الەم بويىنشا امەريكالىقتار قارىزعا بەلشەسىنەن باتقان حالىق دەپ سانالادى ء(بىزدى تانىمايدى عوي, ءايتپەسە ءتىزىمنىڭ باسىنان تابىلار ەدىك). راس, امەريكا حالقى ءۇشىن مانسابىنىڭ باستالۋى مەن دايىندىقتىڭ ءوزى نەسيە الۋدان باستالادى, ويتكەنى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءبىلىم اقىلى جانە قىمبات. بىراق, قاراپايىم امەريكالىقتار بۇكىل ومىرىندە ءبىر نەسيەسىن جاۋىپ, ەكىنشىسىن الىپ جاتسا دا, ونداعى بانكتەر كليەنتىن ءدال بىزدەگىدەي قينامايدى.
ۇلگى كەرەك بولسا…
ويتكەنى وندا بانكتەر كليەنتتەر ءۇشىن قاتال باسەكەلەستىككە تۇسەدى جانە حالىقتى وزدەرىنىڭ نەسيەلىك جەلىلەرىنە تارتۋعا تىرىسادى. مىسالى, ولار نەسيەلىك كارتانى شىعارعان كەزدە «3 ايدا 3 مىڭ دوللار جۇمساڭىز جانە ءسىزدىڭ شوتىڭىزعا 500 دوللار سىياقى تۇسەتىن» بونۋستار ۇسىنادى. نەمەسە باسقا بانكتەن ءبىر جارىم جىلعا دەيىنگى باستاپقى كەزەڭگە جەڭىلدىكپەن نەمەسە ءتىپتى نولدىك مولشەرلەمەمەن نەسيەنى قايتا قارجىلاندىرۋدى ۇسىنادى ەكەن. 1-50 مىڭ اقش دوللارى مولشەرىندەگى ادەتتەگى تۇتىنۋشىلىق نەسيەلەر بويىنشا پايىزدىق مولشەرلەمەلەر 6-8%-دان باستالادى. نەسيە مەرزىمى – 5 جىلعا دەيىن. ءبىز تۇگىلى اقشا ساناۋ بىلەتىن نەمىستەر دە قارىز الادى. نەمىس بانك ماماندارى قاۋىمداستىعىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا, 1-5 جىلدىق كەزەڭدەگى تۇتىنۋشىلىق نەسيەلەر بويىنشا ورتاشا مولشەرلەمە گەرمانيادا 4,8% قۇرايدى. قىتايدا تۇتىنۋشىلىق نەسيە مولشەرلەمەسى – 3-4%, مۇندا بانكتەر كليەنتتەردىڭ تولەم قابىلەتتىلىگىن باعالاۋدا وتە ادال. ارنايى ەكونوميكالىق ستاتيستيكا دەرەكقورىنىڭ ەسەبىنە سايكەس, 2019 جىلدىڭ جەلتوقسانىنا قاراي قىتايدىڭ جالپى ءۇي قارىزدارى ەلدىڭ نومينالدى ءجىو-ءنىڭ 55,8% قۇراعان, بۇل 2018 جىلمەن سالىستىرعاندا 3,7% كوپ. دەمەك, ءتيىمدى.
ەندى يپوتەكا بويىنشا الەمدەگى ەڭ تومەنگى نەسيە مولشەرلەمەلەرىنە كەلسەك, فينلياندياداعى يپوتەكالىق نەسيەلەر وزدەرىنىڭ ازاماتتارى ءۇشىن 2-2,5 پايىز, شەتەلدىكتەرگە دە قولجەتىمدى, بىراق ءسال جوعارى – جىلدىق مولشەرى 3-3,5%. جاپونيادا ينفلياتسيا وتە از, يپوتەكانىڭ ورتاشا ستاۆكاسى 1,2% قۇرايدى. شۆەيتساريادا «ومىرلىك يپوتەكا» تەرمينى كەڭ قولدانىلادى. مۇنداي نەسيە 100 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە بەرىلەدى جانە زاڭدى تۇردە ول مۇراگەرلىك بولىپ تابىلادى. ءۇيدى نەسيەگە ساتىپ الۋدىڭ ورتاشا ستاۆكاسى جىلىنا 1,4-1,6% قۇرايدى.
