5 مامىر كۇنى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ توراعالىعىمەن كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەر جونىندەگى كەڭەس ءوتتى. كەڭەسكە پارلامەنت پالاتالارىنىڭ توراعالارى, پرەمەر-مينيستر, پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ باسشىسى, ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باسشىلارى قاتىستى.
مەملەكەت باسشىسى ەل دامۋىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنا, سونىڭ ىشىندە جەر رەفورماسىنا توقتالىپ, ۇكىمەت قىزمەتىنە باعا بەردى جانە تيىسىنشە بىرقاتار شەشىم قابىلدادى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەلدە جۇرگىزىلىپ جاتقان بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورما داعدارىسقا قارسى كەشەندى جوسپار بولىپ سانالاتىنىن اتاپ ءوتتى.
– الەمدە قازىر ينۆەستيتسيا تاپشىلىعى ورىن الىپ وتىر, دامۋشى نارىقتاردان كاپيتالدىڭ كەتۋى بايقالۋدا. دامۋشى ەلدەردەگى ينۆەستيتسيالار اعىنىنىڭ قارقىنى 20 جىلدا العاش رەت كەرى سيپاتقا يە بولۋدا. ەگەر 2008-2014 جىلدارى قازاقستانعا كەلەتىن تىكەلەي ينۆەستيتسيالار كولەمى جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 24 ميلليارد دوللاردى قۇراسا, بىلتىر ول 15 ميلليارد دوللاردان از بولدى. ەلدەر اراسىندا سىرتقى ينۆەستيتسيا ءۇشىن باسەكە كۇشەيىپ, مەملەكەتتەر ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي جاساپ جاتىر, – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
مەملەكەت باسشىسى ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا 2 ميلليون 300 مىڭ ادام جۇمىسپەن قامتىلعانىن ايتتى.
– سويتە تۇرا بۇل سالادا ەڭبەك ونىمدىلىگى تومەن دەڭگەيدە قالىپ وتىر. وتاندىق فەرمەرلەر ءبىر گەكتار جەردەن ورتا ەسەپپەن 400 دوللاردىڭ ءونىمىن الادى. ءدال وسى كورسەتكىش اقش-تا 1,5 مىڭ دوللاردى, گەرمانيادا – 2800, فرانتسيادا 3200 دوللاردى قۇرايدى. اۋىل شارۋاشىلىعى جاڭا تەحنيكاعا, جاڭا تەحنولوگيالارعا, سۋعارۋ جۇيەلەرىنە ينۆەستيتسيا سالۋعا مۇقتاج, – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
ەلباسى الەم ەلدەرى شەتەلدىك ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن بارىنشا قولايلى جاعداي جاساپ جاتقانىنا نازار اۋداردى.
– الەمدىك تاجىريبەدە اۋىل شارۋاشىلىعىنا سالىنعان قاراجات ءوزىن اقتاۋ ءۇشىن 10-15 جىل كەرەك. قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى 10 جىلعا, سونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەردىڭ جالعا الۋى تۋرالى زاڭ ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قولدانىلىپ كەلەدى. الايدا بۇل سالاعا ءالى ايتارلىقتاي ينۆەستيتسيا كەلگەن جوق. شەتەلدىكتەر 65 مىڭ گەكتاردا عانا جۇمىس ىستەپ جاتىر, ياعني جالعا الىنعان جەردىڭ 0,06 پايىزى عانا. بىراق جوعارى ونىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتىپ وتىر. جەردى ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرۋ – بۇكىل دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ امالى. بەلگيا, گەرمانيا, گرەكيا, نيدەرلاند سياقتى ەلدەر شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ جەردى مەنشىككە نەمەسە جالعا الۋى ماسەلەسىنە قانداي دا ءبىر شەكتەۋ قويمايدى. فرانتسيادا شەتەلدىك ينۆەستورلار ءۇشىن جەر رەسۋرستارىن جالعا الۋدىڭ ەڭ ۇزاق مەرزىمى 99 جىلدى قۇرايدى. جەر كودەكسى نورمالارىن ازىرلەۋ بارىسىندا بۇل تاجىريبەلەر ەسكەرىلدى. بىراق جەردى شەتەل ازاماتتارىنا ساتۋ ماسەلەسى بولعان ەمەس, قازىر دە جوق, – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاڭا نورمالاردىڭ ءمانى ءتيىستى توپتارعا جەتكىزىلمەگەنىن اتاپ ءوتتى.
