايدا كەتپەيمىن!».
ال, مەنىڭ ىشكى دۇنيەم قان جىلاپ جاتىر ەدى. ۇلبوسىننىڭ سوزىنەن كەيىن ومىردەن تۇڭىلگەن ساتتەرىممەن ماڭگىگە قوشتاسقاندايمىن. سونىمەن, تاشكەنتتەن قول ۇستاسىپ كەلدىك اۋىلعا. اۋعانستانداعى جۇرەك تۇسىمدا جۇرەتىن ۇلبوسىننىڭ سۋرەتى مەن اسكەردەگى ءوز سۋرەتىمدى قوسىپ, پورترەت جاساتقانبىز».
توردە ءىلۋلى تۇرعان سۋرەتتى كورسەتىپ, قالقوراز كۇلىپ قويادى. مەن «گەروي» رەتىندە وقىرمانعا تانىستىرماق بولعان كەيىپكەردىڭ ءبىرى – وسى. كەيىن گازەت بەتىندە قوس عاشىقتىڭ ومىرىنەن سىر شەرتەتىن «ءبىر قۇدىرەت بارىنا سەنەمىن» اتتى ماقالا جارىق كوردى.
ۇلتتىق مءۇددە ءۇشءىن تالاي شايقاستاردا جەڭدىك
ەرتاي ايعاليۇلى, حالىقارالىق «قازاقستان ZAMAN» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى:
شىن ارمانتاۋعا بەت تۇزەۋگە التىنشى سىنىپتا جازعان كىشكەنتاي جانايقاي ماقالام اسەر ەتتى. ارينە, وزىمشە ولەڭ جازىپ, شاتپاقتايتىنىم دا بار ەدى. «قازاقستان پيونەرىنە» دە جازعانىم شىعىپ تۇراتىن. ءبىز جاڭا قۇرىلعان سوۆحوزعا كوشىپ كەلدىك. ەكى-ءۇش شاقىرىم جەردەگى سكۆاجينادان كۇن سايىن بىرنەشە رەت ءيىن اعاشپەن سۋ تاسيمىز. يىعىمىز جاۋىر-جاۋىر. ءبىر كۇنى ويلادىم. «وسى سكۆاجينادان نەگە ءۇي-ۇيگە سۋ تارتپايدى. قوي, مۇنى مەن جازايىن» دەپ, وبلىستىق گازەتكە «اۋىزسۋدىڭ ازابى-اي!» دەپ حات جازىپ جىبەردىم. كوپ ۇزاماي ول ماقالام شىقتى. بۇكىل اۋىل شۋلادى. سوۆحوز ديرەكتورى كوكەمە ۇرسىپتى. سويتكەنشە بولماي, وبلىستان كوميسسيا كەلگەن. فاكتى دۇرىس. سونىڭ ارقاسىندا كوپ ۇزاماي تەحنيكالار جىبەرىلىپ, ءۇي-ۇيگە سۋ تارتىلدى. مىنە, مەن قالامنىڭ ايبارىن, كۇشىن سوندا كوردىم. حالىق ماعان مەكتەپ وقۋشىسى دەمەي, سودان سوڭ مۇڭدارىن ايتىپ ءجيى كەلەتىن بولدى.
مەنىڭ ۇعىمىمدا جۋرناليست كابينەتشىل بولماۋ كەرەك. «قاسقىر مەن جۋرناليستى اياعى اسىرايدى» دەگەن سول كەزدە قاناتتى ءسوز بار ەدى. مەن جاي ءتىلشى نەمەسە باس رەداكتور بولعاندا دا جەر ارالاۋدى, ەلمەن كەزدەسۋدى ءجۋرناليستىڭ باستى ماقساتى دەپ الدىما قويدىم.
