كوركەم كىسى ەدى

«الدامشى ەكەن بۇل جالعان, بۇل جالعاندا كىم قالعان؟ بۇل جالعاننىڭ  جۇزىنەن, قارا دا وتكەن, حان دا وتكەن…» دەپ ماراباي جىراۋ ايتقانداي, ەل يگىلىگىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, ادىلدىك ۇستانىمى مەن حالىق ءىلتيپاتىنا بولەنگەن كەڭەس امانۇلى 88 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى.

ءىسى دە, ونەگەلى ءومىر جولدارى دا, جاراتىلىس-ءبىتىمى دە كوركەم كىسىلىك تاعىلىمدارى دا ءوز الدىنا ءبىر دانالىق الەم دەۋگە بولادى. جايساڭ جاننىڭ ءومىر جولدارى – قازاققا ادال قىزمەت ەتۋدىڭ ءرامىزى. ناقتىلاپ ايتساق, 1954-1959 جىلدارى عىلىمي-مادەني الەۋەتى جوعارى الماتى اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ اگرونوميا فاكۋلتەتىندە وقىپ, سودان سوڭ 1959-1994 جىلدارى باياناۋىل وڭىرىندە باس اگرونوم, اۋداندىق اۋىلشارۋاشىلىق باسقارماسى باستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى, تورعاي وبلىسى ارقالىق اۋدانىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى, جانگەلدين اۋدانى پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى, كەيىن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءحىV سەزىندە ورتالىق كوميتەت مۇشەسى, تورعاي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى, 1986 جىلدان وبلىستىق اگروونەركاسىپ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن قوسا اتقاردى. جامبىل وبلىسى اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش كاسىبي پارلامەنتى جوعارى كەڭەسىنىڭ ء(حىىى شاقىرىلعان) دەپۋتاتى.

90-جىلداردىڭ ورتاسىندا اقمولادا «بىرلىك» استىق كومپانياسىن قۇرىپ, نارىقتىق ەكونوميكانىڭ دا تاسىن ورگە دوڭگەلەتتى. ەلوردانىڭ ىرگەسى قالانىپ جاتقاندا جاس باسشىلارعا, ءىزباسارلارىنا اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىردى.

ەل اعاسى كەڭەس امانۇلىنىڭ شامىرقانىپ-بۋىرقانىپ, اقىل-پاراساتپەن كەڭىنەن تولعاپ كوسىلە سويلەگەنىنە كۋاگەر بولعانىم بار. 2014 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ 20-كۇنى سۇلتانماحمۇت تورايعىرۇلى اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە سىلەتى ءوڭىرىنىڭ مەكتەپ باسقارعان ايتۋلى مۇعالىمى, شەجىرەشى قامزا ءجۇنىسۇلىنىڭ 100 جىلدىق مۇشەلتويى ەدى. بۇل جيىنعا سول ءوڭىردىڭ قالالارعا قونىس اۋدارعان 96 ادامى – اقساقالدار, بايبىشەلەر, موسقالدانعان ايەلدەر, كەلىن-كەپشىكتەر قاتىسقان… بارشاسىنىڭ ءوڭ-الپەتىنەن سىلەتىسىن ساعىنعانى كورىنىپ تۇردى.

 جارتى ساعات بويى ويىن, پىكىرىن شاكارىمنىڭ سوزدەرىمەن تۇزدىقتاپ, كەسەك-كەسەك تۇجىرىمدار تۋىنداتتى. مي قايناتار ىستىقتا دەنساۋلىعى سىر بەرسە دە, ءارى استانادان كەلسە دە سىلەتىلىكتەردى سىلىكتى-اۋ! اتا قونىستان بەزگەندەرگە بۇل ءبىر تەڭدەسى جوق ساباق بولدى-اۋ!

وسى ءبىر ءسوز ساپتاسىنان, وي تولعاۋىنان, تاپقىرلىق, ايتقىشتىق شەبەرلىگىنەن ونىڭ بىلىمدارلىعىن, وقىپ-توقىعاندىعىن كورۋگە بولادى. ومىردەن كورگەنى, ءتۇيىپ-تەرگەنى, ەل-جۇرتىنا بەرگەنى ولشەۋسىز ماقساتكەر ابىز اقساقالدىڭ ينتەللەكتۋالدىق-شىعارماشىلىق الەۋەتىن, تاريحي تانىمىن, كەمەل بولمىسىن «اتالاردىڭ اقىلى, دانالاردىڭ ناقىلى» اتتى كىتابىنان (پاۆلودار, 2014 جىل, 646 بەت) تولىق باعامداۋعا بولادى. اۋقىمدى تاقىرىپتاردى بارىنشا مول قامتىعان. مىسالى: «ءدىن – دۇنيە تىرەگى», «اتا-انالار الەمى», «ءتالىم-تاربيە تابيعاتى», «انا ءتىلىڭ – ار-نامىسىڭ», «ادەپتىلىك مادەنيەتى», «عالام عاجايىپتارى», «تابيعات – تال بەسىگىڭ», «ۋاقىت كوشى», «اتالاردىڭ اقىلى…», «تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريحى». تۇتاستاي العاندا, بۇل ماتەريالداردا عىلىم, ءبىلىم, ساياسات, دۇنيەتانىم, عارىش, سانا, ەتنوپەداگوگيكا, تۇلعاتانۋ تۋرالى باعا جەتپەس مالىمەتتەر, دەرەكتەر جەتكىلىكتى.

