قايعى شىعار ىلىمنەن,
ىزا شىعار بىلىمنەن.
قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ,
زار شىعادى تىلىمنەن.
اباي
مۇندا مىنانداي ۇعىمدار بار: قايعى, ءىلىم, ىزا, ءبىلىم, زار. بەس ۇعىم. قايعى دەگەن نە؟ ول – ويشىلدىقتىڭ مىنەزدەمەسى. ويشىل ادامعا قانداي ءىلىم بولماسىن, قايعى اكەلمەك. سەبەبى, قايعى ىلىمنەن تەرەڭ, ول ىزگىلىكتى اڭساۋدان, ونى ماقسۇت تۇتۋدان تۋادى. ءىلىم بولسا, كوبىنەسە يدەولوگيالىق قاجەتتىلىكتەن تۋماق. ءىلىمنىڭ ىزگى اقىل بولماعى قيىن. سەبەبى, ول بەلگىلى بىر توپتىق مۇددەگە قىزمەت ەتپەك. مىنە, وسى تۇستا ىلىمنەن قايعى شىقپاق. قايعى دەگەنىمىز –ادامنىڭ ىزگىلىك قاسيەتتەرىنەن تۋىندايتىن سانا. ءىلىم بولسا, بيلىككە ىنتالى ساياسي كۇشتىڭ ىنتاسى.
وسىنداي جاعدايدا جەكە ادام مەن قوعام مۇددەسى اراسىندا الشاقتىق بولماي قويمايدى. سودان ءوسىپ- ونىپ قايعى شىقپاق. وكىنىشكە وراي, قانداي ءىلىم بولماسىن, جاقسى سوزدەردى ۇرانداتىپ كەلگەنىمەن, وزىمەن بىرگە ادىلەتسىزدىكتى ەرتە جۇرەدى. سەبەبى, بيلىككە ىنتالى ساياسي كۇشتىڭ حالىق مۇددەسىنە ساي بولماعى, ۇنەمى دە شەشۋى كۇردەلى ماسەلە. بيلىك ادىلەتتىلىكتىڭ ءوزى ەمەس, وعان جەتۋدىڭ قۇرالى عانا. سوندىقتان, وعان جەتپەكشى توپتىڭ تاسىلدەرى ارقيلى بولماق. وسىنداي ارەكەتتى ىسكە اسىرۋعا نەگىزدەلگەن ىلىمنەن, ارينە, قايعى شىقپاق. ادامزاتتىڭ وتكەن-كەتكەن جانە بۇگىنگى تاجىريبەسىندە جاعداي سولاي بولعان, بۇگىندە قاز-قالپىندا ءىلىم جاساۋشىلاردى ادىلەتتىلىكتىڭ جارشىلارى دەۋ – ناسيحات دەڭگەيىندەگى تۇسىنىك. بۇل احۋال اباي زامانىندا تىم كۇردەلى بولاتىن. ءىلىم دەگەنىمىز – سانانىڭ دەرتى. ءىلىم تىكەلەي مي قىزمەتىنە اسەر ەتەتىن دەرت. بۇدان ساۋ قالاتىندار ساناۋلى, ال, ساۋ قالعاندارى قايعىعا تۇسپەك.
ىلىمنەن قايعى شىعاتىنىن سوتسياليستىك يدەياعا قۇلاي سەنگەن قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر پاراسى كەش تۇسىندى. قايسىبىرى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تۇسىنبەي, ءوزىنىڭ «نوقتالى» ساناسىمەن ءوتتى. ءىلىم مازمۇنىن تانىپ, ءتۇسىنۋ وسال شارۋا ەمەس. ول ۇشىن ادام بولمىسىندا يممۋنيتەتى بولۋى كەرەك. حح عاسىردىڭ باسىنان-اق ماركس, لەنين ءىلىمىن سالعان دۇربەلەڭ حالقىمىزدىڭ ۇيپا-تۇيپاسىن شىعاردى. كىمنىڭ سوڭىنان ەرەرىن بىلمەگەن قالىڭ جۇرت اداستى, اشتىقتان قىرىلدى, زيالىلار جازاعا ۇشىرادى, جۇرتتىڭ ۇشتەن ءبىرى الەمنىڭ ەلدەرىن كەزىپ باس ساۋعالاپ كەتتى. مىنە, اباي ايتقان ىلىمنەن شىققان – قايعى. سوندىقتان, ءىلىم دەگەننىڭ يدەولوگيالىق باعىتتاعى توپتار ساناسى ەكەنىن ەستەن شىعارماعان جون. ءىلىم – ويدان قۇراستىرىلعان ادام ساناسى. ولاي بولسا, ونىڭ مىنى بولماي تۇرمايدى. ءىلىم ءمىنى ويشىلداردىڭ قايعىسى. ءىلىم سانانى ۋلايدى, ادامنىڭ ەركىن شەكتەيدى, ويلاۋ كەڭىستىگىن تۇيىقتايدى.
