استانا قالاسىندا قىرىققا تارتا اقشا ايىرباستاۋ ورنى بار ەكەن. مىنە, قازىر وسى جەردە اقش دوللارى ءبىر تومەندەپ, ءبىر كوتەرىلىپ, تۇراقسىزدىق تانىتىپ تۇر. 2023 جىلدىڭ اقپان ايىمەن سالىستىرعاندا ناۋرىزدا ۇلتتىق ۆاليۋتا 10 تەڭگەگە قىمباتتادى.
تەڭگە تەڭسەلىپ تۇر
وتكەن 2022 جىلدىڭ سوڭىنا تامان ءبىر اقش دوللارى 500 تەڭگەگە جەتۋى مۇمكىن دەگەن قاۋەسەت تاراپ ەدى. ابىروي بولعاندا, ول بولجام راستالمادى. جالپى العاندا, تاريح قويناۋىنا ەنىپ كەتكەن سيىر جىلى قارجى نارىعىندا ءبىراز دۇربەلەڭ تۋعىزعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. كوكتەمدە امەريكالىق «كوك قاعاز» بىردەن 520 تەڭگەگە شاپشىپ شىعا كەلدى. راس, كوپ كەشىكپەي قىزۋى باسىلعانمەن, جىل سوڭىنا دەيىن 460-480 تەڭگە باعامىنان ايىلىن جيعان جوق. الايدا ساراپشىلار مۇنىڭ ءوزى تەڭگەنىڭ تۇراقتانۋىنىڭ بەلگىسى دەپ ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ وتىر.
«تەڭگەنىڭ وسى حالىنە قۋانۋ كەرەك. قازىر بۇكىل الەم بويىنشا قارجى داعدارىسىنىڭ قاۋپى سەيىلمەي تۇر. سوعان قاراماستان, قازاقستاننان شەتكە اقشا كاپيتالىنىڭ شىعارىلۋىنا توسقاۋىل قويىلۋى ەلىمىزدەگى مۇنايدان تۇسەتىن تابىستىڭ باقىلاۋعا الىنۋى تەڭگەنىڭ از دا بولسا ءوز باعامىن نىعايتۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى. ينفلياتسيا وتكەن جىلدىڭ قاراشا ايىندا 19,6 پايىز بولدى. ال ساراپشىلار 2023 جىلى اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى 14,3 پايىزدان اسپاۋى كەرەك دەپ وتىر. بىراق بيىل بازا مولشەرلەمەسى تومەندەيدى دەپ ۇمىتتەۋگە نەگىز جوق. قايتا 16-دان 17,5 پايىزعا دەيىن كوتەرىلۋى مۇمكىن. مۇنايعا باعا وسكەنمەن, ول ەكونوميكاعا ونشا اسەر ەتە قويمايدى. ال قازاقستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىم كولەمى 2023 جىلى 2,5-نان 2,8 پايىزعا دەيىن وسەدى دەپ كۇتىلۋدە» دەيدى Esperio قارجى كومپانياسىنىڭ ساراپشىسى جاندار مۇراتوۆ.
رەتتەۋ تەتىكتەرى ماردىمسىز
استانا قالاسىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالناما تۇرعىنداردىڭ كوبى باعانىڭ شارىقتاپ وسۋىنە قاتتى الاڭدايتىنىن بايقاتتى. بۇرىن اي سايىن 8-10 پايىز قوسىلعانىنا كوز ۇيرەنىپ كەتكەنمەن, وتكەن جىلدىڭ اياعىنداعى ينفلياتسيانىڭ رەسمي تۇردە 20,3 پايىزعا ءوسىپ, ال حالىق تۇتىناتىن تاۋارلار مەن ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ اپتا سايىن كوتەرىلۋى كوپشىلىكتىڭ زاڭدى نارازىلىعىن تۋعىزىپ وتىر. ستاتيستيكا بويىنشا وتباسى بيۋدجەتىنىڭ 54,8-55,7 پايىزى تەك ازىق-تۇلىككە كەتەتىنى ايقىندالدى. ۇكىمەت ونى اۋىزدىقتاۋعا قانشا تىرىسقانمەن, ازىرگە ناقتى ناتيجە بولماي تۇر. ال وسى ينفلياتسيانى اۋىزدىقتاپ, باعانى تۇراقتاندىرۋعا بىردەن-ءبىر جاۋاپتى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى.