– قابىلدانعان زاڭنىڭ تەتىكتەرى مەن نورمالارى جۇرتشىلىقتى كەڭىنەن قاتىستىرۋ ارقىلى تالقىلانبادى. سوندىقتان كوپ جاعدايدا حالىقتىڭ الاڭداۋى دۇرىس. ەگەر قازاقستاندىقتار قابىلدانعان شەشىمگە سەنبەيتىن بولسا, دەمەك بۇل دۇرىس ەمەس دەگەن ءسوز. ويتكەنى, بۇل وزگەرىستەر حالىق ءۇشىن جاسالىپ جاتىر. قوعامدا جەردى جالعا الۋ جونىندەگى بىرقاتار زاڭنامالىق نورمالارعا قاتىستى كۇمان تۋعانىن ەسكەرۋ ماڭىزدى, – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
وسىعان بايلانىستى قازاقستان پرەزيدەنتى جەر كودەكسىنىڭ قوعامدىق رەزونانس تۋدىرعان بىرقاتار نورمالارىنا 2017 جىلعا دەيىن توقتاۋ سالدى.
– بۇل ماسەلەنى ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىرۋ كەرەك. ەگەر تالقىلاۋدان كەيىن پارلامەنت ورتاق شەشىمگە كەلەتىن بولسا, موراتوري الىپ تاستالادى, ال ەگەر ولاي بولماسا, كۇشىندە قالادى. ءبىز حالىققا ۇنامايتىن زاڭعا ءزارۋ ەمەسپىز. بۇل رەتتە موراتوري ساقتالعان جاعدايدا اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جاعدايى ناشارلاۋى مۇمكىندىگىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. سونداي-اق ۇكىمەت جانىنان پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ب.ساعىنتاەۆتىڭ باسشىلىعىمەن كوميسسيا قۇرۋدى تاپسىرامىن. كوميسسيا بارلىق مۇددەلى ورگانداردى جانە قوعامدىق بىرلەستىكتەردى تارتۋى ءتيىس. رەزونانس تۋدىرعان ەرەجەنى كەڭىنەن تالقىلاپ, ورتاق ۇستانىم ازىرلەپ, پارلامەنتكە بەرۋ كەرەك. «نۇر وتان» پارتياسىنا دەموكراتيالىق كۇشتەر كواليتسياسى اياسىندا كەڭ اۋقىمدى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى تاپسىرامىن. بۇعان بارلىق پارتيالار, قوعامدىق بىرلەستىكتەر جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قاتىسۋى ءتيىس. ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنا ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنىڭ دەپۋتاتتارى بەلسەنە قاتىسادى دەپ ءۇمىتتەنەمىن, – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
مەملەكەت باسشىسى قازاقستاندا 8 مىڭنان استام اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورنى, 178 مىڭنان استام شارۋا جانە فەرمەرلىك قوجالىقتار, 1,5 ميلليوننان استام جەكە قوسالقى شارۋاشىلىق بار ەكەنىنە توقتالدى.