ءىلىم – ادامداردى الدەبىر يدەياعا تاۋەلدى ەتۋ ءتاسىلى. ءىلىم جاساۋشىلىق حالىقتى قايعى-قاسىرەتكە باستاماق. الايدا, وسى ءتاسىل بۇگىندە ءوڭىن اينالدىرىپ, وزگەشە كۇيگە ەنىپ, ادامزاتقا جاڭا قاسىرەتتەر اكەلۋدە. مىنە, وسىنداي ويلار ورىسىنە نەگىز بولىپ وتىرعان حاكىم ابايدىڭ «قايعى شىعار ىلىمنەن» دەگەن ولەڭىنىڭ ءبىر جولى. مۇنداعى جاڭالىق قايعىنىڭ ىلىمگە بايلانىستىلىعى. قايعى تەگىننەن- تەگىن بولمايدى. بۇل جەردە اباي ادامنىڭ جەكە باسىنا قاتىستى تۇرمىستىق قايعىنى ەمەس, ءىلىمنىڭ ناتيجەسىندە بولاتىن قايعىنى ايتىپ وتىر. ءىلىمسىز بولاتىن قايعى تابيعي سيپاتتا, ال, ىلىمنەن شىعاتىن قايعى بولمىسى الەۋمەتتىك مازمۇندا. سەبەبى, ءىلىم – الەۋمەتتىك قۇبىلىس.
ولەڭنىڭ ەكىنشى جولىندا «ىزا شىعار بىلىمنەن» دەيدى. بۇل, ارينە, توسىن وي. ادەتتە بىلىم دەگەن قۋانىش, ءبىلىم دەگەن ادام جانىنا جارىق بەرەتىن كۇش دەپ ايتپاۋشى ما ەدىك. راسىندا, بىلىم دەگەن عانيبەت نارسە. بىلىمسىزدىك ناداندىققا باستاماق. بىلىمدى جان نۇرلى بولماق. ءسوزدىڭ قىسقاسى, ءبىلىم تۋرالى اڭگىمەنىڭ بارى جاعىمدى. ءبىلىم ادامزاتتىڭ جۇرەر جولى, تىنىسى. مىنە, وسى بىلىمنەن اباي «ىزا شىعادى» دەيدى, سونى قالاي تۇسىندىرۋگە بولماق؟ بىرىنشىدەن, بۇل اباي زامانىنا قاتىستى پىكىر بولماق.
العان ءبىلىمىڭدى قايدا, قالاي, كىمنىڭ مۇددەسىنە ساي جۇمساماقسىڭ؟ ويلاناتىن جاعداي. ءبىلىم ادامعا, ەلگە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ونداي ەلىڭ بار ما, باسىڭدا بوستاندىق بار ما؟ وسىنداي احۋالدا بىلىمنەن ىزا شىقپاعاندا نە شىقپاق؟ اباي داۋىرىندە ءبىلىمدى قازاقتار ادام بولايىن دەپ ەمەس, پايدا تاۋىپ, شەنەۋلىك بولۋ ءۇشىن دەگەن ىنتادا بولعانى دا شىندىق. مۇنداي بىلىم, ارينە, ويشىلدىڭ ىزاسىن كەلتىرمەك. ەكىنشىدەن, وسى ماسەلەنى تەك اباي زامانىندا عانا ەمەس, بار زامانعا ورتاق ايتساق, ماسەلە قانداي بولماق, سونى تاراتىپ ايتىپ كورەيىن.
