قاشاندا جىلدىڭ باسى جاڭالىقتارعا تولى. بۇل كەزەڭدە ءومىر ەسىگىن اشقان تاۋ تۇلعالار قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن كوپ نارسە جاساپ كەتتى. اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, ءۇش مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى, قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ اكەسى مەڭلىاحمەت جۇمابايۇلى مەن اناسى زاۋرە بايرقىزىنىڭ وتباسىندا 1912 جىلى 12-قاڭتاردا دۇنيەگە كەلدى.
جارتى عاسىرعا جۋىق ەل تاعدىرىنا ارالاسقان ابىرويلى ۇل كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە ەستە قالدى. ۇلت مۇددەسىن قورعاپ قالۋعا كەلگەندە ەشكىمگە ەسە جىبەرمەۋگە تىرىستى. وزبەكستانعا ءوتىپ كەتكەن قازاقستان اۋداندارىن قايتارۋ, تىڭ جەرلەردى يگەرۋ, ەرەيمەنتاۋ توپىراعىنان نەمىس اۆتونومياسىن اشۋعا جول بەرمەۋ جانە شارداراعا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالدىرماۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە اسقان تاباندىلىق تانىتتى. وسى قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا قازاقستان وداق بويىنشا ەكىنشى استىقتى القاپقا جانە كوپسالالى ونەركاسىپ ايماعىنا اينالدى.
ونىڭ تۇسىندا قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى مەن اۋىل شارۋاشىلىعى وركەندەدى. رەسپۋبليكانىڭ كوپتەگەن وڭىرىندە زاۋىت-فابريكالار سالىنىپ, جاڭا ينفراقۇرىلىمدار بوي كوتەردى. بۇدان وزگە قوناەۆتىڭ ونەرپازداردى قولداۋىنىڭ ارقاسىندا قازاق ونەرىن بار الەم تانىدى.
ديمەكەڭنىڭ قولىندا شەكتەۋلى بيلىك بولسا دا شاماسى كەلگەنشە حالىقتىڭ جاعدايىن ويلاعانىن, ۇلتتىق مۇددەنى قورعاعانىن حالىق ءبىلدى دە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى رەتىندە عانا ەمەس, ناعىز ۇلت كوسەمى, باسشىسى رەتىندە تانىدى. 1986 جىلعى «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ» ديمەكەڭ قىزمەتىنەن بوساعان كۇنى بولۋى بەكەر ەمەس-ءتى.
حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ وسۋىنە, ەڭسەسى كوتەرىلىپ ۇلت رەتىندە ۇيىسا تۇسۋىنە د.ا.قوناەۆ ەرەكشە ۇلەس قوستى. سوندىقتان ديماش احمەتۇلى قوناەۆتى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى ءبىر ساياساتكەر رەتىندە وقۋلىقتاردا لايىقتى ورىن الۋعا ءتيىس, ونەگەلى ءومىرى جاستارعا ناسيحاتتالۋى قاجەت-اق.
استانادا دىنمۇحامەد قوناەۆ اتىنداعى №66 مەكتەپ-ليتسەيى بار. بۇل مەكتەپ – استانا مەكتەپتەرىنىڭ اراسىندا وزىندىك دارا ورنى بار ءبىلىم وردالارىنىڭ ءبىرى. ول 2011 جىلدىڭ 5 قاڭتارىندا قالا اكىمدىگىنىڭ قاۋلىسىمەن اشىلدى. استانا قالاسى اكىمدىگىنىڭ 29.03.2022 جىلعى №107-876 قاۋلىسىمەن مەكتەپكە دىنمۇحامەد قوناەۆ اتى بەرىلدى. مەكتەپ عيماراتى استانانىڭ ناق تورىندەگى «بايتەرەك» مونۋمەنتىنىڭ جانىندا ورنالاسقان. قازىرگى تاڭدا 2600-دەن استام وقۋشى ءبىلىم الۋ ۇستىندە. مۇندا رەسپۋبليكاعا تانىمال بىلىكتى ۇستازدار ەڭبەك ەتەدى. ۇستازدارى ءار جىل سايىن وتەتىن «ۇزدىك پەداگوگ» سايىسىنا قاتىسىپ, جۇلدەلى ورىندارعا يە بولىپ ءجۇر. اتاپ ايتساق, 2018 جىلى باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمى مەرۋەرت كابيەۆا قالالىق دەڭگەيدە 3 ورىن يەلەندى. 2020 جىلى ماتەماتيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى ساندۋعاش پارمانوۆا قالالىق دەڭگەيدە باس جۇلدە يەلەنىپ, رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە «2020 جىلدىڭ ۇزدىك پەداگوگى» اتاعىنىڭ يەگەرى جانە «2020 ءبىلىم بەرۋ ۇيىمىنىڭ ۇزدىك پەداگوگى» اتاندى. جالپى, ءبىلىم بەرەتىن پاندەر بويىنشا پاندىك وليمپيادالارعا حالىقارالىق, رەسپۋبليكالىق, قالالىق دەڭگەيدە 700-گە جۋىق وقۋشى قاتىسىپ, جۇلدەلى ورىندارعا يە بولدى. پاندىك وليمپيادا, عىلىمي جوبا سايىستارى جانە ءتۇرلى بايقاۋلارعا قاتىسۋ ناتيجەسىندە قالا دەڭگەيىندە «ۇزدىك 10 مەكتەپ» قاتارىندا, رەسپۋبليكا كولەمىندە «100 ۇزدىك مەكتەپ» قاتارىنان كورىنىپ كەلەدى, مۇنىڭ ءوزى – مەكتەپ ۇجىمى ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك.