حالىق قىزمەتكەرى, ەل زيالىسى كەڭەس امانۇلىنىڭ ءومىرى عيبراتتى, ماعىنالى. «مەن دە ارناپ وتكەندەرگە وي تولعايىن دا» دەگەندەي, ادىلدىكتىڭ, تازالىقتىڭ, ادامگەرشىلىكتىڭ, ەڭبەكشىلدىكتىڭ سيمۆولىنداي, رامىزىندەي نارتۇلعالار حاقىنداعى ەستەلىكتەرىنىڭ ءجونى بولەك. ماسەلەن: «اسقاقتاتقان ەل ءىسىن اسقارالى ەر ەدى» (ەركىن اۋەلبەكوۆ تۋرالى), «قىردىڭ قىرانى ەدى» (ايىپ قۇسايىنوۆ), «باتىرلىق پەن باتىلدىق – ەگىز» ء(بىرالى نۇرتازين), «تورعايدىڭ ءداستۇرلى ساربازدارىنىڭ ءبىرى ەدى» (تۇرسىن شايماعامبەتۇلى), «ءومىر جولى ۇستازدىق ەدى» (حامزا ءجۇنىسۇلى), «ۇمىتىلماس ەڭبەگى بار ەسىمى» (باقۇستار رامازانوۆ) جانە ت.س.س. ارقايسىسى تاعىلىم ساباقتارىنداي, زامانا ايناسىنداي, ادەپتىلىك الىپپەسىندەي, قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ ۇلگىسىندەي دەرسىڭ! ايتالىق, عاسىر تۇلعاسى ەركىن اۋەلبەكوۆ­تىڭ قانداي تاجىريبەلى, پاراساتتى باسشى بولعانىنا, قانداي ارى دا, جانى دا, قولى دا تازا بولعانىنا, كىرشىكسىز ادامشىلىق قاسيەتتەرىنە ءۇڭىلىپ, مولدىرەتە باياندايدى.

