فوتوجۋرناليستيكاعا بەت بۇرعىزعان چي-كو-ۆاني

 قاراعاندى وبلىسى جەزدى اۋدانىنىڭ (قازىرگى ۇلىتاۋ اۋدانى) «وكتيابر تۋى» گازەتىن قازاق سوۆەت جۋرناليستيكاسىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولار ەدى. قازاقستانداعى بىردەن-ءبىر ونەركاسىپ ورتالىعى – قارساقباي كەن ورنىنىڭ جانىنان شىققان, ەڭبەككەرلەر ءومىرىن جازاتىن, تاريحى 1932 جىلدىڭ 10 قاراشاسىنان باستالاتىن باسىلىمنىڭ تۇڭعىش رەداكتورى اقىن-جازۋشى, كومسومول مۇشەسى ءابدىلدا تاجىباەۆ بولدى. ول كەزدە كومسومول بيۋروسىنىڭ مۇشەسى رەداكتور بوپ تاعايىندالۋى سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي ەدى. جاۋاپتى حاتشىسى – جۇماعالي ساين. باۋبەك بۇلقىشەۆ, مۇقان يمانجانوۆتار ەڭبەك جولىن وسىندا باستاعان. كەيىنگىلەردەن كامال سمايلوۆ, تورەگەلدى شارمانوۆتار شتاتتان تىس ءتىلشى بوپ, ماقالالارى جاريالانىپ تۇرعان. مەن وسى اۋداندىق باسىلىمعا 1967 جىلى مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن, بەلگىلى قالامگەر يشانبەك جاۋىرتاەۆ رەداكتورلىق ەتىپ تۇرعان تۇستا كەلىپ, ارتىق-كەمى جوق ءۇش جىل جۇمىس ىستەدىم. ول كەزدە اۋداندىق گازەتتە ىستەيتىندەر قاراپ وتىرمايتىن, رەسپۋبليكالىق باسىلىمدارعا اۆتور بولادى. سوسىن «سق» («سوتسياليستىك قازاقستان») سياقتى اتا باسىلىمدار جوعارىدان شولا وتىرىپ, تالاپتى, قابىلەتتى دەگەندەرىن وزدەرىنە الدىرتاتىن. 

ءجۇرسىن ەرمانوۆ ەكەۋمىز ءبىر كابينەتتە وتىردىق. جۇرسەكەڭنىڭ ولەڭدەرى «قازاق ادە­بيەتىنە» جاريالانعان كۇنى – ۇلكەن توي.­ «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنە ءوزىم­نىڭ دە بىرنەشە وچەركىم, حابارلارىم شىقتى. ءجۇرسىن ەكەۋمىز جۋرفاككا بىرگە دايىن­دال­دىق.­ بىراق ول ءبىر جىل الدىندا ءتۇستى. ال مەن 1970 جىلى ستۋدەنت اتاندىم. كازگۋ-ءدىڭ 3-كۋرسىندا وقي ءجۇرىپ, «كازپراۆداعا» جارتى ستاۆكامەن جۇمىسقا تۇرعام. ەنگەلس سەرافيموۆيچ چي-كو-ۆاني دەگەن ۇلتى كورەي فوتوگراف بولدى. شاۋ تارتا باستاعان كەزى. چيكوۆاني دەگەن – گرۋزيندەردىڭ كنياز, دۆورياندار اۋلەتىنىڭ تەگى. گريگول چيكوۆاني دەگەن كنياز بولعان, تاپ سونداي اتپەن تانىمال سوۆەت جازۋشىسى بار. كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ۆاحتانگ چيكوۆانيدى بىلەسىزدەر. سولاردان ەرەكشەلەنەيىن دەگەن ويى ما, فاميلياسىن ادەيى ەكپىن ءتۇسىرىپ ءبولىپ جازادى. قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن, ءوزى جەتىمدەر ۇيىندە تاربيەلەنگەن. الگى تەگىن سول جەردەن تەلىپتى. تاڭعالعانىم – ءبىر باسىندا ەكى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ديپلومى بار ەدى. ءبىرى – لەنينگراد مادەنيەت ينستيتۋتى, ەكىنشىسى – پلەحانوۆ اتىنداعى ماسكەۋ حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىكى. ونىمەن قويماي, مگۋ-ءدىڭ جۋرفاگىنەن شىققان كىتاپتاردى كەمىرەدى. سول زامانداعى تالاپتىڭ كۇشتىلىگى عوي. ءوزى 1970 جىلى حالىقارالىق فوتوكونكۋرستىڭ گران-پري بايگەسىن جەڭىپ العان. «پراۆدا» ءبىرىنشى بەتىنە شاعىن حابار بەردى. ول كەزدە ءار فوتوسۋرەتشىنىڭ كورىنىستى بەرۋ ءادىسى, ءستيلى بار ەدى. چي-كو-ۆاني فيلوسوفياعا قاتتى ءمان بەردى. ءبىر سۋرەتىنە قاتتى قىزىقتىم: قارالىعى قازاننىڭ تۇبىندەي نەگر جىگىتى ورىن­دىققا جايعاسقان. جانىندا – ورىستىڭ تولعان ايداي تولىسقان اپپاق قىزى. قىزدىڭ قولىندا لەنيننىڭ تومى, انا جىگىتكە ءبىر­دەڭە ءتۇسىندىرىپ وتىر. قانداي كەرەمەت سۋرەت دەسەڭشى! ءبىر عانا كورىنىسپەن سوۆەتتىك كوم­مۋنيس­تىك يدەولوگيانىڭ افريكالىقتارعا ىقپالىن كورسەتە العان.
مەنىڭ فوتوجۋرناليستيكاعا تۇبەگەيلى بەت بۇرۋىما سەبەپكەر بولعان سول چي-كو-ۆاني ەدى. ساباقتان كەيىن قۇستاي ۇشىپ رەداكتسياعا جەتەمىن. ول ءتورتىنشى بەتتەگى مادەنيەت حابار­لارىنا سۋرەت ءتۇسىرۋدى ماعان دايىنداپ شىعارىپ قويادى.
ول كەزدە سۋرەتتىڭ جانرى بىرنەشەۋ ءارى سوعان ادەيى مامانداناتىن. ءوز باسىم حابار جانرىنا بەيىمدەلدىم. قازىر عوي پىتىرلاتىپ ءتۇسىرىپ اكەلىپ تاستاي سالادى. ال ول زاماندا ءار سۋرەتكە تۇسىندىرمە ءماتىن جازاسىڭ. ونداي تالاپتى 1975 جىلى كازتاگ-تىڭ (قازاق اقپاراتتىق اگەنتتىگى بوپ وزگەرگەن) كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى تىلشىلىگىنە تۇرىپ, بەرتىنگە دەيىن 24 جىل تابان اۋدارماي جۇمىس ىستەگەندە كورە قالدىق. تاسس-قا ايىنا كەمى 4-5 سۋرەت بەرۋىمىز كەرەك. جوسپاردى ورىن­دا­ما­ساق, كادىمگىدەي سوگىس ەستيتىنبىز.