حالىقارالىق باكالاۆرياتتىڭ نەگىزگى ماقساتى – بىلىمگە قۇمار, زەردەلى جانە قامقورشىل, بولاشاقتا مادەنيەتارالىق تۇسىنىستىك پەن سىيلاستىق ارقىلى الەمدى دامىتىپ جانە ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋدا ءوز جولىن تاۋىپ, ىقپالىن تيگىزەتىن جاستاردى تاربيەلەۋ بولسا, مەكتەپ 2019 جىلى حالىقارالىق باكالاۆريات باعدارلاماسىنا كانديدات رەتىندە تىركەلدى. 2021 جىلى جەلتوقسان ايىندا اۆتوريزاتسيالىق ۆيزيتتان ءوتىپ, 2022 جىلى قاڭتار ايىندا رەسمي تۇردە «حالىقارالىق مەكتەپ» اتاعىن الدى. B Primary Years Programme (PYP) باعدارلاماسى 3 پەن 12 جاس ارالىعىنداعى بالالاردى ءومىر بويى وقۋدى قولدايتىن بەلسەندى ءارى قامقور ازامات رەتىندە تاربيەلەۋدى كوزدەيدى. ءبىلىم بەرۋ مازمۇنى, ءادىس-تاسىلدەرى جاڭارعان مۇعالىمدەر ساباعىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر بار. مەكتەپ مۇعالىمدەرى ساباق بەرۋ ۇردىسىندە Global Scholar – حالىقارالىق باعدارلاماسى, Nestle سالاۋاتتى تاماقتانۋ مەكتەبى, باعدارلامالاۋ نەگىزدەرى, ەموتسيونالدى ينتەللەكت, STEM, روبوتوتەحنيكا سياقتى يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى قولدانادى.
وقۋشى مەن ۇستازداردىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى, شىققان بيىكتەرى مەن اتقارعان يگى ىستەرىنە اينالعان بۇل مەكتەپ – كيەلى شاڭىراق, ىرگەلى وردا. وسى شاڭىراقتان تالاي قازاق بالاسى ءبىلىم الىپ, وتانىمىزدىڭ يگىلىگىنە قىزمەت اتقارۋعا ومىرلىك جولدامامەن اتتاندى. ولاردىڭ بارلىعى دا ۇلت كوسەمى ديماش اتاسى اتىنداعى مەكتەپتە ءبىلىم العاندىعىن ماقتان تۇتادى.
ديمەكەڭنىڭ اتىمەن اتالعان مەكتەپتە مۋزەي جاساقتالۋ ۇستىندە ەكەن, ازىرگە ديماش اتامىز ءوزى جازعان, ول تۋرالى جازىلعان دۇنيەلەردى ءبىر پاراقتاپ شىعۋدى ءجون كوردىك.
1978 جىلى ديماش احمەتۇلىنىڭ «كەڭەستىك قازاقستان», «تاڭدامالى سوزدەرى مەن ماقالالارى», 1992 جىلى – «و مويوم ۆرەمەني», 1994 جىلى – «وت ستالينا دو گورباچيوۆا», 1994 جىلى – «اقيقاتتان اتتاۋعا بولمايدى» اتتى ماقالالارى مەن كىتاپتارى جارىق كوردى. وندا ءبىراز ايتقاندارى, ەستەلىكتەرى بار.
«مەن ءتاڭىر سىيعا تارتقان ءبىراز جاسقا كەلدىم. جاقسىنى دا كوردىم. جان اۋىرتقان كۇندەردى دە باستان كەشىردىم. ول – مەنىڭ عۇمىرىم. بىراق بۇل ءومىردى حالىقتان بولە-جارا قاراعان ەمەسپىن. حالقىم ات جالىن تارتىپ مىنگەن ازامات كەزدەن الدىما قويعان بار ارمان, بار ماقساتپەن ەنشىلەس بولدى. ساعان قالتقىسىز قىزمەت ەتتىم. اماناتىڭا ادال بولدىم. سوڭعى دەمىم تاۋسىلعانشا ەلىمە, جەرىمە قىزمەت ەتۋدەن تالمايمىن. مەنىڭ ءتىرى پەندەگە وكپەم جوق. ال مەندە كەتكەن وكپە-ناز بولسا, اق باسىمدى ءيىپ, مىڭ قايتارا كەشىرىم سۇرايمىن. بىرىنشىدەن, ۇرەيدەن اۋلاق بولايىق. سەنىم جوعالماسىن. قيىنشىلىق دەگەن قيۋى كەلمەيتىن ءىس ەمەس, جۇمىلا كوتەرەيىك. ەكىنشىدەن, تاتۋ ۇيگە تاقسىر ەت جۋىمايدى. بىرلىگىڭە يە بول. ۇشىنشىدەن, وزىڭە جاقسىلىق تىلەسەڭ, وزگەگە جاماندىق قىلما دەگەن ەكەن ديماش احمەتۇلى.