كىتاپقۇمارلىق – بىلىمگە قۇمارلىق. شىنايى ءبىلىمنىڭ تاعدىرشەشتى ءمانى بار! سارىارقانىڭ سارى بەلىندە قازاقى ورتادا تۋىپ-وسكەن كەڭەس امانۇلى مەكتەپ قابىرعاسىندا كىتاپ وقىشتىعىمەن ەرەكشەلەنگەن جانە دە اقىل بەزبەنىنە سالىپ وي-تۇجىرىمدار تۇيە بىلگەن. وسى رەتتە كەڭەس اتا مىناداي سىرىمەن ورتاقتاسادى: «ونىنشى سىنىپتى بىتىرەردە مەنى التىن مەدالعا ۇسىندى. مەنى قۇرتقان – ورىس ءتىلى. ورىس ءتىلى شىعارماسىنان ءۇش قاتە شىعىپ, ءۇش الىپ قالدىم. الماتى اۋىلشارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا تۇسەردە دە قورىققانىم وسى ورىس ءتىلى بولدى. ءبىر ورىنعا – توعىز بالا. ەمتيحانداردىڭ ءبارىن جاقسى تاپسىرىپ كەلە جاتىرمىن. ەڭ سوڭعى ەمتيحان – ورىس تىلىنەن شىعارما. شىعارماعا وتە جاقسى بىلەتىن ماياكوۆسكيدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى كەلدى. جاقسى بىلگەنىمدى قايتەيىن, ورىس تىلىندە قاتەسىز جەتكىزە المايمىن. ەكىنشىسى, «پوچەمۋ يا پوستۋپايۋ ۆ ينستيتۋت» اتتى ەركىن تاقىرىپ ەكەن. مەن سونى قالادىم. كوپ جازسام قاتە جىبەرەتىنىمدى بىلەمىن. سوندىقتان ءبىر-اق اۋىز ءسوز جازدىم. «حوچۋ بىت ۆىسوكو وبرازوۆاننىم گراجدانينوم رودينى ي ۆىسوكو كۆاليفيتسيروۆاننىم سپەتسياليستوم سەلسكوگو حوزيايستۆا» دەدىم دە نە بولسا, و بولسىن دەپ قويا بەردىم. ءۇش كۇننەن كەيىن نەشە الدىم ەكەن دەپ بارسام, تىزىمدە ءتورت دەگەن باعا تۇر. ونى مەن مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن ەدىم. الدىڭعى جىلى كەڭەستەر وداعىنىڭ اتاقتى چەكيسى بولعان رەزنيكتىڭ بۇركەنشىك سۋۆوروۆ دەگەن فاميليامەن شىققان كىتابى قولىما ءتيىپ وقىسام, ىشىندە مىناداي وقيعا جازىلىپتى: ستالين يسپان قىزى رولىندە بەس بويجەتكەندى شپيوندىققا دايارلاۋعا تاپسىرما بەرەدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ وعان تاعى ءبىر قىز قوسىڭدار دەيدى. قىزداردى وقىتىپ, دايارلايدى. وقۋ كۋرسى بىتكەن سوڭ ەمتيحان الادى. شىعارما تاقىرىبى – «كابى يا بىلا تساريتسەي». بارلىق قىزدار شىعارما جازىپ جاتىر. ەڭ سوڭعى الىنعان التىنشى قىز ءبىر عانا سويلەم جازىپتى. مۇعالىم قاسىنا قايتا-قايتا كەلىپ «سەن نەعىپ وتىرسىڭ, جازبايسىڭ با؟» دەيدى. قىز «مەن جازدىم» دەيدى. قالعان بەس قىز ەكى-ءۇش ساعات وتىرىپ, شىعارمالارىن جازىپ بەرەدى. شىعارمالاردى ستالينگە اپارىپ تاپسىرادى. ستالين شىعارمالاردى وقىپ بولعان سوڭ, التىنشى قىزدىكى قايدا دەپ سۇرايدى. مۇعالىم: «ول تۇك جازعان جوق. بار بولعانى ءبىر-اق سويلەم. سوسىن اكەلمەدىك» دەيدى. ستالين الدىرتادى دا, ويلانىپ ءبىراز وتىرىپ, مىرس ەتىپ كۇلەدى. التىنشى قىز «پوكوريلا بى ۆەس مير» دەپ جازعان ەكەن. ستالين الدىڭعى بەس قىزدىڭ قاجەتى جوق, وسى سوڭعىنى دايارلاڭدار دەسە كەرەك. وسىنى وقىپ وتىرىپ, ينستيتۋتتا ورىس تىلىنەن ەمتيحاندى قالاي تاپسىرعانىم ەسىمە ءتۇستى».

كەڭەس امانۇلىنىڭ  كەمەل كىسىلىك كەلبەتى, ىسكەرلىك, ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى, ەل, حالىق الدىنداعى ابىرويى تۇلپار شابىستى, سۇڭقار داۋىستى ءدۇلدۇل اقىنىمىز سەرىك تۇرعىنبەكۇلىنىڭ مىنا ءبىر وي شۋماقتارىندا كورىنىس تاپقان:

كەلىستى كەلبەتى بار كەمەڭگەردەي,

ەرلىگىن ەستىگەن ەل ەلەڭدەردەي.

ءامىرىن جۇرگىزدى ول,

قايدا بولسىن –

تامىرىن تەرەڭ تارتقان ەمەندەردەي.

كەڭەس ول,

ءوزىمىزدىڭ امانۇلى,

تاۋسىلماس جاقسى كۇنگە جاڭالىعى.

بىلىنگەن تاڭدايىنان شەشەندىگى,

كورىنگەن ماڭدايىنان دانالىعى.

سىلەتى ەلىنىڭ ارداعى قازىنالى قاريا, جىگەرلى, نامىستى قايراتكەر كەڭەس امانۇلى جۋانتوبە ەلدى مەكەنىندە تۇگەل باتىرعا ەستكەرتكىش-بەلگى ورناتتى جانە 2006 جىل ەل يگىلىگى ءۇشىن قىزىلاعاش اۋىلىندا مەشىت, ءدىني راسىمدەر ۇيىمداستىراتىن اسحانا ءۇيىن سالدىردى.

اسىلى, ەلى تانىعان ارداقتى كەڭەس امانۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق, مايتالماندىق, ادامشىلىق ونەگەسى, ويلى ءسوزى, قىمبات تاجىريبەسى, رۋحى, بابالارعا دەگەن ىزەت-قۇرمەتى قازاق ەلىن, ەلوردا زيالىلارىن قىزىقتىرىپ, قۇلشىندىرىپ وتىرارى حاق.

سەرىك نەگيموۆ,

قازاقستاننىڭ ەڭبەك

سىڭىرگەن قايراتكەرى,

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ

دوكتورى, پروفەسسور