دەپۋتاتتىڭ ۇسىنىسى
دەپۋتات ا.پەرۋاشەۆ دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا, بيىلعى جىلى كەدەيلىك شەگىنەن تومەن ءومىر سۇرەتىن قازاقستاندىقتاردىڭ سانى ءبىر جارىم ەسەگە (800 مىڭ ادامعا) كوبەيىپ, 2,3 ميلليوننان اسقانىن, بۇل رەسپۋبليكانىڭ ءاربىر سەگىزىنشى ازاماتى كەدەيلىك شەگىندە ءومىر سۇرەتىنىن كەلتىرەدى. دەپۋتاتتىڭ ايتۋىنشا, وتكەن جىلى 106 ملرد تەڭگەگە جۋىق سوماعا از قامتىلعان ازاماتتاردىڭ بانكتىك بەرەشەكتەرى ەسەپتەن شىعارىلعان بولسا, بۇگىندە بۇل ماسەلە تەك شيەلەنىسە تۇسكەن, ويتكەنى ونىڭ سەبەپتەرى جويىلعان جوق. «ونىڭ ەكى سەبەبى بار: ءبىرىنشىسى بانكتەردىڭ وتە جوعارى پايىزدارى, ولاردى ۇلتتىق بانك پەن قارجى نارىعىنىڭ اگەنتتىگى بازالىق مولشەرلەمەلەردى تومەندەتپەي جانە مەملەكەتتەن 20%-دان نەسيە بەرۋدى قولداۋدى اشىق تالاپ ەتۋى. ەكىنشى سەبەپ – قارجى مينيسترلىگىنىڭ تولەمگە قابىلەتسىز وتباسىلاردىڭ باسپانالارى مەن الەۋمەتتىك كەپىلدىكتەرىن ساقتاپ, نەسيە بەرۋشىلەردەن قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى زاڭدى قابىلداۋعا قۇلشىنىسىنىڭ بولماۋى» دەي كەلە دەپۋتات ازات پەرۋاشەۆ جاعدايدى شەشۋ ءۇشىن پارلامەنتتەن بارلىق يپوتەكالىق, تۇتىنۋشىلىق نەسيەلەردىڭ شەكتى پايىزدىق مولشەرلەمەلەرىن اقىلعا قونىمدى دەڭگەيگە, 7-8% دەيىن تومەندەتۋ بويىنشا شارالار قابىلداۋدى سۇرادى.
ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي
نەسيە مولشەرلەمەسىنە قاتىستى ماسەلەنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى راحىم وشاقباەۆ تا بۇعان دەيىن كوتەرگەن بولاتىن. ول, ارينە, كاسىپكەرلەر مۇددەسىن قورعايدى, ولاردىڭ بيزنەسى ءجۇرۋ ءۇشىن نەسيەلىك مولشەرلەمەنىڭ ءتيىمدى بولعانىن قالايدى. «كاسىپكەر قازاقستاندا دا بار, يسپانيادا دا بار. بىراق, بىزدەگى نەسيە 14%-بەن, ال يسپانيادا 1,5%-بەن ەسەپتەلەدى. نەسيەگە قول جەتكىزۋدى رەتتەيتىن اقشا-نەسيە ساياساتىن وزگەرتۋ كەرەك, ول اقشا ۇسىنىسىن كەڭەيتۋگە باعىتتالۋى كەرەك, سوندىقتان مولشەرلەمە تومەن بولسىن دەپ بۇل ماسەلەنى بىرنەشە رەت كوتەردىك. سوندىقتان باسەكەلەسۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قالىپتى پايىزدىق مولشەرلەمە 5,6% بولۋى كەرەك دەپ سانايمىز» دەيدى ول.
جىلدام نەسيە قامىتى
ونلاين-نەسيە قىزمەتىن ۇسىناتىن كومپانيالار زاڭدى اينالىپ ءوتىپ, قازاقستاندىقتارعا جوعارى پايىزدىق نەسيە بەرەدى, كوميسسيا الىپ, جوعارى ايىپپۇلدار سالادى. ءماجىلىس دەپۋتاتى امانجان جامالوۆ بۇعان نارازى.
