«استانا باس جوسپارى» عىلىمي-زەرتتەۋ جوبالاۋ ينستيتۋتى» جشس ديرەكتورى, ونەر مەن ادەبيەت سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى, قر قۇرمەتتى ساۋلەتشىسى سارسەمبەك ءجۇنىسوۆ قالالىق ءماسليحاتقا №7 سايلاۋ وكرۋگىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان. دەپۋتات گازەت تىلشىسىنە حالىققا قىزمەتىنىڭ جاڭا ساپادا قالاي جالعاسىن تاپقانى تۋرالى ءاڭگىمەلەپ بەرگەن ەدى.
– ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى, ءماسليحات دەپۋتاتى رەتىندە جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن تىكەلەي جۇمىس جاساۋداعى العاشقى ءتاجىريبەڭىز ەمەس پە؟ بەلگىلى ساۋلەتكەر, شىعارماشىلىق ادامى ءۇشىن قالانىڭ تىنىس-ءتىرشىلىگىندەگى ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار ما؟
– جاسىراتىنى جوق, سايلاۋ الدى كەزدەسۋلەردە سايلاۋشىلارمەن بىردەن ءتىل تابىسىپ كەتتىم دەي المايمىن. ەڭ كۇردەلى وكرۋگ مەنىڭ ۇلەسىمە تۇسكەن ەكەن. تۇرعىنداردىڭ سىناي قاراپ, سەنىمسىزدىك بىلدىرگەن ساتتەرىن باستان وتكىزدىم. مۇندا نەگىزىنەن ەسكى قالانىڭ تۇرعىندارى مەكەندەيدى. بۇلاردى كەشەگى تسەلينوگرادتى قولىمەن سالعان, اقمولا وبلىسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن ەسكىنىڭ كوزى دەۋگە بولادى. العاشىندا سىناي قاراعاننىڭ دا سىرى وسىندا جاتىر. ولاردىڭ ارقايسىسى دا قۇرمەتكە لايىق.
– ولاردىڭ ويىنداعىسىن تاۋىپ, ورتاق ءتىل تابۋدىڭ دا قيىندىعى بار شىعار؟
– مەن ماسەلەنى تىكەسىنەن قويدىم. «مەنىڭ قولىمدا مىنا قاعاز بەن قالامنان باسقا ەشتەڭەم جوق. سىزدەرگە ءۇيىپ-توگىپ ۋادە بەرە المايمىن. بىراق سىزدەرمەن بىرلەسىپ, وسى اۋماقتاعى ءتۇيىندى ماسەلەلەردى شەشۋدە سايلاۋشىلارىمنىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋعا دايىنمىن» دەدىم. سالماقتى وزدەرىنە سالىپ, ەگەر وزدەرىڭىز وزگەرمەسەڭىزدەر, ەشكىم سىزدەردى كۇشتەپ وزگەرتە المايتىنىن ءتۇسىندىردىم. وزىمە جاقسى تانىس, وسى ءوڭىردىڭ دامۋ جوسپارىن بايانداپ, تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس جاعدايىن جاقسارتاتىن سول جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن جەتكىزدىم. اشىق اڭگىمەدەن كەيىن ادامداردىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ, قىزىعۋشىلىعى ويانا باستادى. بىرتىندەپ وزدەرىن تولعاندىرىپ جۇرگەن ويلارىن ورتاعا سالىپ, ونىڭ وڭ شەشىمىن بىرلەسە ىزدەي باستادىق.
– ول قانداي ءتۇيىندى ماسەلەلەر ەكەن؟
– ەلوردادا شەشىمى كۇردەلى, ومىرلىك ماڭىزدى پروبلەمالار جوق دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىزدىڭ باستى نازارىمىزعا اباتتاندىرۋ, قالالىقتاردىڭ سالاماتتى ءومىر سالتىن ۇستانىپ, دەمالىسىنا قولايلى جاعدايلاردى جاساۋ سياقتى سۇراقتار العا شىقتى. تۇرعىنداردىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرگە بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ دا ەسكەرەتىن جايت. مەنىڭ سايلاۋشىلارىمدى شارتتى تۇردە ەكىگە بولۋگە بولاتىنىن بايقادىم. ءبىرىنشىسى – اينالاداعى وزگەرىستەرگە اشىق ەمەس.