ەكى مارتە اۆتوشەرۋ ۇيىمداستىردىق. بۇل ەكى ساپارىمىزدا دا قوعام قايراتكەرى مۇحاممەد-ءشارىپ كەنجەباي كوماندير, مەن كوميسسار بولدىم. ءبىرىنشى اۆتوشەرۋدى 2001 جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 10 جىلدىعى قۇرمەتىنە ۇيىمداستىردىق. «ءححى عاسىرداعى قازاقستان شەكاراسى» اتتى اۆتوشەرۋگە جيىرمادان اسا ادام قاتىستى. اۆتوشەرۋ قۇرامىندا سان ءتۇرلى ماماندىق يەلەرى بولدى. «وتان», «اۋىل» پارتيالارىنىڭ, جاستار ۇيىمدارىنىڭ مۇشەلەرى, گەولوگ, ەتنوگراف, اسكەري ادامدار, جۋرناليستەر, انشىلەر وسى ەكسپەديتسياعا قاتىسۋعا تىلەك ءبىلدىردى. ماقساتىمىز ءالى دە بولسا اياعىنا نىق تۇرىپ كەتە قويماعان شەكاراداعى كوكەيتەستى ماسەلەلەردى, ونىڭ ونبويىنداعى اۋىلداردىڭ, ەلدى مەكەندەردىڭ جاي-جاعدايىن دا قاۋزاپ, ولاردى بيلىككە جەتكىزۋ ەدى. ارينە, ولارعا, شەكاراشىلارعا كونتسەرت قويىپ, رۋح بەرۋ دە جوسپارىمىزدا بار بولاتىن. قاراجاتىمىز وتە از بولدى. ەسكى «پازيك» اۆتوبۋسىمەن شىعۋعا تۋرا كەلدى. جولاي ول اۆتوبۋسىمىز تالاي-تالاي سىر بەردى. اشتان قالعان كەزدەرىمىز دە بولدى. ءبىر عاجابى, ءبىزدىڭ شەرۋىمىزدى قاراپايىم ەل جانە شەكاراشىلار قۋانا, قۇشاعىن جايا قارسى الىپ, قولدارىنان كەلگەنشە دەمەپ وتىردى. اپتا سايىن «انا ءتىلى» گازەتىندە كورگەن-بىلگەنىمىز, كوكەيتەستى ماسەلەلەر جايلى ۇزبەي جاريالادىق. ءسويتىپ, ءبىر اي, جەتى كۇن ىشىندە 17 مىڭ شاقىرىم جول ءجۇرىپ, الماتىعا قايتا ورالدىق. ءبىزدى كورگەن ەل اۆتوشەرۋشىلەردىڭ ەرلىگىن باعالاپ «جانكەشتىلەر» دەگەن اتاق بەردى.
ەكىنشى اۆتوشەرۋىمىزدى «مادەني مۇرا – دوستىق كەپىلى» دەپ اتادىق. باستى تاقىرىبىمىز وسى بولعانمەن, ەلىمىزدى اينالا قورشاپ جاتقان بەس مەملەكەتتەگى باۋىرلارىمىزدىڭ جاعدايلارىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ, ولارعا رۋح بەرۋدى ماقسات تۇتتىق. بۇل جولعى اۆتوشەرۋىمىزدىڭ قارجىلىق دەمەۋشىلىك جاعى وتكەن اۆتوشەرۋىمىزدەن تاۋىرىرەك ەكەنىن ايتپاسقا بولمايدى. «وتان» پارتياسى قارجىلىق جاعىنان, ۇكىمەت باعىت-باعدارىمىزدى باقىلاپ, جولىمىزدى اشتى. دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعىنان رۋحاني جاعىنان قولداۋ كورسەتىلدى. «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ, قازاق راديوسىنىڭ ارنايى