قازاق باسكەتبولىنىڭ قارلىعاشى

ەل سپورتىنىڭ وركەندەۋىنە ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن شولپان دۇيسەنوۆا – ەلەپ-ەسكەرۋگە ابدەن لايىق جان

[wppa type=»slideonly» album=»42″ size=»auto»][/wppa]

اياز بۋعان اقپاننىڭ اقىرعى كۇنى ەدى. قارلاتىپ, بورانداتىپ قاراعاندىعا كەلگەن «استانا اقشامىنىڭ» تىلشىلەرىن جاسى بۇگىندە توقسانعا جۋىقتاعان شولپان اپايدىڭ ءوزى جايراڭداپ قارسى الدى. قالانىڭ قاق ورتاسىندا قۋشەكە حرۋششەۆتىڭ كوزىندەي بوپ قالىپ قويعان ەكى قاباتتى ەسكى ءۇي بىزگە تىم جۇپىنىلاۋ كورىندى. كوكتەگىنى كوكسەيتىن كوڭىلىمىزگە جۇگىنسەك, قازاق قىزدارى اراسىنان شىققان تۇڭعىش باسكەتبولشى رەتىندە ۇلىقتالىپ, ەسىمى ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياعا ەنگەن ارداقتى ادام ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن ساۋلەتتى جەردە تۇرۋى كەرەك سەكىلدى. بۇل وي وسى وبلىستاعى اتقامىنەر ازاماتتاردىڭ باسىنا قالاي كەلمەدى ەكەن؟! انشەيىندە بوعىمىزدى بوتالى تۇيەگە بالاپ, ال كەرەك كەزىندە بارىمىزدى باعالاي بىلمەيتىن كەركەتپە مىنەزىمىز قاشان تۇزەلەر ەكەن؟!

قارتايعاندا ەلەۋسىز قالعانداي

كارىلىكتىڭ كارىنە ۇشىراماس پەندە بولماس ءسىرا, بۇل پانيدە. مىقتىلىعىڭدى بايقايىن, ۋاقىت ۋىتىنا بوي الدىرماي كور! ونداي «ولجادان» الدىمىزدا وتىرعان كەيىپكەرىمىز دە قۇرالاقان ەمەس ەكەن. كەزىندە اق تاڭنان قارا كەشكە دەيىن شاپقىلاسا شارشامايتىن ەكى اياق قازىر قارىس قادامنىڭ ءوزىن اۋىرسىناتىن جاعدايعا جەتكەن. باس اۋىرىپ, بالتىر سىزداۋ جيىلەگەن. باسقان ىزىنەن قار ەريتىن باياعى كۇنى جوق. جالعاننىڭ ءاربىر جارىق كۇنىنە جانار قارىقتىرعانىنا شۇكىرشىلىك ەتىپ, ءجۇرىپ جاتقان جايى بار. قالجىڭى جاراسقان قاتار قۇربىلاردىڭ قاراسى ازايعان. تىم بولماسا تەلەفونمەن تىلدەسەر ءتىرى جان تابىلسايشى! باسقا شارۋالارى باستارىنان اساتىن ۇلكەندى-كىشىلى ۇلىقتار مۇندا ات ءىزىن سالۋدى مۇلدەم ۇمىتقان. ايتپەسە, ەل سپورتىن دامىتۋعا قوماقتى ۇلەس قوسقان داڭعايىر اجەلەرىنە جاس تولقىن وكىلدەرى جارىسا سالەم بەرىپ جاتسا, جاراسار ەدى-اۋ, شىركىن! الدا-جالدا شەكپەندى شەنەۋلىكتەردىڭ اقىلى جەتىپ, ابىرويلى ارداگەردى مەملەكەتتىك ماراپاتقا ۇسىنا قالسا, نۇر ۇستىنە نۇر.