***
ءبىلىم ءومىر شىراعى دەپ وستىك. دۇرىس. ەش قاتەسى جوق. ءبىلىمسىز تۇنەك بولماق. بىلىمگە ۇمتىلىستى تالاپتىلىق دەيمىز. قاي قوعامدا بولماسىن تۇراقتى ءبىلىم جۇيەسى قالىپتاسقان. ءبىلىم – قازىنا. اركىم بالاسىن ءبىلسىن دەپ وقۋعا بەرمەك. بىلمەك, بىلمەككە قۇمارلىقتىڭ ويانۋى جاقسىلىقتىڭ نىشانى. بىلىمدى ادامنان ازامات شىعىپ, ات جالىن تارتىپ ەل ىسىنە ارالاسپاق.
بۇل تالاسسىز ىستەر, حاكىم اباي «ىزا شىعار بىلىمنەن» دەگەندە نەنى ايتقىسى كەلىپ وتىر؟ اقىن سوزى قاشان بولماسىن بەلگىلى جايدى ەمەس, بەلگىلى ءىستىڭ تامىرىن قازۋدا كورىنەدى ەمەس پە؟
قانداي ءسوز ايتسا دا ءتۇپ-تامىرىن قوپارا ايتاتىن اباي, ارينە, ءبىلىم دەگەنگە ءوز تۇسىنىگىمەن كەلگەن. سوندا, ونىڭ ايتقانى «ىزا شىعار بىلىمنەن» دەيدى. سونداعى ىزا دەگەنىمىز نە؟ بىرىنشىدەن, ىزا دەگەن ادام قۋاتى. ىزالانۋ ءۇشىن قۋات كەرەك. سەبەبى ونىڭ ءمانىسى الدەنەمەن كەلىسپەۋشىلىكتە. «ول ولاي ەمەس ەدى عوي» دەگەن تۇسىنىك پايدا بولعاندا, ول ىزا بولىپ كورىنبەك. دەمەك, ىزانىڭ ەكى استارى بار. ءبىرى ادامنىڭ وسى بولعالى تۇرعان ءىس تۋرالى تۇسىنىگى بولۋى, ەكىنشىسى ونىمەن كەلىسپەۋشىلىگى.
وسى ەكى ورتادا ىزا ساناسى ويانادى. ەكىنشىدەن, ىزا دەگەن – ىرىققا كونگىسى كەلمەگەن اشۋ. بۇل جاقسىلىق ەمەس. بۇل ىزادان قايتۋ كەرەك. ماسەلە بۇلىنبەي تۇرعاندا. اشۋ – شايتاندىق, ونىڭ ەمى سابىر ەتۋدە. ۇشىنشىدەن, ىزا – ءبىلىمدى, پاراساتتى ادامنىڭ ماسەلەنى تەرىستەۋ باعىتىنداعى ساناسى. ءسىرا, اباي ىزاعا وسى تۇرعىدا كەلسە كەرەك. ابايدىڭ ىزالانۋى ادامداردى ويلاندىراتىن جاعداي بولسا كەرەك. نەگە بىلىمنەن ىزا شىقپاق؟ تاعى دا ەكى ماسەلە تۋرالى ءسوز ايتۋعا تۋرا كەلەدى.
ءبىرىنشى ماسەلە, ءبىلىمنىڭ وزىندە, ءبىلىمنىڭ ءوزى ىزا تۋعىزۋدا, ياعني, اڭگىمە ونىڭ ساپاسىندا. ءبىلىم دەگەننىڭ نەگىزى بىلە بەرۋ بولسا, سولار ساعان, زامانعا, ەلگە قاجەتتى بىلىم بە؟ ءبىلىم سانسىز, ەسەپسىز, سونىڭ ءبارى قاجەت پە, الدە ءبىلىم سۇرىپتالىپ الىنۋى قاجەت پە؟ ماڭگىلىك سۇراق.
ەكىنشى ماسەلە. ساپالى بىلىم دە ىزا تۋدىرماق. سەبەبى, بىلىم دەگەن سانسىز الدىڭنان اشىلا بەرەر ەسىكتەر سياقتى. ادام بىلگەن سايىن بىلگىسى كەلە بەرەدى. ول ىزا قۇمارلىعىن تۋعىزادى.
