اباي – قازىنا. ونىڭ ىلىمىنە سۋسىنداۋ ارقىلى قازاقتىڭ كوكجيەگى كەڭىپ, ۇلت رۋحانياتى اسقاقتاي تۇسەدى. فيلوسوفيا جانە تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, سەمەيلىك بەلگىلى ابايتانۋشى اسان وماروۆپەن بولعان سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
– قازاق ابايدى تانىپ بولدى ما؟ تانىماسا, وعان نە كەدەرگى؟
– تانىعان جوق. سەبەبى وقىمايدى. وقىعاندارى تۇسىنبەيدى. ابايدى ون ادام وقىسا, سونىڭ توعىزى ۇقپايدى, ويتكەنى تۇسىنىكتەمە جوق. ۇققانىنىڭ ءوزى وقىعانىن ورىندامايدى. اباي بەس نارسەدەن قاشىق بول دەگەن, سونى ورىندامايدى, كوپشىلىكتىڭ حاكىمنەن الشاقتىعى سوندىقتان. وسى كەلەڭسىزدىكتەن ارىلۋ ءۇشىن مەكتەپكە ساتىلاپ, ءار سىنىپقا لايىقتاپ ابايتانۋ ءپانىن ەنگىزۋ كەرەك.
ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى – ەكەۋى ەكى بولەك دۇنيە. ول ەكەۋىن شاتاستىرماعان ءجون. اباي ءومىرىنىڭ كوپ قازاقتان ايىرماشىلىعى جوق… بالا ابايدا شىعارماشىلىق جوق, بوزبالا ابايدا شىعارماشىلىق جوق, ەندى ازداعان ولەڭدەرى بار شىعار, بىراق ول اسا ماڭىزدى ەمەس.
شاكارىم ادامدا ءۇش-اق ءتۇرلى ءومىر بار دەيدى: «بىرەۋى – بالاسىڭ, ورتا جاستا – ادامسىڭ, سوسىن – شالسىڭ». ودان باسقا تۇك تە ىزدەمە دەيدى. سوندىقتان ابايدىڭ ءومىرى دەگەن ساباق بولمايدى. وسكەلەڭ ۇرپاققا حاكىمنىڭ شىعارماشىلىعىن وقىتۋ كەرەك. ونى جىكتەپ-جىكتەپ ءبولىپ قاراستىرعان ءجون. مىسالى: «اباي اقىن ءارى سىنشى», «اباي اقىن ءارى اعارتۋشى», «اباي اقىن ءارى ويشىل», «حاكىم», اباي اۋليەگە دەيىن جەتكەن. وسىلاي ساتىلاپ, تالداپ وقىتقان ابزال.
مۇحتار اۋەزوۆ ابايدى تەرەڭدەپ, قازىپ جازعان جوق, وعان كەڭەس وكىمەتى مۇرسات بەرمەدى, ەگەر ساتىلاپ جازسا, قۇدايعا «جەتەر» ەدى. ال ول كەزدە قۇدايتانۋشى بولۋ قاۋىپتى. سوندىقتان اۋەزوۆ شىعارماسىنداعى 1886 جىلعى اباي دا, ولەر الدىنداعى اباي دا – ءبىر اباي. جاي ءبىر ولەڭ شىعارىپ وتىرعان شال بولعان دا قالعان. ابايدى تانىماي جاتقانىمىز سول.
ەندى ءبىر ماسەلە, اباي عىلىم-ءبىلىمنىڭ ءبارىن ايتادى. ول ءتورت-اق نارسە بار دەيدى: اللا تاعالانى تانىماق, ءوزىڭدى تانىماق, دۇنيەنى تانىماق جانە جاقسى مەن جاماندى تانىماق. باسقا عىلىم جوق دەيدى.
ءبىز نە ىستەدىك؟ ءبىز اللانىڭ كەرەگى جوق دەپ ءبىرىنشى كلاسسيفيكاتسيانى الىپ تاستادىق. ونى وقىتپايمىز. ابايتانۋدىڭ باستى تامىرى – اللا تاعالانى تانۋدان ايىرىلىپ قالىپ وتىرمىز. بىردەن «ءوزىڭدى تانۋدان» باستادىق. مەديتسينا, پسيحولوگيا, قوعامتانۋ – ءبارى ادامتانۋ. ءسويتىپ ابايتانۋدى ەكىنشى ساتىدان باستاپ شاتاستىق. ودان كەيىنگى «دۇنيەتانۋ» – كەرەمەت! زەرتتەمەگەن نارسە قالعان جوق, ءبارىن بىلەمىز. ودان كەيىن – «جاقسى مەن جاماندى تانىماق».