جالعىز قىزى ساۋلەنىڭ قاباعىنا قاراپ جاپاقتاعان كەيۋانانىڭ ەندىگى ارمانى – ايالاپ وسىرگەن جيەن نەمەرەسىنىڭ ۇيلەنگەنىن كورۋ. ءوزىنىڭ وتكەن ومىرىنە وكىنبەيدى. ەڭ باستىسى, ەلىنە ادال قىزمەت ەتتى. تولعاۋى توقسان تىرلىكتىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن قاتار تاتتى. سىنىپ كەتۋگە ءسال قالعان سىندارلى ساتتەردە سىر بەرمەدى. جانىنا تالاي جارا تۇسسە دە جاقسى كۇندەردەن كۇدەر ۇزبەدى.

حالىق جاۋىنىڭ قىزى

– تۇرىمە قاراپ تۇبىمدە ءبىر «شيكىلىك» بارىن بايقاپ وتىرعان شىعارسىڭدار. انام جاۋھار ماسكەۋدەگى كومۆۋز-دى بىتىرگەن باشقۇرت قىزى بولاتىن. اناجۇرتىما تارتسام, نەسى ايىپ؟! ال, اكەم دۇيسەنوۆ سۇلتان سەمەي جاقتىڭ توبىقتىسى. زايساندا قالالىق تۇتىنۋشىلار قوعامىن باسقارىپ تۇرعاندا اۋىرىپ, دۇنيەدەن قايتتى. وندا مەن نەبارى ءۇش جاستا ەدىم, – دەپ اڭگىمەسىن ارىدەن باستاعان شولپان اپاي تاعدىر تاۋقىمەتىن كوبىرەك تارتقان بالالىق شاعىنان سىر شەرتتى: «…كەيىن شەشەم عايسا نوعاسباەۆ دەگەن وبلىستىق حالىق اعارتۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنە كۇيەۋگە ءتيدى. ول مەنى تۋعان قىزىنداي باعىپ-قاقتى. كوپ كەشىكپەي وتىز جەتىنىڭ ويرانى باستالدى دا, وگەي اكەم ۇستالىپ كەتتى. ستاليندىك سولاقاي ساياساتتىڭ جەندەتتەرى ءبىزدى جەلكەلەپ, پاتەرىمىزدەن قۋىپ جىبەردى. جالعان جالا جابىلعان بايعۇس باسىمىز ارىزدانىپ ەشقايدا بارا المايمىز. سودان اركىمنىڭ پودۆالىن پانالاپ, پۇشايمان حالگە تۇستىك. ەگىز ىنىلەرىم مۇرات پەن مارات بۇل قيىندىققا شىداماي, قىرشىندارىنان قيىلدى. ەكى ۇلىن جەرلەپ, ەڭكىلدەپ جىلاپ كەلە جاتقان جەرىنەن مامام تۇتقىنعا الىنىپ, «قارلاگقا» ايدالدى. ارتىندا اڭىراپ قالعان بولات ەكەۋىمىزدى بالالار ۇيىنە جونەلتتى. نەگە ەكەنىن قايدام, ءبىزدىڭ باسقا بالالارمەن بىرگە تاربيەلەنۋىمىزگە سول ۋاقىتتىڭ ءتارتىبى بويىنشا رۇقسات بەرىلمەيدى. ون جاسقا تولىپ, وڭ-سولىمدى ايىرۋعا جاراعان مەن ءۇشىن بۇل ايىرىلىسۋ اسا قيىنعا سوقتى. ۇنەمى بايىرىمدى ىزدەۋ ۇستىندە بولدىم. دەتدومداعى تاربيەشىلەردىڭ دەگەنىنە كونبەي تالاي تاياق تا جەدىم. قورلىق كورگەن قورعانسىز كۇندەرىم ەسكە تۇسسە ەرىكسىز جانارىم جاسقا شىلانادى. قاراقتارىم, ونداي قاسىرەت ەندى قايتالانباسىن…