«توتەنشە جاعداي مەن كارانتين جاعدايىنا بايلانىستى اقشاسىن جوعالتقان كوپتەگەن ازاماتتار تۇتىنۋشىلىق نەسيە الۋعا ءماجبۇر. مۇنى ميكروقارجى ۇيىمدارى, لومباردتار, ۇيدەن شىقپاي نەسيە ۇسىناتىن بارلىق ونلاين كومپانيالار پايدالانادى. اقپاراتسىز, تەز, لەزدە الۋعا بولادى, مۇنداي ازعىرۋعا ينتەرنەتتىڭ دە سەپتىگى ءتيىپ وتىر» دەيدى دەپۋتات. امانجان جامالوۆتىڭ ايتۋىنشا, «كومپانيا نەسيە سوماسىنىڭ 56 پايىزىن قۇرايتىن» ءۇشىنشى تاراپقا قارىز الۋشىنىڭ مالىمەتتەرىن تەكسەرگەنى ءۇشىن تولەم الادى. 100 مىڭ نەسيە سوماسىنا ەسەپتەسەك, «جىلدام شىعارۋ» قوسىمشا قىزمەتى 27 150 تەڭگەنى قۇرايدى. سونىمەن بىرگە, سول كەلىسىمدە نەگىزگى قارىز بويىنشا كەشىكتىرىلگەن تولەم سوماسىنىڭ 1 پايىزى مولشەرىندە جانە قارىزدى وتەۋ قۇنىن بۇزعان ءاربىر جاعداي ءۇشىن 3 مىڭ تەڭگە مولشەرىندە, ءار كەشىكتىرۋگە ءبىر رەتتىك كوميسسيا بەلگىلەنەدى جانە ءاربىر كەشىكتىرىلگەن كۇن ءۇشىن سىياقى تولەنەدى. ياعني مۇنداي نەسيەلەردە, ەڭ الدىمەن, نەسيە ۇيىمدارىنىڭ قىزمەتتەرى ءۇشىن تولەمدەر, نەسيە بەرۋشىنىڭ شىعىندارى, تۇراقسىزدىق ايىبى, سىياقى, سودان كەيىن عانا نەگىزگى قارىزدىڭ مولشەرى جويىلادى. ياعني بانكتەن قارىز الساڭ, ءوز قارىزىڭنان بولەك وسىنىڭ ءبارىن تولەۋگە مىندەتتى بولىپ شىعا كەلەسىڭ دەگەن ءسوز. «بۇل ادام ەشقاشان قارىزىن تولەي المايتىنداي جانە ايىپپۇل مەن ءوسىمپۇلدى ۇنەمى تولەي المايتىنداي ەتىپ جاسالعان. مۇنداي جاعدايدا قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ ەنجار بولىپ قالا بەرەتىنى تاڭقالارلىق» دەيدى دەپۋتات.
ەستەرىڭىزدە بولسا, بيىلعى جىلدىڭ 10 ناۋرىزىندا بازالىق مولشەرلەمە 9,25%-دان 12%-عا دەيىن كوتەرىلىپ, 3 ساۋىردە 9,5%-عا دەيىن تومەندەتىلگەنى بەلگىلى. ۇلتتىق بانك مۇنى ءوز تاراپىنان نەسيەلەۋدى ۇلعايتۋدىڭ ءتيىمدى شاراسى دەپ ءتۇسىندىردى. ال امانجان جامالوۆتىڭ ماماندىعى ەكونوميست بولعاندىقتان, مۇنىڭ ءمانىن باسقاشا ەسەپتەيدى. بازالىق مولشەرلەمە, ونىڭ پىكىرىنشە, نەسيە بويىنشا پايىزدىق مولشەرلەمەنى انىقتامايدى جانە تەڭگەنىڭ ايىرباس باعامىنا اسەر ەتپەيدى. «سوندىقتان بازالىق مولشەرلەمەنى بىرتىندەپ تومەندەتۋدى باستاعان ءجون, پايىزدىق مولشەرلەمە ارناسىنىڭ جۇمىسىن قامتاماسىز ەتكەندە بارىپ بازالىق مولشەرلەمە نەسيەلەر بويىنشا پايىزدىق مولشەرلەمەگە اسەر ەتەدى جانە نەسيەلەۋدى قالپىنا كەلتىرەدى. ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك ەكونوميكانى قارجىلاندىرۋ ينفلياتسيانى تەجەۋدەن گورى جوعارى باسىمدىلىق ەكەنىن بىرتىندەپ تۇسىنەتىن كەز كەلدى» دەيدى جامالوۆ.