بانك توراعاسى عالىمجان پيرماتوۆتىڭ ايتۋىنشا, 2023 جىلدىڭ اقپان ايىندا جىلدىق ينفلياتسيا 21,3 پايىزعا ازايىپتى. ەندى ونى ودان دا تومەندەتۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدا. وعان جۇرگىزىلىپ وتىرعان اقشا-كرەديت ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلىپ كەلەدى. ەندى سىرتقى ينفلياتسيانى ازايتىپ, لوگيستيكا تىزبەگىن ماقساتتى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك بولىپ وتىر. دەگەنمەن ساراپشىلاردىڭ باعامداۋىنشا, باعانى اۋىزدىقتاماي, مۇنىڭ ءبارى تەك ءسوز جۇزىندە ايتىلىپ قالا بەرەتىن قۇر ۋادە بولايىن دەپ تۇر.
«بۇل تۇرعىدا ۇلتتىق بانككە ايتىلار سىن دا كوپ, قويىلار سۇراق تا از ەمەس. سونىڭ ەڭ باستىسى – نارىق ەكونوميكاسى جاعدايىندا باعانى رەتتەۋ ماسەلەسى. اقشانىڭ قۇنسىزدانۋىنا الىپ كەلەتىن باستى سەبەپ – نارىققا تاۋار مەن قىزمەتتەن گورى ارتىق اقشا اعىنىنىڭ قۇيىلۋى. مىنە, وسى جەردەگى تەپە-تەڭدىكتى رەتتەپ وتىراتىن – ۇلتتىق بانك. بىراق وسى ءبىرىنشى دەڭگەيدەگى بانك قاجەتتى تەتىكتەردى ناقتى ىسكە قوسا الماي كەلەدى» دەيدى قارجىگەر دانيار المەنتاەۆ.
«بىرىنشىدەن, ۇلتتىق بانك ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردى كرەديتتەيتىن باستى بانك رەتىندە بازا مولشەرلەمەسىن كوتەرۋگە جول بەرمەۋى كەرەك. «ءوندىرىستى ۇلعايتامىز, نارىقتى تاۋارمەن, قىزمەتپەن تولىقتىرامىز» دەپ ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە مولشەرلەمەسى جوعارى اقشا بەرە بەرۋ نەگە اپارىپ سوقتىرعانىن كورىپ وتىرمىز.
ەكىنشىدەن, اقشانىڭ قۇنسىزدانۋىن تەجەۋ تەتىگى بار ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. دالىرەك ايتساق, ول – كرەديت بەلسەندىلىگىن ازايتۋ, ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ اكتيۆتەرىن شەگەرە تۇرۋ. تۇپتەپ كەلگەندە, ول كوممەرتسيالىق بانكتەردىڭ باس بانكتەگى قارجى-قاراجاتىن توقتاتا تۇرىپ نەمەسە باعالى قاعازدارىن ساتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. مىنە, وسىنداي ءاۆتوموبيلدىڭ گازى مەن تەجەگىشى سياقتى قوس باسقىشتى ساۋاتتى رەتتەپ وتىرماسا, اقشا قاراجاتى اعىنىن توقتاتۋ وتە قيىنعا سوعادى.
قازىر بىزدەگى وندىرىسكە دەم بەرەتىن مونەتارلىق رەتتەۋ تەتىگى ىسكە قوسىلماي قالدى. تەك قوسىمشا تەتىكتەر عانا بولار-بولماس جۇمىس ىستەپ تۇر. نەگە دەسەڭىز, قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكى ءوزىنىڭ كرەديتتىك الەۋەتىن قولىمەن بايلاپ تاستاپ, باس ۇلتتىق كرەديتوردان باس ۇلتتىق قارىز بەرۋشىگە اينالىپ بارا جاتىر. ماسەلەن, 2022 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىنداعى مالىمەت بويىنشا ۇلتتىق بانك تەڭگەرىمىندە 3,75 تريلليون تەڭگە بولدى. ودان ءوزىنىڭ 2,2 تريلليون قارىزدىق مىندەتتەمەسىن الىپ تاستاساڭىز, قالعانى – كوممەرتسيالىق بانكتەردىڭ دەپوزيتتەرى مەن ەسەپشوتتارىنداعى اقشا قاراجاتى. مىنە, وسى جەردە كوتەرىڭكى بازالىق مولشەرلەمە جۇمىس ىستەي باستايدى. سودان كەلىپ ۇلتتىق بانك ەكىنشى دەڭگەيلى بانك كرەديتورلارىنا جاساندى «كىرىستەرىن» تولەي باستايدى. ول دەگەنىڭىز – ەشقانداي ءونىم وندىرمەي-اق جىلىنا 600-700 ميلليارد تەڭگە تابىس تابۋ دەگەن ءسوز. كوممەرتسيالىق بانكتەر پايدالانعان بۇل ميللياردتار تۇتىنۋشىلىق كرەديتتەر نەمەسە تۇتىنۋشىلىق نارىقتاعى اقشا اينالىمى بولىپ, قازاقستانداعى باعانىڭ وسۋىنە الىپ كەلىپ جاتىر. وسى تۇرعىدا ۇلتتىق بانككە تىزگىندى قولعا الاتىن كەز كەلدى» دەيدى قارجىگەر-ساراپشى.
