باۋىرلاس قالانىڭ بەرەكەسى

استاناعا باۋىرلاس قالانىڭ ءبىرى – سانكت-پەتەربۋرگ. جاقىندا وسى جاققا جولىمىز ءتۇسىپ, كونە شاھاردىڭ تۋريستىك كەلبەتىن كوڭىلگە توقىپ قايتقان ەدىك. ۇيرەنەتىن ۇردىستەرىن نازارعا الدىق.
تۋريزم دەگەن ۇعىم سانامىزدا پايدا بولماس بۇرىن-اق, ءبىزدىڭ بابالارىمىز «جەتى ءتىلدى ءبىلدىڭ بە, جەتى بەلدەن استىڭ با» دەپ ۇرپاعىن ەل-جەر كورۋگە مىندەتتەگەن سياقتى. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن ارالاپ قانا قويماي, كەلگەن قوناعىن قارسى الىپ, كورنەكى جەرلەرىن كورسەتە ءبىلۋدى دە ۇردىستەندىرۋدەن ەشقانداي زيان بولمايتىنىن ۋاقىت دالەلدەپ وتىر.
تاريح پەن ءتۋريزمدى ۇتىمدى ۇشتاستىرىپ, ونىڭ وزىق ءداستۇرىن قالىپتاستىرعان استانانىڭ باۋىرلاس قالاسى – سانكت-پەتەربۋرگ شىن مانىندە تۋريستەردى اسا قىزىقتىراتىن شاھارعا اينالعان ەكەن.

كەڭەس تاريحى كەسەك كورىنەدى
قازان توڭكەرىسىنىڭ بەسىگى بولعان لەنينگرادتا كەڭەستىڭ 70 جىلدىق تاريحىنا قاتىستى ەسكەرتكىشتەردەن اياق الىپ جۇرە المايسىز. ءبىر قىزىعى, ول قازىر يدەولوگيا نىسانى ەمەس وتكەن تاريحتىڭ بەلگىسى رەتىندە بۇگىنگى كۇننىڭ كادەسىنە جاراپ تۇر. توڭكەرىس تاريحى الەمدىك ورنى بار تۇتاس ءبىر جۇيە ەدى عوي, ال قاراپايىم نارسەنى دە تاماشا تاريحقا اينالدىرۋ تەك پيتەرلىكتەرگە ءتان ەكەن. اتاقتى دۇكەندەگى مىسىققا, پەتروپاۆەل قورعانىنداعى قوياندار مەن «فونتانكا» كانالىنداعى جۇدىرىقتاي تورعايدىڭ «چيجيك پىجيك» مۇسىندەرى سونىڭ دالەلى.
1941-1945 جىلدارى قورشاۋ كەزىندە مىسىق بىتكەن تۇگەلدەي قىرىلىپ قالىپ, قالانى ەگەۋقۇيرىق باسادى. سودان ءتورت ۆاگون «مۇرتتى ديۆيزيا» الىپ كەلىپ ەگەۋقۇيرىقتى قىناداي قىرعان. «ياراسلاۆ تۇقىمى» دەپ اتالاتىن مىسىقتاردىڭ «ەرلىگى» مۇراعاتتا قالار ما ەدى, ەگەر «ۆاسيليسا», «ەليسەي» دەپ اتالاتىن ەكى مارعاۋعا ەسكەرتكىش ورناتپاسا. ال, قاپتاعان كوجەكتەردىڭ ۇلكەندى-كىشىلى مۇسىندەرى ارالدا قالاي پايدا بولدى دەيسىز عوي. ونىڭ دا تاريحى بار, نەۆانىڭ سۋى تاسىعاندا ءبىر قويان پەتر پاتشانىڭ ەتىگىنە تىعىلىپ قالىپ, جان ساقتاپتى. ناعىز ءمۇسىنشىنىڭ قيالىن تەربەتكەن تۋىندىلار قويانشا كوبەيىپ, پەتروپاۆەل قامالىندا ورىن الىپ, كەلۋشىلەردىڭ كوز قۋانىشىنا اينالىپتى. اتاقتى يساكيەۆسكي سوبورىنىڭ باسپالداعىنىڭ كەرتىلىپ قالعان ەكى شەتى دە تۋريزم نىسانىنا اينالعان. بۇل لەنينگرادتى قورشاۋى كەزىندە بومبالاۋدان قالعان بەلگى ەكەن. سوبوردىڭ سىمباتىنا ءسۇيسىنىپ, بومبانى لاقتىرعان ۇشاقتىڭ قيىس كەتكەنىنە قۋاناسىڭ.