دىنمۇحامەد احمەتۇلى حالىق اندەرى مەن كۇيلەرىن تىڭداپ, روماندار مەن تانىمدىق ادەبيەتتى كوپ وقىعان. سپورت تۇرلەرىنەن بوكس پەن كۇرەستى ەرەكشە ۇناتقان. قارتايعان شاعىندا دا كۇندە تاڭەرتەڭ جارتى ساعاتتاي ۋاقىت جاتتىعۋ جاسايتىن بولعان.
وكىنىشكە قاراي, حالقىنىڭ سۇيىكتى ۇلى ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي قيىن كۇندەردى باستان كەشىردى. وعان كۇيە جاعىلىپ, ورىنسىز پىكىرلەر ايتىلدى. دەسە دە ول قالىڭ ورماندا تەك بيىك قاراعايدىڭ باسىن جەل قالاي شالسا, ءدال سولاي توزە ءبىلدى. اقىرىندا 1993 جىلى مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىسۋ ءۇشىن سارقانتقا بارىپ, سول جەردە 82 جاسقا قاراعان شاعىندا كوز جۇمدى.
قوناەۆتانۋشى وراز قاۋعاباەۆ جازعانىنداي, بۇرىنعى تسەلينوگراد قازىرگى استانانى ديمەكەڭ كورگەن جوق. استانا اۋىساردىڭ الدىندا دۇنيە سالعان بولاتىن. استانادا گۇلزارلى كوشە جانە د.قوناەۆ اتىنداعى كوللەدج كەمەڭگەردىڭ رۋحىن لاۋلاتىپ, ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن الەمگە ايگىلەپ تۇر. دىنمۇحامەد قوناەۆ داڭعىلىندا ول كىسىنىڭ اتى كۇندە ايتىلىپ, رۋحى جاڭعىرىپ تۇر. ەگەر كورنەكتى تۇلعاعا قالادا ەسكەرتكىش ورناتىلىپ جاتسا, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
قوناەۆ تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر:
دىنمۇحامەد قوناەۆ – كسرو-دا ەڭ بيىك ساياسي لاۋازىمعا يە بولعان العاشقى قازاق.
ول كسرو-نىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن باسقاراتىن 15 مۇشەلىك پوليتبيۋرو مۇشەسى بولعان.
وتباسىنداعى 11 بالانىڭ 4-ءسى.
بويى – 198 سم. 46-ولشەمدەگى اياق كيىم كيگەن.
ءحوببيى: قارۋ-جاراق جيناۋ, اڭشىلىقتى ۇناتقان.
قوناەۆتىڭ جەكە كۇزەتشىلەرى بولماعان.
باسقالارى جەكە كۇزەتشىلەرىمەن جۇرگەندە, قوناەۆ جاي عانا تاڭەرتەڭ جۇمىسىنا جاياۋ بارىپ كەلىپ جۇرگەن. اكادەميك شەنى ءۇشىن 340 رۋبلدىك تولەماقىدان باس تارتقان.
شاعىن پاتەرىندە (قازىر مۇراجاي) 24 جىل ءومىر سۇرگەن, پاتەر اۋدانى – 200 ش.م.
كەزىندە لەونيد برەجنەۆ (كسرو باسشىسى) الماتىعا ءبىرىنشى رەت كەلىپ, قوناەۆتىڭ ۇيىنە قوناققا كەلەدى. پاتەرىن ارالاپ-ارالاپ: «بار دۇنيەڭ وسى ما؟» دەپ تاڭدانادى.
ومىرىندە «ۇلىق بولساڭ, كىشىك بول» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستاندى. دىنمۇحامەد قوناەۆ ۇزاق جىل قىزمەتتەن كەيىن زەينەتكە شىققان شاعىندا ۆيزيتكا جاساتقان ەكەن. وسى كىشكەنە ءتورتبۇرىشتى قاعازعا اتى-ءجونى مەن «تاۋ-كەن ينجەنەرى» ەكەنىن عانا جازدىرادى. سوندا اينالاسىنداعىلار قايراتكەردىڭ قاراپايىمدىلىعىنا قاتتى تاڭعالعان. ءوزىنىڭ بۇل شەشىمىن «ونىڭ ءبارى وتپەلى دە كەتپەلى, ال «تاۋ-كەن ينجەنەرى» دەگەن – ومىرلىك نارسە» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