– ولار كۇن ۇزاققا القاپتا, فەرمادا, جايلاۋدا ەڭبەك ەتەدى, سىزدەردىڭ جاڭالىقتارىڭىزدى كۇتىپ, تەلەديدار الدىندا وتىرمايدى. بىراق سىزدەر ءوز ۇسىنىستارىڭىزدى ازىرلەۋ بارىسىندا مينيسترلىكتەن شىقپاي وتىرىپ, ءبارىن ءوز ارالارىڭىزدا شەشەسىزدەر. كىمنەن جاسىرىناسىزدار؟ سوندا ءبىزدىڭ زاڭدارىمىز كىم ءۇشىن جازىلعان؟ اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ دە, ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ دە, اكىمدىكتەردىڭ بىردە- ءبىرىنىڭ دە رەسمي سايتىندا جەر رەفورماسى جونىندە قولجەتىمدى جانە كورنەكى اقپارات بولعان جوق. ال بۇل دەگەنىڭ حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن, ەكونوميكانى دامىتىپ, ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن جۇرگىزىلىپ جاتىر عوي, – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ جەر كودەكسى ءجونىندەگى جۇمىسقا جاۋاپتى ەكى مەملەكەتتىك ورگاننىڭ, اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى مەن ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ءوز ءمىندەتىن تيىسىنشە اتقارا الماعانىنا نازار اۋداردى.
– بۇل مينيسترلىكتەردىڭ جۇمىسى ناشار دەي المايمىن. بىراق وزدەرىنىڭ ۇستانىمى ەلدىڭ بارىنە ۇعىنىقتى بولىپ, دۇرىس قابىلدانۋى ءۇشىن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان جوق.
قازاقستان پرەزيدەنتى ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى ە.دوساەۆتىڭ قىزمەتىندە جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرگە بايلانىستى وتستاۆكاعا كەتۋ تۋرالى ءوتىنىشىن قابىلدادى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ا.مامىتبەكوۆتىڭ قىزمەتىنە تولىقتاي سايكەستىگى تولىق دەڭگەيدە ەمەس ەكەنىن جاريا ەتتى. ۇلتتىق ەكونوميكا ۆيتسە-ءمينيسترى ق.ءوسكەنباەۆتى قىزمەتىنەن بوساتۋدى, ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ سالالىق كوميتەتىنىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرى مەن باسقا دا جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ قىزمەتىنە ءسايكەستىگى تۋرالى ماسەلەنى قاراۋدى تاپسىردى. سونداي-اق, ۇكىمەتكە جەر قاتىناستارىن رەتتەۋ باعىتىنداعى سالالىق فۋنكتسيالاردى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە بەرۋ جونىندە تاپسىرىلدى.
مەملەكەت باسشىسى اقپاراتتىق ساياسات ماسەلەسىن دە قوزعادى.
– بۇگىندە بۇل فۋنكتسيالار ءپروفيلدى ەمەس مينيسترلىكتىڭ قۇزىرىندا. ۇكىمەتتە بۇل سالانى ەشكىم ۇيلەستىرمەيدى, مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق ساياساتقا بولەتىن قاراجاتىن ەشكىم باقىلامايدى. سوندىقتان قازىرگى اقپاراتتىق سىن-قاتەرلەردى ەڭسەرۋ ءۇشىن, بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورمانىڭ بارىسىن ءتيىمدى قولداۋ ءۇشىن وكىلەتتى ورگان – اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا مينيسترلىگىن قۇرۋدى تاپسىرامىن, – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇل ۆەدومستۆوعا مىناداي ماڭىزدى مىندەتتەردى جۇكتەۋدى ۇسىندى. اتاپ ايتقاندا, مەيلىنشە وتكىر ماسەلەلەردى جەدەل انىقتاۋ جانە ارەكەت ەتۋ ماقساتىمەن كەز كەلگەن مەنشىك فورماسىنىڭ, سونىڭ ىشىندە ينتەرنەت رەسۋرستار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىن مونيتورينگتەۋ; بارىنشا وزەكتى تاقىرىپتار مەن ماسەلەلەر بويىنشا قوعامدىق پىكىردى زەرتتەۋ, حالىقتىڭ اقپاراتتىق ساۋالدارى مەن تىلەك-قالاۋىن تالداۋ جانە بولجاۋ; مەملەكەتتىك اقپارات ساياساتىن ازىرلەۋ; بارلىق مەملەكەتتىك ورگاننىڭ اقپاراتتىق قىزمەتى مەن بەلسەندىلىگىن ۇيلەستىرۋ جانە باقىلاۋ; مەملەكەتتىك اقپاراتتىق تاپسىرىستاردى جوسپارلاۋ جانە مەملەكەت بولگەن قاراجاتتىڭ تيىمدىلىگىن تالداۋ; وتاندىق باق-تى ەكونوميكانىڭ قازىرگى زامانعى سەگمەنتى رەتىندە دامىتۋ ءۇشىن ينۆەستيتسيا جانە يننوۆاتسيا تارتۋ; ەلەكتروندى جانە ءباسپاسوز كەڭىستىگىندەگى اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وتاندىق اقپاراتتىق ونىمدەردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ; داعدارىستىق كوممۋنيكاتسيالاردىڭ بارىنشا پارمەندى مودەلىن قۇرۋ; حالىقپەن, سونىڭ ىشىندە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن ءوزارا ءىس-قيمىل ارنالارىن قامتاماسىز ەتۋ.