«ءجۋرناليستىڭ جۇلدىزدى ءساتى» دەگەندە, ەسىمە مىنا ءبىر وقيعا تۇسەدى. كوكشەتاۋ مەدي­تسي­نالىق ۋچيليششەسىندە حالىقارالىق قىزىل كرەست كوميتەتىنىڭ فلورەنس نايتينگەيل اتىنداعى مەدالىمەن ماراپاتتالعان مەدبيكەلەرگە ارنالعان الەمدەگى جالعىز «مەيىرىمدىلىك جانە قاھارماندىق» مۇرا­جايى بار. سول ماراپاتتىڭ قازاقستانداعى ەڭ العاشقى يەگەرى – كوكشەتاۋلىق ماريا سميرنوۆا-كۋحارسكايا. سوعىستىڭ العاشقى كۇنىنەن قاتىسىپ, اتقىشتار باتالونى سانۆزۆودىنىڭ كومانديرى رەتىندە مايدان دالاسىنان 300-دەن استام جارالى جاۋىنگەردى امان الىپ شىققان. ول تۋرالى «پاتريوت رودينى» گازەتى جازعان. 1949 جىلى كوكشەتاۋ وڭىرىنە كوشىپ كەلىپ, تىڭ جانە تىڭايعان جەر­لەر­دى يگەرۋگە اتسالىسىپتى. ءوڭىرى تولعان مەدال. ءالى دە كوزى ءتىرى. بىردە, ۇمىتپاسام, 1982 جىلى, مارينا پەتروۆنا ءوزى سياقتى مەدال يەگەرلەرىمەن كەزدەسەتىن بولدى. تسەلينوگراد قالاسىنىڭ تۇرعىنى ۆەرا شيروكايا ەكەۋىنىڭ ساعىنىسا كورىسىپ جاتقان تۇسىن وبليسپولكومنان ءبىر ءتۇسىرىپ الدىم. سوسىن تاجىكستاننان كەلگەن ريحسيحون مۋمينوۆا ەكەۋىن كوكشەتاۋدىڭ لەنتا توقۋ فابريكاسىندا ءتۇسىردىم. ايتايىن دەگەنىم, سول سۋرەتىم «پراۆدا» گازەتىنە باسىلدى. ارتىنشا, بولگاريادان ماريا پەتروۆنانىڭ اتىنا ماي­دان­داسىنان حات كەلدى.
ال ەكىنشى تەبىرەنە ەسكە الاتىن ساتتەرىمنىڭ ءبىرى – مارشال جۋكوۆتىڭ ءرولىن سومداۋمەن اتاعى شىققان كەڭەس وداعىنىڭ حالىق ءارتىسى ميحايل ۋليانوۆپەن بىرگە ءجۇرىپ, اۆتوگراف العانىم. 1985 جىلى ۇلى جەڭىستىڭ 40 جىل­دى­عىنا «پوبەدا» كينوسى ەندى شىققان كەزدە ۋليانوۆ كوكشەتاۋعا كەلدى. ونىمەن بىرگە كولىكتە كوكشەتاۋ وبلىستىق پارتيا كومي­تەتىنىڭ حاتشىسى ابدەش قالمىرزاەۆ, مەن, سوسىن جۇرگىزۋشى عانا بولدى. اڭگىمەنى جاقسى ايتادى. ۆاحتانگوۆ اتىنداعى تەاتردا­ كوسەمدى ويناپ ءجۇرىپ, انتراكت كەزىندە گريمىن سۇرتپەستەن بۋفەتتىڭ ارتقى ەسىگىنەن كەلىپ, «ۆاليا, داۆاي, ناليۆاي 50 گرامم!» دەپ ايعىر ستا­قانمەن اقاڭدى قاعىپ سالاتىنىن ايتىپ, قىران-توپان كۇلدىرگەن. لەنيننىڭ ارت­قى ەسىكتەن كىرىپ, تاماق جىبىتەر تىلەپ تۇر­عانىن كورگەن كەيبىر كورەرمەندەر «بۇل نە ماسقارا!» دەپ شۋلايتىن كورىنەدى. كوك­شە­تاۋدا قۇس فابريكاسىنا بارعانىمىزدا, جۇمىسشىلار باسقا اكىم-قارانى كوزگە دە ىلگەن جوق, ۋليانوۆتى قاۋمالاپ سۋرەتكە ءتۇستى. ول كەرەمەت كادرلار مەندە ءالى ساقتاۋلى. ونەردىڭ دە, جۋرناليستيكانىڭ دا قادىرى كەتپەگەن زامان ەدى عوي.