«ءوز اعامىز» دەپ ءىش تارتاتىن اعايىنىمىز وزبەك سوڭعى ۋاقىتتارى سىرتقى دۇنيەگە كوز تىگىپ, گەوساياسي ويىنداردا ايتارى بارىن ءبىلدىرىپ وتىر. ەڭبەك پەن ساۋدادا ۇلگى قىلاتىن الاشاپان كورشىمىز ەندى ءوزىنىڭ كارتاداعى ورنىنان دا پايدا ىزدەي باستاعان سياقتى. ايتەۋىر تمد باستامالارىنان دا, اقش-تىڭ ىقپالىنان دا ادەتتە ساياق جۇرەتىن وزبەكستان بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە بارلىق تاراپتارعا كەرى بۇرىلىپ تا, قۇشاعىن اشىپ تا ۇلگەردى.
وزبەكستان – ءوزىنىڭ اۋعانستانمەن 100 شاقىرىمنان ءسال اساتىن شەكاراسىن تمد ەلدەرىنە ءساتتى ساۋدالاپ كەلدى. «ناشا مەن ەكسترەميزم قاقپاسىن» بىتەپ وتىرعانى ءۇشىن وزبەكستاننىڭ العان ساياسي-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرى بولەك زەرتتەۋدىڭ تاقىرىبى. ايتالىق, 90 جىلدارى باس كوتەرىپ, ءبىرشاما جەڭىسكە جەتكەن تالىبتەردىڭ ەۋرازيا ايماعىنا سارا جول سالىپ الۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.
بۇلارعا, اۋعانستاننىڭ باتىسىنداعى ۇلكەن وزبەك دياسپوراسىن قوسىڭىز. اۋعانستاننىڭ بالح ايماعىنداعى 2,5 ملن ادام شىن ءمانىندە پرەزيدەنت قارزايدان گورى, وزبەك گەنەرالى دۋستۋمعا باعىنادى. اۋعانستان سياقتى مازاسىز ەلدە مۇنداي ساياسي كوزىردىڭ بولۋى وزبەكتەردىڭ تمد ىشىندە اۋعان باعىتى بويىنشا ءوز ايتارى بار ەل بولۋىن قامتاماسىز ەتىپ كەلدى.
دەگەنمەن, بار اۋعان ماسەلەسىندە وزبەكتىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسە بەردى دەۋگە دە بولمايدى. رەسەي اۋعان تاقىرىبىندا و باستا وزبەكستانعا ەمەس, تاجىكستانعا ارقا سۇيەگەن بولاتىن. 2000 جىلدارى اۋعانستاندا تالىبتەرگە قارسى اۋعاندىق سولتۇستىك اليانس (NATO ەمەس) جەڭىسكە جەتىپ, وعان قوسا – امەريكا باستاعان NATO مۇشەلەرى اۋعانستانعا اسكەر كىرگىزە باستاعان تۇستا, وزبەكستاننىڭ بەيبىتشىلىك ميسسياسىنداعى ءرولى ايتارلىقتاي تومەندەپ كەتتى. ال كەيىنگى ءاندىجان وقيعالارى حالىقارالىق ساحناداعى بەدەلدى كادىمگىدەي ءتۇسىرىپ كەتىپ ەدى.
بىراق بۇگىندەرى ءبىز قايتادان, ءتىپتى, باسقاشا جاعداياتتى باقىلاپ وتىرمىز. اقش باستاعان بەيبىتشىلىك ميسسياسى اۋعانستاندى ءوز قولىنا تاپسىرىپ شىعا باستاعالى وزبەكستاننىڭ گەوساياسي ءرولى قايتا ارتىپ وتىر. بۇل ءۇردىس اقپان ايىندا باستالعاننان بەرى (ايتالىق, قازاقستان ارقىلى اۋعانستانداعى يتالياندىق ISAF كۇشتەرىنىڭ العاشقى لەگى ءوتىپ تە ۇلگەردى), وزبەكستان دا اسكەري مۇلىك پەن جاۋىنگەرلەردى باتىسقا وتكىزۋگە ءدالىز بەرۋگە ىقىلاس ءبىلدىردى. ءبىلدىرىپ قانا قويماي, قازىرگى ەكونوميكالىق احۋالدا وتە-موتە ءتيىمدى كەلىسىمدەر دە جاسادى: مىسالى, وزبەكستان اقش تاراپىنان 2 مىڭنان استام M-ATV, 4 مىڭعا جۋىق قالقاندى ماشينالار, 3 مىڭداي Humvee اسكەري دجيپتارىن الىپ قالۋى مۇمكىن. بۇلارعا مىڭداعان گرەيدەرلەر مەن اۋىر سۇيرەگىش ماشينالاردى قوسىڭىز! بۇل نە, ءدالىز سونشا قىمبات دۇنيە مە, الدە اقش-تىڭ كەنەتتەن قارۋ-جاراققا قارىق قىلا سالۋىندا استار بار ما؟
استار – بار!