توبى قوسىلدى. رەسەيدىڭ 8 گۋبەرنياسىن ارالادىق. ورىستانعان باۋىرلارىمىزدى كورىپ, جۇرەگىمىز اۋىردى. ميلليونعا جۋىق قازاققا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبىنىڭ بولماۋى جونىندە پارلامەنت دەپۋتاتى مۇحتار شاحانوۆ باستاعان دەپۋتاتتارعا دابىل قاعىپ جەتكىزدىك. وزبەكستانداعى ايتەكە, تولە بي, ءجالاڭتوس ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ جاتقان جەرلەرىندە بولىپ, قۇلاپ, جوق بولۋعا اينالعان قابىرلەرىنىڭ مۇشكىل جاعدايلارىن ايتتىق. اسىرەسە, ايتەكە بي بابامىزدىڭ مولاسىنىڭ ءۇستى كۇل-قوقىستانۋى ءبىزدى قاتتى اشىندىردى. ءشۇكىر, ءبىزدىڭ دابىلىمىزدان كەيىن مەملەكەتىمىز ۇلكەن كەسەنە تۇرعىزۋعا قامقورلىق جاسادى. بۇل حالىقارالىق اۆتوشەرۋىمىز دە ءبىر اي, بەس كۇنگە سوزىلىپ, جيىرما مىڭ شاقىرىمداي جەر ءجۇرىپ, ەرلىكتىڭ زور ۇلگىسىن كورسەتتى. وكىنىشتىسى, اۆتوشەرۋشىلەردىڭ بۇل ەڭبەكتەرى, ەرلىكتەرى مەملەكەت تاراپىنان ەسكەرىلمەدى.
سۇلتانماحمۇت «قازاقتى اعاش ەتىپ وتقا جاققىلارىڭ كەلمەسە, ونىڭ ءانىن ساقتاڭدار!» دەپ سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى دابىل قاعىپتى. ۇلى اقىننىڭ وسى جانايقايىنا ءۇڭىلىپ قاراساڭىز, زور ءمان بار ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. مىسالعا مەن وزبەكستاننان 5-6 جاسىمدا ورالدىم. وزبەك ەلىندە كۇنى-ءتۇنى بارلىق جەردىڭ ءاشۋلاسى اڭىراپ تۇرادى. بۇل ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە ۇلكەن ءرول اتقارادى ەكەن. «انا ءتىلى» گازەتىندەگى «قازاقتىڭ ءۇنىن كىم ءوشىردى؟» دەگەن ماتەريالىم ەل ىشىندە زور رەزونانس تۋدىردى. كەيىپكەرىمنىڭ دالەلدەۋىنشە, ءبىزدىڭ قازاق مۋزىكاسىنان رە-ليا–رە-ءنى, ياعني, قوڭىر ءۇندى وتىزىنشى جىلدارى الىپ تاستاعان دەيدى. «قارادومالاقتاردى شوقىندىرعان كىم؟» دەگەن توقسانىنشى جىلدارى جازىلعان ماقالانىڭ اسەرىنەن حالىق الاڭعا شىقتى. شوقىندىرعان ديرەكتور مەن وسىعان جول بەرگەن وقۋ بولىمىندەگىلەردىڭ ءبىرسىپىراسى قۋىلدى. بۇل سول توقسانىنشى جىلدارى قازاق رۋحىنىڭ تەڭىزدەي تولقىپ جاتقاندىعىن كورسەتتى. ەكى مىڭىنشى جىلدارى سەكتالار جايلى ودان دا وتكىر ماتەريالدار جازدىم, بىراق حالقىمىز سەلت ەتپەدى. وسىعان قاراپ, ۇلتىمىزدىڭ رۋحى بىرتە-بىرتە ءولىپ بارا ما دەپ قورقامىن.