بۇل جاتىمدى جاعداي. بۇل ماندە ىزا تالاپتىلىقتىڭ قوزعاۋشى قۋاتى, ءبىلىم جولىنا تۇسكەن جاننىڭ سەرگەكتىگى, ونىڭ بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعى. اڭگىمە سولاي, بىراق بۇل سوڭىندا نەگە جەتكىزبەك؟ ول ىزا-عا جەتكىزبەك, ادام قىسقا عۇمىرىندا ءبارىن ءبىلىپ بولا المايتىنىن بىلىم ارقىلى بىلگەن سوڭ, ارينە ىزا بولماق. سەبەبى بۇل شەشىمى جوق تۇيىق سۇراق. اباي ىزانى وسى ماندە ايتسا كەرەك.
ارينە, وسىنداي جاعدايدان كەيىن «قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ, زار شىعادى تىلىمنەن» دەمەسكە امالى جوق… «دۇنيە راحات, جۇماق»,– دەپ كىم ايتتى؟ ولاي بولسا, نەلىكتەن جۇماقتى ادامزات بالاسى و دۇنيەدەن ىزدەيدى. سەبەبى, ويشىلدار بۇل دۇنيەدەن راحات تاپپاعان. اباي دا سول حالدە, سوندىقتان, ونىڭ دا تىلىنەن زار شىعىپ وتىر.
***
زار دەگەنىمىز نە؟ مەنىڭ پايىمداۋىمشا, زاردىڭ ءۇش ءمانىسى بار.
ءبىرىنشى ءمانىسى, زاردى جانعا جاعىمسىز ماندە قابىلداۋشىلىق. زارلانۋ, زارلاپ قالۋ, زارجاق دەگەندەر توعىسا كەلە ادام ءحالىنىڭ السىرەگەن جاعدايىن بىلدىرمەك. ومىر بولعان سوڭ, مۇنداي جايلار بولماي تۇرماق ەمەس. ادام باسىنا ءىس تۇسكەندە, قايعى بۇلتى تورلانعاندا, كەڭ دۇنيە تارىلعاندا زارلانباعاندا نە ىستەسىن. بۇل ادامنىڭ اۋىر ءحالىنىڭ ءبىر كورىنىسى.
ەكىنشى ءمانىسى, الدەنەگە ىنتىق, قۇشتار, قۇمار بولۋ. نە ءبىر ءىستى ماقسات ەتۋدەگى ىستىق ىنتانى زار بولۋ دەيمىز. «ەر توستىك» ەرتەگىسىندە اكە-شەشە ءبىر بالاعا زار بولادى. اقىرى ءىس وڭعا باسىپ, ومىرگە ەر توستىك كەلەدى. مىنە, وسىعان ۇقساس وقيعالارداعى زار بولۋشىلىقتى ۇمىتكە قاتىستى ايتامىز.
زاردىڭ ءۇشىنشى ءمانىسى دۇنيەتانىمدىق سيپاتتا. مۇنداي جاعداي نەنى جوقتاپ زار ەتەمىز. بۇل جەردە زاردىڭ ەكى استارى بار. ءبىرى بارعا مىسە تۇتپاۋشىلىق. اباي قايعى مەن ىزاعا كوڭىلى تولىپ وتىرعانى جوق. كەرىسىنشە, ەكەۋى بىرىگىپ الىپ, وعان قىسىم جاساۋدا. بۇل – بولعان ىسكە زارلانۋ. زاردىڭ ەكىنشى استارى بولماعان ءىستى, ءالى ايقىندالماعان جوقتى اڭساۋدان اڭعارىلماق. بۇل بولاشاققا, اقىن سوزىمەن ايتساق, كەلەر زامانعا قاتىستى. اباي «كوك تۇمان الدىڭداعى كەلەر زامان» دەپ وي تۇيىندەگەنى كوپشىلىككە بەلگىلى.
كەلەر زامان ايقىندالماعان. تۇمان دەگەندە ناقتىلىق جوق, ونى ءدوپ باسىپ كىم ايتا الماق؟ سوندىقتان, ول زار – ساناسىنا اينالاتىنىن دا تۇسىنۋگە, ءسىرا, بولاتىن ماسەلە. اباي زار دەگەندە, ونىڭ سوڭعى مانىسىنە قاتىستى وي بىلدىرسە كەرەك. ابايدىڭ زارى, ونىڭ تىلىنەن شىققان ويى, تۇسىنىگى, ءبىز سولاردى تۇسىنۋگە تالاپتانۋ ناتيجەسىندە وسى جايلاردى بايان ەتىپ وتىرمىز.
عاريفوللا ەسىم, اكادەميك