بۇل رەتتە جاڭا ورگاندى قاجەتتى رەسۋرس-تارمەن قامتاماسىز ەتۋ, قاراجات ءبولۋ جانە وعان بارلىق مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ايرىقشا وكىلەتتىك بەرۋ تاپسىرىلدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى ەل دامۋىنىڭ وزگە دە نەگىزگى ماسەلەلەرىنە توقتالدى.
– مىندەتتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋدى ەنگىزۋگە قاتىستى جۇرتتىڭ كۇمان-كۇدىگى بار ەكەنىن بىلەمىن. سوندىقتان دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگى بۇل ماسەلە بويىنشا ءىس-ارەكەتتىڭ جول كارتاسىن ازىرلەۋى ءتيىس. بۇل رەفورما بارلىق قازاقستاندىقتارعا قاتىستى, سوندىقتان وعان ىقىلاس جوعارى بولادى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ورتا مەكتەپتەردەگى وقۋ جىلىن ۇزارتۋ, ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋگە كوشۋ مەرزىمى تۋرالى مالىمدەمەلەرىنە قاتىستى دا جۇرتتىڭ سۇراقتارى بار ەكەنىن بىلەمىن. ۇكىمەت بۇل رەتتە ءداستۇرلى تامىز ءماسليحاتتارىن پايدالانا وتىرىپ, قوعامدىق پىكىرگە مۇقيات زەرتتەۋ جۇرگىزۋى كەرەك. تۋىنداپ وتىرعان ماسەلەلەردى تالقىلاۋ جانە شەشۋ ءۇشىن وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىنا جاڭا ديالوگ تەتىكتەرىن – قوعامدىق كەڭەستەردى بەلسەندى تۇردە قاتىستىرۋ كەرەك. ولار مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ شىلاۋىندا قالماۋى كەرەك, ولاردا وتكەن پىكىرتالاستار باق پەن جۇرتشىلىق ءۇشىن اشىق بولۋعا ءتيىس. ءاربىر مينيستر مەن اكىمگە رەفورمالاردىڭ بارلىق باعىتى بويىنشا قوعامداعى كوزقاراستى ءوز قۇزىرەتى شەڭبەرىندە مۇقيات تالداۋدان وتكىزۋدى تاپسىرامىن, – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەتتىڭ باستامالارىنىڭ مۇقيات ءتۇسىندىرىلۋى ماڭىزدى ەكەنىن ايتتى.