ساراپشى سەنبەي وتىر
Halyk Finance اعا تالداۋشىسى جانسايا كانتاەۆا مەملەكەتتىك قولداۋ باسىم بولاتىن يپوتەكا نارىعىندا نەسيەلەر بويىنشا پايىزدىق مولشەرلەمەلەردىڭ ءوسۋى مۇمكىن دەيدى. «باسپانا-حيت باعدارلاماسى بويىنشا ەكىنشى دەڭگەيلى تۇرعىن ءۇي نارىعىنا باعىتتالعان نەسيەلەر بويىنشا پايىزدىق مولشەرلەمەلەر ءوسۋى مۇمكىن. سەبەبى وسى باعدارلاما بويىنشا نەسيە مولشەرلەمەسى بازالىق مولشەرلەمەگە بايلانعان. ەگەر باسقا نەسيەلىك ونىمدەردى قاراستىراتىن بولساق, ولار بويىنشا ستاۆكالاردا ايتارلىقتاي وزگەرىستەر بولادى دەپ كۇتپەيمىز. مەنىڭ ويىمشا, جەكەلەگەن بانكتەر تۇتىنۋشىلىق نەسيە بويىنشا ءوز ستاۆكالارىن كوتەرەدى, ويتكەنى ولار بيزنەستەرىنىڭ كىرىستىلىگىن ۇستاپ تۇرۋلارى كەرەك. بىراق نەسيە مولشەرلەمەسىنىڭ ءوسۋى الەۋەتى نارىقتاعى جوعارى باسەكەلەستىكپەن شەكتەلەدى. ۇلتتىق بانكتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا تۇتىنۋشىلىق نەسيەلەر بويىنشا ورتاشا الىنعان ستاۆكالار 2020 جىلعى 1 اقپاندا 21,4%-دى قۇرادى. بۇل كورسەتكىش قىسقا مەرزىمدە 3-4% وسەدى دەپ كۇتەمىز. كورپوراتيۆتىك نەسيەلەر بويىنشا ستاۆكالار دا وسەدى, ويتكەنى ولار بولشەك نەسيەلەر سياقتى, بانكتىك قارجىلاندىرۋ قۇنىنا بايلانىستى» دەپ پىكىر بىلدىرەدى ول. سونىمەن, ءال-ازىرگە ءبىز كۇتكەن تومەن پايىزدىق مولشەرلەمەنىڭ كولەڭكەسى دە كورىنبەيتىن سەكىلدى-اۋ, ال ءسىز نە ءتۇسىندىڭىز؟
جەڭىلدىك بولار ەدى
سوڭعى كەزدەرى نەسيەنىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسىن تومەندەتۋ ماسەلەسى ۇلكەن مىنبەرلەردەن كوتەرىلە باستادى. ەگەر شىنىمەن دە شەشىمىن تاپسا, بۇل قارا حالىق ءۇشىن جەڭىلدىگى بار يگىلىك بولار ەدى. ال ازىرگە حالىق پايىزدىق مولشەرلەمەسى تىم جوعارى بولسا دا نەسيە الۋدان باس تارتار ەمەس. اينالامىزداعى قانشا ادامنان سۇراپ-بىلگەنىمىزدە ءبارىنىڭ دەرلىك قارىزى بار بولىپ شىقتى, ءبىرى باسپانا العان, ءبىرى ۇلىنا توي جاساعان, ءبىرى… الا بەرەدى جانە ونىسىن ارقا ەتى ارشا, بورباي ەتى بورشا بولىپ ءجۇرىپ, بىرنەشە ەسە قىلىپ قايىرادى. ال ەگەر جامان ايتپاي جاقسى جوق, قارىزىن مەرزىمىنەن كەشىكتىرسە نە قايتارا الماسا, وندا اڭگىمە باسقاشا. ويتكەنى «قارىز ال دا قاتىن ال, قاتىنىڭ قالار قاسىڭدا» دەگەن ەجەلگى ماقال بۇل كۇندە جۇرمەيدى. بانك ناعاشىڭ ەمەس…