سونىمەن قويشى, 1942 جىلى انام امان-ەسەن اباقتىدان بوسادى. پاۆلودار وبلىسىنىڭ ماي اۋدانىنداعى مويكا اۋىلىنا بارىپ, اسكەريلەردىڭ وتباسىن قامتاماسىز ەتۋمەن اينالىساتىن مەكەمەگە جۇمىسقا تۇردى. ارى-بەرى شاپقىلاپ, ءبىزدى تاۋىپ, ءوزىنىڭ قاسىنا الدى. سول جاقتا ايتەۋىر اشتان ولمەي, كوشتەن قالماي مەكتەپ ءبىتىردىم. ەرتىستى قىستا شانامەن, جازدا قايىقپەن ەندەي ءوتىپ ساباققا باراتىنبىز. ەركەك كىندىكتىنىڭ ءبارى مايداندا. تىلدا ىلعي قاتىن-بالا عانا قالدى. سوعىستىڭ تەزىرەك جەڭىسپەن اياقتالۋىن تىلەدىك كۇنى-ءتۇنى. ەرەسەكتەرمەن ەڭبەككە ارالاسىپ, ەرتە ەسەيدىك». شولپان سۇلتانقىزى ويعا شومىپ, ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى.

ارمانىن ايالاعان الماتى

ءومىردىڭ ءوزى شىڭداعان ورىمدەي بويجەتكەن ون جەتىگە تولعاندا ارمان قۋىپ الىستاعى الماتىعا اتتاندى. اۋىلدان الا شىققان جارتى قاپ كەپكەن ناندى ەرتەلى-كەش تالشىق ەتىپ, الما باقتى استانادان جوعارى ءبىلىم بەرەر وقۋ ورىندارىن ىزدەدى. اقىرى ەۆاكۋاتسيامەن الاتاۋدىڭ باۋرايىنا كوشىپ كەلگەن سەۆاستوپولدىڭ كەمە جاساۋ تەحنيكۋمىنا وقۋعا ءتۇستى. بىراق, جاتاقحانا بەرىلمەدى. كورىنگەن بۇرىشتا تۇنەۋىنە تۋرا كەلدى. ءسويتىپ سالى سۋعا كەتىپ, جابىعىپ جۇرگەندە كوشەدە ىلىنگەن حابارلاندىرۋدى كوزى شالىپ قالدى. تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ دايىندىق بولىمىنە قۇجات قابىلدايدى ەكەن. سىناقتان سۇرىنبەي ءوتىپ, ستۋدەنت اتاندى. جاتاقحاناعا جايعاسىپ, ستيپەنديا الىپ, ءبىر جىرعادى-اي سوندا كوڭىلى كوك جايلاۋعا قونىپ.

تاۋ اسىپ, تاس باسىپ كەن ىزدەپ كەتەر مە ەدى, كىم ءبىلسىن, ەگەر مۇنىڭ ءومىر-وزەنى باسقا ارناعا بۇرىلىپ كەتپەگەندە. كەيدە كەزدەيسوقتىق تا كوپ نارسەنى شەشەتىنى تالاس تۋدىرماسا كەرەك.

ۇلى جەڭىستىڭ قۇرمەتىنە ماسكەۋدە فيزكۋلتۋراشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق شەرۋى وتەتىن بولىپ, سوعان قاتىساتىن قازاقستان دەلەگاتسياسىن جاساقتاۋعا ىرىكتەۋ باستالادى. جاستايىنان جۇمىس جاساپ شىنىققان, ءسامبى تالداي سىمباتتى شولپان ۇكىلەگەن ۇزدىكتەردىڭ قاتارىنان تابىلادى.

قىزىل الاڭداعى قىزىعى مول شەرۋگە اتتانار الدىندا الماتىداعى شەكاراشىلار ۋچيليششەسىنىڭ بازاسىندا جالاۋىن كوتەرگەن جارىستا ول الدىنا جان سالمايدى. بارىنەن بيىككە سەكىرەدى, جۇگىرسە جەتكىزبەيدى, لاقتىرعان گراناتاسى ۇزاققا ۇشادى…

قيمىلى شيراق, شىمىر قىزدى الماتىدا جاڭادان اشىلعان دەنە تاربيەسى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءشامىل شاكىرۇلى بەكباەۆ وزدەرىن دە وقۋعا شاقىرادى.