ەسىڭىزدە بولسا, «يۆان ۆاسيلەۆيچ مامانداعىن اۋىستىرادى» دەگەن فيلمدە شىركەۋدىڭ قوڭىراۋىنىڭ ارقانىنا اياعى شىرمالىپ قالعان كەيىپكەر ەرىكسىز ءبىر اۋەننىڭ ۇنىنە سالادى عوي. ءيا, ءيا, سول اۋەن, ونىڭ حالىق اراسىنداعى ءماتىنى بىلاي ەكەن.
«چيجيك-پىجيك, گدە تى بىل؟
نا فونتانكە ۆودكۋ پيل.
ۆىپيل ريۋمكۋ, ۆىپيل دۆە-
زاكرۋجيلوس ۆ گولوۆە» – وسىلايشا اندەتكەن جۇدىرىقتاي قۇسقا دا نەگە وزەننىڭ ەرنەۋىنە ەسكەرتكىش ورناتپاسقا. پيتەرلىكتەر دە سولاي شەشىپتى. بۇل ءازىل ەمەس, شىن ءسوزىم, بارشا تۋريستەر جابىلىپ جۇدىرىقتاي قۇسقا ءدان ەمەس تيىن لاقتىرۋدى ادەتكە اينالدىرىپتى.
ال ماڭىزدى اڭگىمەنى باستاساق, اقپاراتتىق ستەندتەر اداسقان ساياحاتشىنىڭ قۇتقارۋشىسى ەكەن. مەترولار مەن قوعامدىق كولىكتەردىڭ ايالدامالارىندا, باقتاردا وزەن جاعالۋى مەن كوشە قيىلىسىندا ورنالاسقان ستەندتە قالانىڭ سىزباسىنان «ءسىز مىنا جەردە تۇرسىز» دەگەن بەلگى جاقسى اسەر ەتەدى. دەمەك, ەن قالانى ەركىن ارالاۋعا بولادى دەگەن ءسوز. ال اۆتوبۋسقا مىنگىڭىز كەلسە, تىپتەن جاقسى. قالانىڭ كورنەكى دەگەن جەرلەرىندە «hop-on-hop-off» جۇيەسىندەگى اۆتوبۋستار ساعات سايىن زىرىلداپ ءجۇرىپ تۇر. جولاي ءتۇسىپ قالىپ وزىڭىزگە ۇناعان جەردە, قايتادان كولىكە وتىرامىن دەسەڭىز, كولىككە وتىراردا العان بيلەتىڭىز كۇيمەيدى, ساياحاتىڭىزدى جالعاستىرا بەرەسىڭىز. تەڭىزدىڭ ءۇستى دە, جاعالاۋداعى پريستاندار ءسىزدىڭ قىزمەتىڭىزدە بولىپ, اسەرلى اڭگىمەسىمەن گيدتەر قالانىڭ بار تاريحىن جەتكىزىپ بەرەدى.
سوقپاعى سۇرلەنگەن, ەرميتاج جايىندا ايتىپ جەتكىزۋ وڭاي ەمەس. ايتسە دە, مۋزەي زالدارىمەن تانىستىراتىن بالالارعا ارنالعان باعدارلاما وتە قىزىقتىردى. ودان بولەك, كارتينالاردىڭ الدىندا ەدەندە وتىرىپ سۋرەت سىزعان سابيلەر تاڭ قالدىردى. بۇل دا – ونەگەلى ءىس. بالالاردىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن جەتىلدىرۋدىڭ ءبىر ءادىسى. ءساتى ءتۇسىپ, ەتنوگرافيالىق مۇراجايعا سوققانىمىزدا وقۋشىلاردىڭ توپ-توپ بولىپ مۋزەي ارالاپ جۇرگەنىنىڭ كۋاسى بولدىم.