ابايدى تانۋ ءۇشىن, ول ايتقان «تولىق ادامعا» جاقىنداۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن اللانى تانىپ الۋىمىز كەرەك. اللانى تانىماي – ارلى, يماندى بولۋ قيىن.
– اباي «پايدا ويلاما, ار ويلا!» دەيدى عوي سوندا…
– اباي بۇل جەردە كەدەي بول دەپ تۇرعان جوق, ءبىز پايدانى حاكىمنەن ارتىق بىلمەيمىز. ار ويلاساڭ قۇداي ساعان كومەكتەسەدى, جولىڭ اشىلادى. «جاقسى مەنەن جاماندى ايىرا الماس, ءدىن ءىسىن, قۇداي ءىسىن ايىرماس» دەيدى. مىسالى, قىستا قار باسىپ, قۇلازىپ جاتقان قۋ دالا كوكتەمدە قۇلپىرىپ, كوگەرىپ شىعا كەلەدى, ءتۇرلى تىرشىلىك يەلەرى پايدا بولادى – قۇداي ءىسى دەگەنىمىز وسى. ال شاريعات, مەشىت سالۋ – ول ءدىن ءىسى. ول ەندى باسقا. بىزگە ءدىن ىسىنەن گورى, قۇداي ءىسى ماڭىزدى. الدىمەن رۋحاني قۇندىلىق كەرەك, ماتەريالدىق قۇندىلىق ارتىنان ءوزى كەلەدى. اباي «ار ويلا» دەگەندە وسىنى ايتادى. قازاق «كەبىندە قالتا بولمايدى» دەيدى. ياعني و دۇنيەگە ەشقانداي بايلىقتى الىپ كەتپەيسىڭ. مۇنى كىشكەنتاي بالادان باستاپ ميىنا سىڭىرە بەرۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبارى ابايدىڭ ءىلىمى ارقىلى كەلەدى. سوندىقتان مەكتەپتە تاربيەشى دەگەن شتات ەنگىزىلۋى ءتيىس.
وسى جەردە اباي مەن شاكارىمنىڭ ۇقساستىعى بىلىنەدى. شاكارىمنىڭ ار ءىلىمى بار. «جاينار كوڭىل, قاينار ءومىر, ار ءىلىمى وقىلسا» دەگەن ول. ار ءىلىمى – اباي ايتقان تازالىق, يماندىلىق. اباي مەن شاكارىم ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇرادى. ال ءبىلىم الۋدىڭ جايى باسقا, ەۋروپادان ال, قىتايدان ال, ءبارىبىر. تاربيەنىڭ تانىمى باسقا.
ءبىز ءبىلىم تۋرالى ايتامىز دا تاربيەگە وعان ونشا نازار اۋدارمايمىز. ءال-فارابي ايتقانداي, تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىمنىڭ تۇككە كەرەگى جوق. تاربيە مىنەزدى قالىپتاستىرادى. ءاليحان بوكەيحانۇلى «ادامنىڭ ۇلتقا قىزمەت ەتۋى – بىلىمنەن ەمەس, مىنەزدەن» دەيدى. سونى ەسكەرۋىمىز قاجەت.
– بۇرىنعى عۇن, ساق زاماندارىن ايتپاي-اق قويايىق, كەيىنگى قازاق «قازاق» اتالعالى بىزدە ابايدان اسقان, وعان دەڭگەيلەس تۇلعا بولدى ما؟
– جوق, بولعان جوق. ابايعا دەيىنگى ارداقتىلارىمىزدىڭ ءبارى ۇلتتىق شەڭبەردە قالىپ قويدى. مىسالى, جىراۋلار پوەزياسى – ۇلتتىق شەڭبەردەگى قۇندىلىق. ول دا جاقسى, رۋ ەمەس, ءبىر اۋىلدىڭ دەڭگەيى ەمەس, تۇتاس ۇلتتىق اۋقىمدا جىرلادى. اسان قايعى جەردى ۇلت ءۇشىن ىزدەدى, شالكيىز, مۇرات موڭكەۇلى, بۇقار جىراۋ, شورتانباي ت.ب. ويشىلدار اقىلىن قازاققا ايتتى. ال اباي الەمدىك دەڭگەيگە شىقتى. قالايشا؟ ول باتىس مادەنيەتىن ورىس ءتىلى ارقىلى مەڭگەردى, ولاردىڭ فيلوسوفتارىمەن تالاسىپ, ءوزىنىڭ ءپالساپاسىن جازدى. ەكىنشىدەن, يسلام مادەنيەتىن زەرتتەدى. ول – سۋفيزم. اباي سياقتى قۇراننىڭ ءمانىسىن بىلگەن ادام بولماعان بۇل وڭىردە.