ساڭلاقتىڭ سامعاۋى

باق تالايىنا قازاق باسكەتبولىنىڭ قارلىعاشى اتانۋ مارتەبەسى بۇيىرعان شولپان دۇيسەنوۆا وسىلايشا ۇلكەن سپورتتىڭ تابالدىرىعىنان اتتادى. وندا قاراكوز قانداستارىمىزدىڭ كوبىسى ءتىپتى, بۇنداي ويىن ءتۇرى بارىنان بەيحابار ەدى. كەيىن عوي, قازاقتىڭ تۇڭعىش وليمپيادا چەمپيونى ءالجان جارمۇحامەدوۆ سىندى جارىق جۇلدىزىمىزدىڭ جارقىرايتىنى. قازىرگى تاڭدا شولپانداي ساڭلاعىمىزدىڭ ءىزىن باسار قارىنداستارىمىزدىڭ قارا كورسەتپەۋى وتە وكىنىشتى.

ەكىنشى كۋرستان ينستيتۋت كومانداسىنىڭ ساپىندا ونەر كورسەتە باستاعان تالانتتى ويىنشىنىڭ شەبەرلىگى كۇننەن-كۇنگە شىڭدالا بەردى. العاشقى باپكەرى نينا اندرەەۆنا گاپچەنكو قازاقستان باسكەتبولى پيونەرلەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن.

اسقان قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا اينالاسىنان ات وزدىرماعان شولپان دۇيسەنوۆا ون جىل بويى قازاقستان قۇراماسىن وداقتىق جارىستارعا باستاپ شىققانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەيدى. كسرو حالىقتارىنىڭ ءبىرىنشى سپارتاكياداسىندا رەسپۋبليكامىزدىڭ اتىنان جارىس جالاۋىن كوتەرۋ قۇرمەتىنە يە بولعانىن دا اۋىز تولتىرا ايتا كەتكەنىمىز ءجون.

سوندا عوي, دۇنيەجۇزىنىڭ بىرنەشە تىلدەرىندە جارىق كورگەن «سوۆەتسكي سويۋز» جۋرنالىنا سۇيكىمدى سۋرەتى باسىلىپ, شارتاراپقا شارلاعانى.

ونىڭ 1954-1955 جىلدارى كسرو-نىڭ جاستار قۇراماسىندا, كەيىننەن سسسر-ءدىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن سپورت شەبەرلەرى اتانعان گالينا ياروشەۆسكايا, نينا ەرەمينا ء(تورت بىردەي وليمپيادادان رەپورتاج جۇرگىزگەن كومەنتاتور) سەكىلدى ەسىمدەرى الەمگە ايگىلى باسكەتبولشىلارمەن بىرگە ويناعانىن ەسكە العاندا كەۋدەمىزدى ەرىكسىز ماقتانىش سەزىمى كەرنەيدى. سوتسياليستىك ەلدەرگە ەمىن-ەركىن بارىپ جۇرگەن ونى فرانتسياداعى حالىقارالىق كەزدەسۋگە اپارمادى. سوۆەتتىك قىراعى مەكەمەلەر حالىق جاۋىنىڭ قىزىن كاپيتاليستىك مەملەكەتكە جىبەرۋدەن سەسكەنگەن سەكىلدى. ءسويتىپ, الاڭدا اتويلاعان قازاق قىزىنىڭ تاۋى شاعىلىپ, تاۋانى قايتتى. وسىناۋ كەلەڭسىز وقيعا سپورتپەن قوشتاسۋىنا سەبەپ بولدى.