قوناەۆ اشقان جۇبانوۆ اتىنداعى ساز مەكتەبىنەن رەداكتسياعا ءبىر توپ اتا-انالار كەلدى. تاعى دا وقۋ پروتسەسىنىڭ ورىستانعانى جايلى دابىل قاقتى. مەكتەپ ديرەكتورى ءبىر ءتۇيىر قازاقشا بىلمەيدى. سەكتالارعا ەسىگىن ايقارا اشىپ قويعان. التى اي قاتارىنان مەكتەپ جايلى ماتەريالداردى ۇزبەدىك دەسەك تە بولادى. بۇعان اقىرىندا ۇكىمەت, مينيسترلىك, پارلامەنت ارالاستى. «انا ءتىلى» گازەتىنە «كاراۆان», كتك سىندى ازۋلى گازەت پەن تەلەارنا جابىلدى. جىل سوڭىندا جەڭىپ شىقتىق. مەكتەپ ديرەكتورى جۇمىستان شىعارىلدى. كتك مويىنداپ, «جىلدىڭ ەڭ قايسار ءجۋرناليسى» دەگەن اتاق بەردى. «بينگو» كومپانياسىن قازاق ءتىلىن قورلاعانى ءۇشىن ءبىر توپ ازاماتتار سوتقا بەردىك. ەكى-ءۇش اي بويى ۇزدىكسىز شايقاستىق. «انا ءتىلى – رەكەتير گازەت» دەپ ورىس گازەتتەرىندە, تەلەارنالارىندا مالىمدەگەن كومپانيا پرەزيدەنتى ءبىزدى لاۋازىمدى ورىنداعى ادامدار ارقىلى تۇقىرتقىسى كەلدى. قايتپادىق. اقىرى جەڭدىك. كومپانيا كەشىرىم سۇراپ, «بينگو» بيلەتىندەگى قاتەلىكتەرىن جوندەدى.
ۇلتتىق مۇددە, ەل مۇڭ-مۇقتاجى ءۇشىن تالاي ازۋىن ايعا بىلەگەن داۋلەرمەن شايقاستىق. ولار ءبىزدى دە سوتقا بەردى. كوپ ماڭگۇرتتەر مەن كوزقاماندار ءتىلدىڭ, قازاقتىڭ, قاراشانىڭ كيەسى بارىن بىلمەيدى. بىلسە عوي, شىركىن! جالپى مەن كابينەتشىل, ۇلتتىق مۇددەنى, ەل مۇڭ-مۇقتاجىن قورعامايتىن ارىپتەستەرىمدى جۋرناليستەر دەپ ەسەپتەمەيمىن!
تىلدەي قۇجات – تىلشىلىك كۋءالىگىم
ايجان كءوشكەنوۆا, جۋرناليست:
جۋرناليست رەتىندە مەن ەڭ ۇزاعىراق بولعان شەت مەملەكەت – گرۋزيا. جارتى جىلدىڭ ىشىندە الاقانداي ەلدىڭ ءار بۇرىشىن ارالاپ قانا قويماي, تانىمال تۇلعالارىمەن جۇزدەسۋدىڭ دە ءساتى تۇسكەن.
2008 جىلى قاڭتار ايىنىڭ ورتاسىندا تبيليسيگە كەلە سالا ميحايل سااكاشۆيليدىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتتىك ۇلىقتاۋ راسىمىنە قاتىستىم. ءجۋرناليستىڭ وعان رۇقسات الۋى وسىنشالىقتى وڭاي ءارى تەز دەپ ويلاعان جوقپىن. ءبىرىنشى كۇنى گرۋزين پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ سايتىندا ءوتىنىش قاعازىن تولتىرسام, ەرتەسىندە بەيدجىگىم قولعا ءتيدى. ال اشىق الاڭدا, قالىڭ بۇقارانىڭ ورتاسىندا وتكەن ۇلىقتاۋ راسىمىندە پرەزيدەنت پەن ونىڭ وتباسى مۇشەلەرى تۇرعان تورگە قاراي پوليتسيا جاساعى جارىلا جول اشتى. قۇقىق قورعاۋشىلارعا كورسەتىلگەن تىلدەي قۇجات – تىلشىلىك كۋالىگىم بولاتىن…
بۇل ەلدە كەز كەلگەن شەنەۋنىكتەن سۇحبات الۋ جەڭىل ەدى. كەيبىر مينيسترلەردىڭ ۇيالى تەلەفون نومىرلەرىن جۋرناليستيكا مەكتەبىندە وقيتىن ستۋدەنتتەر دە بەرە الادى.