ەكىنشىسى ءبارىن ءبىر كۇندە جىلدام جاساپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى. جالپى, حالىقپەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ەرەكشەلىگى بار عوي, از عانا ۋاقىت ىشىندە سايلاۋشىلاردىڭ بەلسەندىلىگىنە قول جەتكىزدىم. ايتقانىمداي, وسى ءتوڭىرەكتەگى ءبىرقاتار جۇمىستارعا جان ءبىتىردىك. جولداردى توسەپ, توزىعى جەتكەن ەسكى ۇيلەردى سىرۋدى باستاپ كەتتىك. «ەلوردا – دامۋ» قالالىق باعدارلاماسى بويىنشا اپاتتى ۇيلەردى ءسۇرىپ, ورنىنا جاقسى ءۇي سالۋ جوسپارلانىپ وتىر. قالانىڭ الداعى جىلدارداعى بيۋدجەتىندە دە قاراجات قاراستىرىلدى. دەمەك, قالا ىرگەسىندەگى ايماقتار دا جاندانىپ, جاڭا قارقىنمەن داميدى دەپ ويلايمىن. ودان ءبولەك, قالانىڭ جاڭا ورتالىعىن جاڭعىرتۋدان اۋىسقان قۇرىلىس ماتەريالدارىن دا قالا ىرگەسىندەگى قونىستاردىڭ كادەسىنە جاراتۋدى كوزدەپ وتىرمىز.
اتالمىش اۋماقتاعى كۇيىپ تۇرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى – ەسكى مەكتەپتىڭ جايى. وسى وڭىردەگى ەڭ العاشقى, وسىدان 80 جىل بۇرىن سالىنعان ەسكى عيمارات.
– ءسىز قالا ىرگەسىندەگى قونىستاردىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەتىن, ونى ءبىر كىسىدەي كوتەرىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى ەكەنىڭىز بەلگىلى. ونىڭ وڭ ءناتيجەسىنە جەتۋدىڭ باستى شارتتارى قانداي؟
– قالالاردى دامىتۋ ءۇردىسىندە قاي ەلدىڭ, قاي قالانىڭ تاجىريبەسىن الىپ قاراساڭىز دا, جاڭا ورتالىق ەسكى ورتالىقتى ەشقاشان باسىپ وزعان ەمەس. سولاي بولادى دا. ويتكەنى ەسكى قالانىڭ وزىندىك ءداستۇرى مەن تاريحى جاڭا ورتالىقتان وق بويىنداي وزىق تۇرادى. سان جىلدار بەلەسىندە ورنىعىپ قالعان ادامداردىڭ كوڭىل-كۇيىنەن دە ەسىلدىڭ وڭ جاق بەتىندە جيناقىلىق سەزىلەدى. قالانىڭ جاڭا بولىگىندەگى ۋاقىت اعىمىنا ىلەسۋ, العا ۇمتىلۋ سياقتى سەزىمدەر باسىم ءتۇسىپ جاتادى. ىسكەرلىكتىڭ دە نىشاندارى وسى جاعالاۋدان ەسىلىپ تۇرادى. بىراق وتكەن ۋاقىتتىڭ ەلەسى ءار كوشەسىندە, ءار ايالداماسى مەن جول ورامدارىندا بەدەرى قالعان ەسكى قالانىڭ وبرازى ەسكىرمەيدى. قالا تۇرعىزۋشىلاردىڭ قولى قالت ەتكەندە قالانىڭ ەسكى كەلبەتىن كورىكتەندىرىپ, ءوز كەلبەتىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلعانى – زاڭدى نارسە. ەگەر ءتيىمدى جاعىن ويلاساق, ەسكى ءۇيدى ءسۇرىپ, ورنىنا كوپ قاباتتى ۇلكەن عيمارات تۇرعىزار ەدىك. الايدا بۇدان ەسكى قالانىڭ كوركى كىرمەيدى. سول سەبەپتى سۇرىلگەن ۇيلەردىڭ ورنىن گۇلزار باققا اينالدىرىپ, جاڭا كەلبەتىن اشقىمىز كەلەدى. الداعى ۋاقىتتا ەسىلدىڭ وڭ جاعالاۋىن دا جاسىل باققا اينالدىرۋ جوسپاردا بار.