تسيفرلى تەڭگە
قازىر ەلىمىزدە تۇيتكىلدى تۇتىنۋشى كرەديتىنىڭ كولەمى بەس ءجۇز ميلليارد تەڭگەدەن اسىپ كەتتى. ادامدار ونى تولەي الماعاندىقتان جاڭادان نەسيە الىپ, بۇرىنعى قارىزىن جابۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر. Esperio كومپانياسىنىڭ قارجى ساراپشىسى نۇربەك ىسقاقوۆتىڭ ايتۋىنشا, ەلىمىزدەگى ۇلتتىق بانكتىڭ تاپ وسىنداي ۇستانىپ وتىرعان قارجى ساياساتى تۇرعاندا بۇعان ونشا تاڭعالۋدىڭ رەتى جوق ەكەن. تۇتىنۋشى نەسيەسىن بەرۋ – بۇل كاپيتاليزمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۇمكىندىكتىڭ ءبىرى. مۇنداي جاعدايدا كرەديت نەمەسە ماكروەكونوميكالىق تسيكلدىڭ ينفلياتسياعا اسەرى ۇلكەن بولاتىنىن, سونىڭ ارقاسىندا پايىز مولشەرلەمەسى وسەتىنى – زاڭدىلىق. ال بۇل قارىز الۋشى بۇقارانىڭ قالتاسىنا وتە اۋىر تيەتىنى ءسوزسىز. سودان كەلىپ داعدارىس تۋىندادى. سوندىقتان دا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جىل باسىندا ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايعا قاتىستى «جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ قاجەتتىگىن ايتتى. كوپ كەشىكپەي ول زاڭ دا دايىن بولدى. الايدا كوپشىلىك اسىعا كۇتكەن بۇل قۇجات ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشپەدى.
تەك ناۋرىزدىڭ 3-ءى مەن 13-ءى ارالىعىندا ءوزىن سوتتان تىس بانكروت دەپ تانۋ ءۇشىن 13 مىڭ ادام ءوتىنىش بەرىپتى. بىراق ولاردىڭ موينىنداعى بانكتىڭ الدىنداعى قارىزى تاياۋ جىلداردا الىنبايتىن بولدى. تەك ۋاقىتتىڭ اعىمىنا قاراي وتەۋ مەرزىمى ۇزارىپ, كەي جاعدايدا جەڭىلدەيدى.
كەيىنگى كەزدە ەلىمىزدە اقش دوللارى ون-ون بەس تەڭگەگە ارزاندادى دەدىك. «بىراق بۇل ۋاقىتشا قۇبىلىس. ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك باعانى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەردى قاراستىرۋدا. سونىڭ ارقاسىندا اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى وتكەن جىلعا قاراعاندا از دا بولسا باسەڭدەدى. بيىل ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن مۇناي باعاسى ايقىندايدى» دەيدى ەكونوميست جاسۇلان ەربولات.
ال سوندا بۇل ينفلياتسيانى اۋىزدىقتاۋدىڭ جولى قايسى؟
«قازىر ۇلتتىق بانك بيۋدجەتتى تسيفرلى تەڭگەگە كوشىرۋدى ۇسىنىپ وتىر. ەگەر جوبا جۇزەگە اسسا, قازاقستان الەمدە ءوز ۆاليۋتاسىن ساندىق نەگىزگە كوشىرگەن العاشقى ەلدىڭ ءبىرى بوپ قالماقشى. بۇل قاعاز اقشا جويىلىپ كەتەدى دەگەن ءسوز ەمەس. ول قاتار قولدانىلادى. الايدا ەلدەگى اقشا تاسقىنىن تەجەۋ ءۇشىن وسىنداي كيبەرفورماتقا بارۋدان باسقا جول قالماي تۇرعانداي» دەيدى ەكونوميست.
«تسيفرلى تەڭگە – بۇل قازاقستانداعى اقشانىڭ جاڭا ءتۇرى. ونى ەنگىزۋ, ۇلتتىق تولەم قابىلەتى جۇيەسىن دامىتۋمەن قاتار, تەڭگەنىڭ نىعايۋىنا دا سەپتىگىن تيگىزۋى مۇمكىن» دەيدى ساراپشى ماماندار. ونى ىسكە قوسۋ – قارجىگەرلەر مەن ۇلتتىق بانك ماماندارىنىڭ تەرەڭ, جان-جاقتى ويلاساتىن ماسەلەسى. وعان ءبىز الداعى ۋاقىتتا توقتالامىز.