– ءبىز ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ ستاندارتتارىنا قاراي جىلجىپ, الەمدەگى دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا ۇمتىلىپ وتىرعانىمىزدى ايتىپ جاتىرمىز. بۇل ەلدەردە تاعى ءبىر ەڭ باستى ستاندارت بار, ول – ۇكىمەتتىڭ جانە ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ قوعام ءۇشىن كۇندەلىكتى اشىقتىعى. وندا مينيسترلەر بارلىق تۋىنداعان ماسەلەلەرگە قاتىستى ءاردايىم شۇعىل پىكىر ءبىلدىرىپ وتىرادى. ال بىزدە شە؟ اقپاراتتىق جۇمىس تەك جۋرناليستەر الدىنا بريفينگكە شىعىپ, قاعازدا جازىلعاندى وقىپ بەرۋدەن عانا تۇرمايدى. ءبىزدىڭ مينيسترلەر ءتىپتى بريفينگتەردە دە جۋرناليستەردەن قاشقاقتاپ, قاراپايىم ساۋالدارعا جاۋاپ بەرمەيدى. قازىرگى كەزدە ءبىز مينيسترلىكتەردى قاندايدا ءبىر سالاداعى ساياساتتى ايقىندايتىن ورگاندارعا اينالدىردىق. ساياساتكەر جۇرتپەن تىلدەسۋگە, ءوز ۇستانىمىن تۇسىندىرۋگە, قوعامنىڭ سەنىمىنە يە بولۋعا ءتيىس. حالىقپەن, ەڭ الدىمەن جاڭا زاڭداردى قولداناتىن جۇرتپەن كەزدەسۋ كەرەك, – دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
مەملەكەت باسشىسى تەك ءبىرىنشى توقساننىڭ وزىندە قازاقستاندىقتار «ەلەكتروندىق ۇكىمەت» پورتالى ارقىلى 1 ملن 200 مىڭنان استام مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە قول جەتكىزگەنىن اتاپ ءوتتى.
– «ەلەكتروندىق ۇكىمەت» بىرىڭعاي بايلانىس ورتالىعىنا كۇن سايىن 700 قىزمەت تۇرىنە قاتىستى 20 مىڭنان استام سۇراق تۇسەدى. بۇل رەسۋرس نەگە ىسكە قوسىلماعان؟ ونلاين رەجىمىندە بىردە-ءبىر تۇسىندىرمە نەمەسە كەڭەس بولعان جوق. حالىق ساۋال قويا باستاعان كەزدە عانا «وياندىڭدار». جۇرتقا بارلىق نورمالاردى, ولاردى قالاي قولدانۋدى, كىمگە جۇگىنۋدى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت جانىنان بىرىڭعاي كولل-ورتالىق – «قىزۋ جەلى» قۇرۋدى تاپسىرامىن. بىردە-ءبىر سۇراققا بىلىكتىلىكپەن جاۋاپ بەرىلمەي قالماۋى ءۇشىن جاۋاپتى ادامداردى دا بەكىتىڭدەر. بۇل وڭىرلەرگە دە قاتىستى, ولاردىڭ ارقايسىسىندا وسىنداي كەڭەس بەرۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيتىن بولسىن, – دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
سوڭىندا قازاقستان پرەزيدەنتى الەمدىك داعدارىس ءبىزدىڭ ەلدىڭ دامۋىنا دا اسەرىن تيگىزگەنىنە نازار اۋداردى.
– ودان زارداپ شەگىپ, جۇمىسىنان نەمەسە تابىسىنىڭ ءبىراز بولىگىنەن ايرىلعان كوپتەگەن ادامداردىڭ بار ەكەنىن بىلەمىز. مۇنداي جاندار كەز كەلگەن قوعامدا بار. بارلىق قازاقستاندىقتارعا قىراعى بولۋ قاجەتتىگىن, تۇراقتىلىعىمىز بەن ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سىي-قۇرمەتىمىزگە سىزات تۇسۋىنە جول بەرمەۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتكىم كەلەدى. ءوز تاراپىمنان ايتارىم, ءبىز ەشكىمنىڭ ورتاق شاڭىراعىمىزداعى تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتى بۇزۋ ءۇشىن داعدارىستى پايدالانۋىنا جول بەرمەيمىز. قۇقىقتىق ءتارتىپتى بۇزعان ءاربىر ادام زاڭنىڭ قاتاڭ تالابىنا ساي جاۋاپ بەرەدى. قوعامداعى تىنىشتىقتى نىعايتۋ – ءاربىر ازاماتتىڭ, بارلىق قوعامدىق ۇيىمنىڭ, بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ ءىسى, – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
شارا بارىسىندا ەلدىڭ ءبىرىنشى توقسانداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ الدىن الا قورىتىندىلارى جونىندە پرەمەر-مينيستر ك.ءماسىموۆ ءسوز سويلەدى.
(اقوردا, 05.05.2016 جىل)