ساناداعى ساعىنىش

– كوپ نارسە كوكىرەگىمدە ءالى سايراپ تۇر, – دەيدى شولپان اپاي وتكەندى ەمىرەنە ەسكە الىپ. – اسىرەسە, 1954 جىلى تاشكەنتتە وتكەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى سپارتاكياداسىنىڭ فينالى ەسىمنەن كەتپەيدى. وزبەكستانمەن ءولىپ-ءتىرىلىپ وينادىق. الاڭ يەلەرى القالاعان جانكۇيەرلەرىنىڭ ايعايىنا ارقالانىپ بارىن سالىپ باقتى. ەسەپ سولاردىڭ پايداسىندا. ءتورت ەسكەرتۋدەن سوڭ جاتتىقتىرۋشىمىز مەنى دەمالدىرعاندى ءجون كوردى. ءسىرا, بەسىنشى ەسكەرتۋدەن قاۋىپتەنسە كەرەك. قىزداردىڭ قاتتى قينالعانىن كورىپ وتىرمىن. ماڭدايىم تەرشىپ, مازام كەتتى. ۇتىلىپ جاتقانىمىزعا قۇددى ءوزىم كىنالى سياقتى سەزىندىم. كونبە كورىنۋگە تاياعاندا ءبىزدىڭ باپكەر نيكولاي تۋندا ءۇزىلىس الدى. اسىعىس تۇردە اقىل-كەڭەسىن ايتىپ, قىزدارىمىزدى قايراپ جاتىر. كەنەت ويىنداعىسىن بۇكپەسىز ايتاتىن ەركەلەۋ مىنەزىمەن ەرەكشەلەنەتىن ستەللا شۋستروۆا دۇرسە قويا بەرسىن: «قورعانىسقا كوشكەنىمىز دۇرىس ەمەس. شابۋىلدىڭ شوعىن ۇرلەۋ ءۇشىن دۇيسەنوۆانى ويىنعا قايتا قوسۋ قاجەت!»

سول ءسوز سەبەپ بولدى ما, الدە جاتتىقتىرۋشىمىزدىڭ ءاۋ باستان ويلاستىرعان تاكتيكاسى ما, ونىنشى نومىردەگى تامارا پوگۋلياەۆانىڭ ورنىنا الاڭعا مەن شىقتىم. ماقتانعانىم ەمەس, تورداعى قۇستاي تورىعىپ زار كۇيىمدە وتىرعاندىقتان با, بىلمەيمىن, بىردەن قولىم «ءجۇرىپ» قارسىلاستارىمىزدىڭ تورىنا قايتا-قايتا دوپ توعىتۋمەن بولدىم. ناتيجەسىندە جەڭىسكە جەتىپ, التىننان القا تاعىندىق.

باسكەتبولدى قويعان سوڭ شولپان دۇيسەنوۆا ۇزاق جىلدار بويى ۇستازدىق قىلدى. العاشىندا الماتىدا, سونان سوڭ قاراعاندىدا جاس سپورتشىلاردى باۋلىدى. قاراعاندىنىڭ پوليتەحنيكالىق جانە كووپەراتيۆتىك ينستيتۋتتارىندا جەمىستى ەڭبەك ەتتى. كەزىندە كەنشىلەردىڭ «شاحتەر» كومانداسىندا ويناعان بەلگىلى فۋتبولشى گەننادي زاسيمەنكومەن وتاۋ قۇرىپ, وتباسىلىق باقىتقا بولەندى.

بار عۇمىرىن باسكەتبولعا ارناپ, ۋايس احتاەۆ, ۆلاديمير مۇحامەدجانوۆ, ارمەناك الاچانيان جانە تاعى باسقا اتتارى اڭىزعا اينالعان اقبەرەن سپورتشىلارمەن ارالاس-قۇرالاس بولعانىن تاعدىردىڭ تاماشا سىيى رەتىندە باعالايدى.

ول كىسىنى كوپ ويلار مازالايدى. سولاردىڭ ەڭ باستىسى – باسكەتبولدا ءوز ورەندەرىمىزدىڭ تىم ازدىعى. الايدا, الداعى ۋاقىتتاردا دۇنيەجۇزىلىك ءدۇبىرلى باسەكەلەردە جاي وعىنداي جارقىلدايتىن جاستارىمىزدىڭ بوي كورسەتەتىنىنە سەنىمى مول.

تالعات باتىرحان