تمد ەلدەرى جۋرناليستەرىنىڭ كوپشىلىگى كسرو-نىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى, گرۋزيانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى, الەمدىك وقيعالارعا اسەر ەتكەن تاريحي تۇلعا – ەدۋارد شەۆارنادزەدەن سۇحبات العىسى كەلەتىن. ارىپتەستەرىمنىڭ اراسىندا العاشقى بولىپ «شەۆيدىڭ» تەلەفونىن قولعا ءتۇسىردىم. مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنداعى ءۇي-جايدا, كوپ كىتاپتىڭ ورتاسىندا تىنىش تىرشىلىك كەشكەن سەكسەندەگى زەينەتكەر شەۆارنادزە سول جولى كابينەتىنىڭ ەسىگىن ءوزى اشىپ, جىلى جۇزبەن قارسى العان. 2008 جىلى ناۋرىزدا «ايقىن», «ليتەر» گازەتتەرىندە شىققان ماقالا – شەۆارنادزەنىڭ قازاقستاندىق تىلشىلەرگە بەرگەن العاشقى سۇحباتى بولاتىن. ودان كەيىن گرۋزين ساياساتكەرى باسقا قازاقستاندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىمەن تالاي جۇزدەسكەن, كەيبىر ارىپتەستەرىم ونىڭ جەكە سالەمىن دە جەتكىزدى.
ايگىلى ءانشى ۆاحتانگ كيكابيدزەمەن ۆىسكوتسكيگە ارنالعان كەشتە تانىستىم. ونىڭ ورىنداۋىنداعى «دوس تۋرالى ءان» اۋديوجازباسى مەندە ءالى ساقتاۋلى. ءانشى كەلەسى كۇنى ۇيىنە شاقىردى. ۇلكەن قاپ-قارا ءدجيپتىڭ ىشىنەن قارا كوستيۋم, قارا جەيدە, قارا كوزاينەگى بار اق شاشتى ارتيست تۇسكەن كەزدە قاسىمداعى گرۋزين فوتوگرافى ەكەۋمىز اڭتارىلىپ قالعانىمىز راس. ول سۇحبات كەزىندە ءازىل-قالجىڭدى كوپ ايتتى, قازاقتار مەن گرۋزيندەردىڭ ايىرماشىلىقتارى مەن ۇقساستىقتارىن دا تىلگە تيەك ەتتى. سول جولى ول ءوزىنىڭ مەرەيتويلىق كونتسەرتىن كرەملدە وتكىزۋ تۋرالى جوسپارىمەن بولىسكەن. ال بىرنەشە اي وتكەندە, تامىز قاقتىعىسىنان كەيىن كونتسەرتتەن دە, رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ وردەنىنەن دە باس تارتقانىن تەلەفون ارقىلى ءوزى ايتىپ بەردى.
بىشكەكتە قىرعىزستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى روزا وتىنباەۆمەن دە جاساعان سۇحباتىم ەسىمدە. ول كەزدە كەۋدەسىندە كىشكەنتاي جاۋقازىن تۇيرەۋىشىن تاعىپ جۇرەتىن… ۆاشينگتوندا اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى بولعان حيللاري كلينتوننىڭ بريفينگىنە قاتىسۋعا دا مۇمكىندىك بولدى. ول سول جولى امەريكالىق جۋرناليستەردىڭ قويعان قىرشاڭقى ساۋالىنا جاۋاپ بەرمەستەن, شۇعىل تەرىس اينالعان. پالەرمودا ەقىۇ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسىنىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى پەتروس ەفتيميۋمەن سۇحبات دايارلادىم…
الەمنىڭ ءوزىڭ قالاعان ەلىنە بارىپ, كەز كەلگەن ساياساتكەرىمەن سۇحباتتاسۋ – كەزدەيسوق ساتتىلىك, جۇلدىزدى ساتتەن گورى كۇندەلىكتى تاباندى جۋرناليستىك جۇمىستىڭ بولشەگى, ناتيجەسى بولسا كەرەك.