تەاترالدىق تۋريزم
بولەك تۇرعان ءزاۋلىم ۇيلەر ەمەس, ادەتتەگىدەن بولەك ىرگەتاسىن پەتر مەن اينالاسىنداعىلار قالاعان كوپ قاباتتى ۇيلەردىڭ تومەنگى قاباتىن تەاترعا اينالدىرعانى ۇنادى. بۇل حالىقتى بيىك ونەرگە جاقىنداتاتىن, ادەتتەگىدەي بيىك عيماراتتىڭ سىمباتىنان سەسكەنىپ سىرتىنان جۇرۋگە ەمەس, ىشىنە ەركىن ەنۋىنە جول اشاتىنداي كورىندى. ال تەاترالدىق تالعام ساحنانىڭ تورىندەگى ارتىستەردىڭ ونەرىن كورگەننەن كەيىن تۋىندايدى ەمەس پە؟! بۇل رەتتە, ونەر وردالارىن اشقاندار سولاي ۇقتىرسا كەرەك. ءتۋريزمدى تاقىرىپقا بولسەك, تەاترالدىق تۋريزمگە بۇل قالانىڭ دا تالاسى بار. كوپتەگەن تەاترلاردان بولەك, تەاترلانعان قويلىمدار قوناقۇيدە دە ءجۇرىپ جاتادى. كەزىندەگى اسكەري مينيستر گراف د.ا.ءماليۋتيننىڭ وقشاۋ ءۇيىن قوناقۇيگە اينالدىرعان. مۇندا ادامدارعا وزدەرىن ورتا عاسىردا جۇرگەندەي سەزىندىرۋ ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالعان. ءتۇرلى سازدى كەشتەردىڭ, «سۆەتسكي راۋدتىڭ» دا ورتاسىندا بولىپ, تەاتر ارتىستەرىنىڭ قويىلىمدارىن كورە الاسىز. ءبىزدىڭ ەلدە دە اتاقتى كۇيشى جىراۋلاردىڭ كەشتەرىن وتكىزىپ تۇراتىن ونەر وتاۋىنىڭ جاڭا ءپىشىمىن تاپسا, كىم قوي دەر ەكەن دەگەن ويعا قالاسىڭ. مەنىڭ بايقاعانىم, پيتەرلىكتەر كىتاپقۇمار حالىق ەكەن. مەتروداعىلاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى سماتفوندارىنا, كەلەسى جارتىسى كىتاپقا ءۇڭىلىپ وتىرادى. ايالدامالارداعى دا وسى كورىنىس كوزدى قۋانتادى. ودان بولەك كوشە سايىن «Book-cafe» قاپتاپ تۇر. كەيدە كەلىسكەن ۋاقىتىنان ەرتە كەلىپ قالىپ, نەمەسە وڭاشا وتىرعىڭىز كەلسە, قايدا بارار ەدىڭىز. بۇل, اسىرەسە, ءىس-ساپار ءتۋريزمى دامىعان ءبىزدىڭ قالادا وتە قاجەت-اق. وندايدا «Book-cafe» تاپتىرمايتىن ورىن ەكەن. ونىڭ بىرىنە مەن دە باس سۇقتىم. كوفەنىڭ حوش ءيىسى, تىپ-تىنىش قانا جىلى بولمەدە كىتاپ سورەلەرى كوزگە تۇسەدى, سول سورەدەن ۇناعان كىتابىڭدى الىپ, نەمەسە كومپيۋتەرىڭىزدى ىسكە قوسىپ ەمىن-ەركىن دەمالۋعا دا, جۇمىسىڭىزدى بىتىرۋگە دە مۇمكىندىك بار. ۇيرەنەتىن ۇردىستەر جەتكىلىكتى, تاريحتىڭ باستاۋىندا تۇرعان ءبىزدىڭ قالامىزدا دا وسىنداي ۇردىستەر قالىپتاسسا, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. كەزىندە پەتر پاتشا ءمارماردان قالا تۇرعىزعاندا ونىڭ راحاتىن ۇرپاعى كورەر دەپ ويلاعان شىعار؟

ايگۇل ۋايسوۆا