سەمەيگە ءبىر ءدىن بىلگىرى كەلە جاتىر دەگەندە مۇقىم تاتار, قازاق موللالارى جينالىپ: «ءسىز عانا يسلامدى جاقسى بىلەسىز, ءسىز عانا قۇراندى جاقسى بىلەسىز» دەپ ابايدى شاقىرتىپ العان. ابايدى جاقسى قىلىپ وتىرعانى – «ءۇش قاينار» (مۇحتار اۋەزوۆ): ءبىرىنشىسى – قازاق مادەنيەتىن جەتىك ءبىلدى, ەكىنشىسى – باتىس مادەنيەتىن يگەردى – اريستوتەل, پلاتوننان باستاپ, كەيىنگى چاداەۆقا دەيىن, ءۇشىنشىسى – يسلام. وسى ۇشەۋى ابايدى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەردى. ونداي ادامدى حاكىم دەيدى. ال حاكىم ادامعا كىتاپ وقۋ شارت ەمەس, ول ءبىلىمدى جۇرەكپەن الادى. اباي – جۇرەگى تازارعان ادام, ۋاھي, ولارعا ءبىلىم جەتى قات كوكتەن, جاراتىلىستان قۇيىلادى. اللادان كەلگەنىنىڭ ءبىر بەلگىسى, مىنە, ەكى عاسىرعا جاقىن ۋاقىت ءوتتى, ونىڭ جازعان ءبىر ءسوزى, ءبىر جولى وزگەرگەن جوق. جىراۋلارىمىزدىڭ سوزدەرىنىڭ كەيبىرەۋى ەسكىردى, ويتكەنى ءوز زامانىنا لايىقتاپ ايتىلعان. ال حاكىمنىڭ سوزدەرى ۋاقىت وتكەن سايىن جارقىراپ, قۇندىلىعى, وزەكتىلىگى ارتىپ كەلەدى, قازىر ونىڭ «تولىق ادامىن» الەم وقىعالى جاتىر.
– ابايعا «شىعىستىڭ جەتى جۇلدىزىنىڭ» اسەرى بولدى ما؟
– اباي ولاردان ءتالىم الدى. ول كەزدە ءالى بالا ەدى, 13 جاستا. شىعىس شايىرلارىنىڭ شىعارمالارى جۇرەگىنە سەبەزگىدەي قۇيىلدى, سوندا تۇنىپ جاتتى, سىرتقا بىردەن شىققان جوق. 30-دان اسىپ, 40-قا جاقىنداعاندا اقىن بولىپ, ەلمەن الىسا باستاعاندا جاڭادان ءنار بولىپ اشىلدى, 50 جاسقا جەتكەندە سۋفيزم بولىپ كورىنىس تاپتى. ول جۇرەكتە جاتىپ-جاتىپ, ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ, جاقسى مەن جاماندى كورىپ, قۇدايدىڭ سىناقتارىنا شىڭدالىپ بارىپ اشىلدى. تەگىندە حاكىم قىلعان سول. ەگەر اباي مەدرەسەدە وقىماسا حاكىمدىك دەڭگەيگە جەتەر ما ەدى, جەتپەس پا ەدى؟
سول زامانداردا قازاندا يسلام ورتالىعى جۇمىس ىستەدى. بۇقارادا ونداي ورتالىق بولماعان. شىعىس شايىرلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ كوپشىلىگى وسىندا باسىلدى. مۇندا تاتاردىڭ كورنەكتى ويشىلى, اعارتۋشى-تاريحشى مارجاني شيھاباددين سياقتى 3-4 ءىرى عالىم ەڭبەك ەتتى. عالىمدار اراب, پارسى, باسقا دا شىعىس تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن, ەلگە تاراتقان, اباي سولاردىڭ شىعارمالارىنان سۋسىندادى. جالپى ءحىح عاسىردا تاتار حالقى قازاققا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى, مۇنى دا ەسكەرۋ كەرەك.