– قالا ماڭى ايماعىن كوگالداندىرۋ, قونىستى اۋماقتىڭ ىشىندەگى كوگالداندىرۋ جۇمىستارى قالالىقتاردىڭ ومىرىندە وزگەشە وزگەرىس الىپ كەلەدى دەپ ويلايسىز با؟
– ءبارى ادام ءۇشىن, مەنىڭ قالام, مەنىڭ كوشەم, مەنىڭ ءۇيىم دەگەن ۇعىمنىڭ مانىنە جەتىپ, قالا تۇرعىندارى ونى جۇرەگىمەن ايتىپ, سەزىنۋ ءۇشىن ءسوزدەن گورى ىسكە كوشۋ كەرەك. الدىمەن قالالىقتاردىڭ باس قوسىپ, ءجۇز كورىسەتىن, پىكىر الماسىپ, بوس ۋاقىتىن قالاۋىنشا وتكىزەتىن قوعامدىق ورىندارىن انىقتاۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن وڭ جاعالاۋداعى كەيبىر كوشەلەردەگى كولىك قوزعالىسىن جاۋىپ, تەك جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ يەلىگىنە قالدىرامىز. بۇل شارتتى تۇردە العاندا, قوعامدىق كەڭىستىك دەپ اتالاتىن بولادى. وسى ارقىلى كوشە مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتەمىز, ادامدار دا وقشاۋلانباي, ءبىر-بىرىمەن جاقىنداسا تۇسەدى. وكىنىشكە قاراي, قازىرگى ەلورداداعى قالا باقتارىندا ادامداردىڭ دەمالۋىنا كوپ جاعدايلار جاسالماعان. مىسالى, «اراي» ساياباعىن الىڭىزشى. ىشىندە ەمىن-ەركىن سەيىلدەپ جۇرگەن جاندى كورگەنىڭىز بار ما؟! تەمىر قورشاۋىنىڭ ءوزى نە تۇرادى؟ دەمەك, مۇنداي باقتاردىڭ قورشاۋىن بۇزىپ, بۇقارانىڭ ناعىز دەمالىس ورنىنا اينالدىرۋعا ءمان بەرگەنىمىز دۇرىس.
– سالاماتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاپ قانا قويماي, بەلسەندى دەمالىس تۇرلەرىن ۇيىمداستىرۋدا دا قالا باسشىلارىنىڭ ەسكەرەتىن تۇستارى بار دەيسىز عوي…
– وسى ماقساتتا ەسىلدىڭ جاعالاۋ ايماعىن كوركەيتۋ, دەنە شىنىقتىرۋ-ساۋىقتىرۋ ماقساتىندا ۆەلوجولداردى دامىتۋ جوسپارلانۋدا. ەسىل ارقىلى وتەتىن 5 نەگىزگى ۆەلوسيپەد كوپىرلەرىن قۇرۋ (بارلىعى 8), 3 ءتيپتى ۆەلوسيپەد جولدارىن قۇرۋ جوسپارلانۋدا. مۇنىڭ ىشىندە ۆەلوسيپەدشىلەردىڭ قوزعالىسىنا عانا ارنالعان دەربەس جول, قوعامدىق پايدالانۋداعى جولداردىڭ قۇرامىنا ۆەلوجولدار قاراستىرىلعان. سوڭعى جىلدارى قالا تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا قالا كولىگىنىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە ۆەلوسيپەدتى قولايلى كورەتىندەر ارتىپ كەلەدى. ەندى ولاردىڭ ەركىن قوزعالۋىنا دا جاعداي جاساۋ كەرەك. قالامىز تۇرعىنداردىڭ كوز قۋانىشىنا اينالىپ, شىن مانىندەگى يەسىنە اينالىپ, ماقتانىش تۇتا السا, ەسىلدىڭ ەكى جاعالاۋى قاتار گۇلدەپ, جاسىل باعىمىز ورمان بولىپ, ساياسىندا استانالىقتاردىڭ تالاي ۇرپاعى وركەندەپ, وسەتىن بولادى.
تۇيىندەپ ايتقاندا, ەلوردامىز – تەك قانا استانالىقتاردىڭ ماقتانىشى ەمەس, بۇل بۇكىل ەلىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان باس قالامىز. سوندىقتان بۇل قالانىڭ ءاربىر تۇرعىنى ونىڭ ءونىپ-وركەندەۋىنە وزىندىك ۇلەس قوسىپ, جاناشىر بولىپ جۇرۋگە ءتيىس دەپ ويلايمىن.
ايگۇل ۋايسوۆا