اقش-تىڭ بۇل «دالىزگە قارۋ-جاراقپەن تولەپ شىعۋ» ىسىنە ەۋرازيالىق ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك ۇيىمىن و باستا ارالاستىرماعانى بەلگىلى. قىزىعى سول: مۇنشا قارۋ-جاراق ايماقتاعى اسكەري كۇشتەر بالانسىن ايتارلىقتاي وزگەرتەتىن بولسا دا, ەشكىمنىڭ كەلىسىمى سۇرالعان جوق. ال وزبەكستان ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك ۇيىمىنان 2012 جىلى شىعىپ كەتكەندىكتەن (ەكىنشى رەت!), كورشىلەرگە ەسەپ بەرۋىنە ەش نەگىزى بولماي وتىر. ەندەشە, كەنەتتەن بولعان «قارۋ-جاراق نوسەرىنىڭ» استارىندا – رەسەيدىڭ ىقپالدى ايماعى بولىپ ەسەپتەلىپ كەلگەن ەۋرازيا پلاتسدارمىندا اقش پەن وداقتاستارى بەكۋدى باستادى دەسەك بولادى. انشەيىن عانا, مەملەكەتارالىق رەسمي بايلانىستار مەن قارجىلاي كومەك مونيتورينگى ءدال وسىنداي بەينەنى كورسەتىپ وتىر.
مىسالى, ءاندىجان وقيعاسىنان كەيىن وزبەكستاننىڭ, ءتىپتى, اقش-تىڭ «الاستالعاندار تىزىمىنە» ەنىپ كەتە جازداعانى بەلگىلى. ەۋرووداق وزبەكستاندى قىسىپ باقتى. بۇل كەزدە وزبەكستان ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك ۇيىمىنىڭ قاتارىنان ءبىر-اق شىققان ەدى. ەندى ساياسات ساحناسىنداعى باسىمدىقتار وزگەرىپ, جاقىندا وزبەكستانعا ەۋرووداق وكىلدەرى كەلىپ قايتتى. البەتتە, زيبگنەۆ بزجەزينسكيدىڭ «ەندىگارى الەمنىڭ ساياسي اكتسەنتتەر وشاعى ەۋرازيا بولماق» دەگەنى كورەگەندىك بولىپ وتىر.
سۋدىڭ سۇراۋى سۇرالعاندا
وزبەكستان سىرتكوزگە قيسىندى-قيسىنسىز دەمارشتاردى مولىنان جاساپ كەلدى دەسەك, قاتەلەسپەيمىز. ءتۇرلى كۇشتىك ۇيىمدارعا كىرە سالا شىعىپ كەتۋ, شىعا سالا كىرىپ كەتۋ – وزبەك ساياساتىنىڭ كورنەكى كورىنىسى. دەگەنمەن, قازاقستاندىقتار ءۇشىن مونوگەندى ءارى ءمونوليتتى بوپ كورىنەتىن وزبەكستان – شىن مانىندە ىشكى-سىرتقى قايشىلىقتارعا تولى مەملەكەت.
باستىسى, كىم ويلاپتى دەيسىز – سۋ ماسەلەسى. وزبەكتىڭ ديقاندىق ءداستۇرىن بىلەتىن ادامعا سۋدىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرىپ كەرەگى جوق شىعار. ەندەشە, سوۆەت كەزەڭىندە ماسكەۋدىڭ پارمەنىمەن وزبەكتىڭ پايداسىنا شەشىلىپ كەلگەن تاجىكستانداعى باحش وزەنى ەندى ساياسي قىسىم قۇرالىنا اينالدى.
ماسەلە مىنادا. سوۆەت ۋاقىتىندا تاجىكستان وزبەكتەر ءۇشىن تاۋ شاتقالدارىندا سۋدى جيناۋشى ەدى دە, سۋارۋ ناۋقانى كەزىندە كەرەگىنشە بەرە قوياتىن. وداق ىدىراعاننان كەيىن تاجىكتەر بۇل جايتتەن ساياسي قۇرال كورە ءبىلدى. قازىردە روعۋن گەس-ءىن سالۋ كوزدەلىپ وتىر. بۇل دەگەنىڭىز – وزبەكستاننىڭ ءوڭتۇستىك وبلىستارىنىڭ ەگىندىكتەرى تاجىكتەردىڭ كوڭىل-كۇيىنە بايلانىستى ءتۇسىم اكەلەدى دەگەن ءسوز. اۋىزسۋدان دا ايتارلىقتاي قىسىمشىلىق بولادى. ال پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتىڭ ەڭ كەدەي مەملەكەتى, ارينە, مۇنداي ىقپال قۇرالىن قۇر جىبەرمەسى انىق.
جالپى, وزبەكستاننىڭ يرريگاتسيالىق ساياسات جولىندا كورشىلەرگە تۇسىنىكسىزدەۋ ارەكەتتەرى بارشىلىق. قازاقستان ءۇشىن شاردارا گەس-ىنە كوكساراي كونتررەگۋلياتورىن سالۋدا وزبەكستاننىڭ سۋ رەتتەۋ ساياساتىنىڭ كورىنىسى. جىلدا سۋعا كەتەتىن قىزىلوردا وبلىسىنىڭ كوكتەمگى سۋ تاسقىنى احۋالى دا وزبەك جاعىنا بايلانىستى بوپ كەلدى. قازىر كوكساراي كەشەنى سۋ تاسقىنى ماسەلەسىن شەشىپ, ارال تەڭىزىنىڭ تابانىن دا ىلعالداپ ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
كوكساراي سياقتى كورنەكى قۇرالدان كەيىن, سۋ ماسەلەسىندە وزبەك جاعىن قابىلداي قويۋ قيىن. ءارى, تاۋلى-تاستى تاجىكتەردىڭ كوزىردىڭ بارلىق ءتۇرىن كادەگە اسىرىپ, تىرمىسۋىنا دا تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولادى. وسىلايشا, ايماقتا جالعىز قالۋ قاۋپىنە مويىنسۇنىپ, كەنەت باتىسقا بەت بۇرعان الاشاپان اعايىندارىمىزدىڭ ارەكەتتەرىنە وسى كۇنى جاھان بويىنشا سۇراۋى سۇرالا باستاعان سۋ ساۋلە ءتۇسىرىپ تۇر.
الپاۋىتتار كونە مە؟
ساياسات تاعىلىمىندا ەكونوميكالىق وداققا تەز كىرۋگە دە, شىعۋعا دا بولادى. بىراق اسكەري وداققا ەمەس. سەبەبى, اسكەري وداق وتە-موتە ۇلكەن مىندەتتەردى جۇكتەيدى. ايتالىق, بىرگە ءىس-ارەكەت ەتۋ. بۇل جاعدايدا, تمد اۋماعىنداعى ءتۇرلى اسكەري دە, ەكونوميكالىق تا ۇيىمدارعا بىرنەشە رەت كىرىپ-شىعىپ ۇلگەرگەن وزبەكستان سەنىمدى ارىپتەس بولا الا ما؟
ناقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن ءارى ابەستىك تە بولار ەدى. بىراق, ءبىر نارسە انىق: مىقتى پولياريزاتسيالانىپ, ءبىر جاعىنا شىعۋ كەرەكتىگى انىقتالىپ كەلە جاتقان ەۋرازيا ايماعىنىڭ الپاۋىتتارى ەندى كىرەسىلى-شىعاسىلى مۇشەلەرگە قاباعى سالقىنداپ وتىر. ايتالىق, رەسەي مەن قىتاي ءۇشىن وزبەكستان كەيپىندەگى باتىستىڭ ىقپالدى ايماعى ءتىپتى كەرەك ەمەس. بۇل دەگەن ناعىز يەك استىنان سوققى بولار ەدى. ايتالىق, وزبەك جەرىنەن قىتاي مەن رەسەيدىڭ اۋە كەڭىستىگىندەگى ارەكەتتەردى باقىلاۋ ابدەن قولايلى. ءبىر كۇنى اقش وزبەكستاندى… زىمىرانعا قارسى قورعانىس جۇيەسىنىڭ بولشەگى رەتىندە قاراستىرسا, گەوساياسي قويىرتپاق سوندا بولماق. ايماقتا اقىرى ەكى ءتۇرلى الەمنىڭ باسى ءتۇيىسۋى مۇمكىن.
قىتاي نازارى ازىرگە تەڭىز جاقتا بولعاسىن, بەيتاراپتىق تانىتىپ وتىرعانىمەن, رەسەي جاعىنان قاتقىلداۋ نوتالار ەستىلىپ كەلە جاتىر. وزبەك ەكونوميكاسىنان قۋىلعان رەسەيلىك كومپانيالار ەندى ماسكەۋدىڭ تاشكەنتكە بايلانىستى اقپاراتتىق كەلبەتىن ايقىنداپ, وزبەكستانعا جالپى تەرىس كوزقاراس قالىپتاستىرىپ وتىر. بۇل ورايدا بۇگىندەرى «دوسىم بولماساڭ – جاۋىمسىڭ» دەگەن ريتوريكاعا جاقىنداپ كەلە جاتقان ماسكەۋدىڭ ەندىگارى ءتۇرلى ۇيىمداردا وزبەك ساياساتىن بلوكتاپ وتىرۋى ابدەن مۇمكىن. ول كەزدە سۋ رەسۋرستارى ءۇشىن بولاتىن بولجالدى ويىندا وزبەكستان ءوزىنىڭ كىردىم-شىقتىم ساياساتىمەن وداقتاسسىز قالۋى مۇمكىن. ال دوسسىز قالۋ – بۇگىنگى مازاسىز الەمدە قاۋىپتى ەكەنى بارلىعىمىزعا ايان.
ەرلان وسپان