تاتار ورىسپەن قاتار كەلە جاتقان حالىق قوي: ولار ساۋدانى دا جاسادى, تاماق ءپىسىرۋدى دە ۇيرەتتى, ءۇي دە سالدى, العاشقى قازاق كوپەستەرىنىڭ ءبارى تاتارلاردىڭ قاسىندا ءجۇرىپ ۇيرەندى. سەمەيدى تۇلەتكەن – تاتارلار.
– بۇگىندە قازاق ارابتانىپ, باتىستانىپ جاتىر عوي, ولاردى ۇلتتىق بولمىس-بىتىمگە قايتارۋ ءۇشىن ابايدىڭ ىلىمدەرىن مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالدىرىپ, پايدالانۋعا بولا ما؟
– يدەولوگيا دەگەن يدەيالاردان تۇرادى. وندا بىرنەشە يدەيالاردىڭ باسى بىرىكتىرىلۋى مۇمكىن. ابايدىڭ يدەياسى – «تولىق ادام». ول – تاربيە. بۇل ء–بىرىنشى يدەيا. ەكىنشى يدەياسى – «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ». ۇلتقا بولمە دەگەنى. «ءۇش ءسۇيۋ» دەگەن ءىلىمى بار – اللانى ءسۇي, ادامدى ءسۇي, سوسىن عادالات ۇعىمىنا ىلىكتەسەتىن سۇيىسپەنشىلىك. تاعى ءبىر يدەياسى – ماحابباتسىز دۇنيە بوس. سەبەبى ادام دا, كەز كەلگەن جانۋار دا ماحابباتسىز ءومىر سۇرمەيدى. ماحاببات بولماسا, دۇنيە قاراڭ قالادى. ماسەلەن, اسپان الەمىندە ميلليونداعان پلانەتالار ميلليونداعان جىلدار بويى شىم-شىتىرىق اينالىپ جاتسا دا ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىسپايدى, وزەگىنەن تايمايدى. ماحابباتپەن جاسالماسا, ولاردىڭ ويران-توپىرانى شىعار ەدى. ادامدى دا ماحابباتپەن جاساعان.
كەز كەلگەن ءىس ماحابباتپەن جاسالۋى كەرەك. مۇعالىم وقۋشىعا ساباقتى ماحابباتپەن ءتۇسىندىرۋى كەرەك. اكەسى بالاسىن ماحابباتپەن تاربيەلەۋى كەرەك, ت.س.س. بۇل – قۇدايدىڭ زاڭى. قۇدايدىڭ بار ەكەنىن بالاعا ءۇش جاستان باستاپ ۇيرەتكەن ابزال. سوندا بالا كىشكەنتايىنان وبال-ساۋاپتى ءبىلىپ وسەدى. قازاقى تاربيەنىڭ قازىعى – وسى. ابايدىڭ فيلوسوفياسى دا – وسى. سول سەبەپتى ابايدى وقىتۋ ارقىلى قازاقتى ءوزىنىڭ بولمىسىنا قايتارۋعا بولادى, ول – مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى.
قۇدايعا شۇكىر, ءبىز – ەگەمەن مەملەكەتپىز. قانشا جەردەن قىتاي مەن رەسەي ەكى جاعىمىزدان ءتونىپ تۇر دەسەك تە, تاتار, باشقۇرت, ساحا سياقتى ەشكىمگە كىرىپتار ەمەسپىز, ۇلتقا پايدا بەرەتىن ءوزىمىزدىڭ دەربەس ساياساتىمىزدى جۇرگىزۋگە قۇقىلىمىز ءارى مىندەتتىمىز. تاريح بەرىپ تۇر بۇل مۇمكىندىكتى. تاۋەلسىزدىك بار. ال ەندى ونى ۇلتتىعىمىزدى, مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتۋ ءۇشىن دۇرىس پايدالانا الماساق, ءوزىمىز كىنالىمىز.
– ءماندى دە مازمۇندى سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راقمەت.
سۇحباتتاسقان
داۋلەت اساۋوۆ
سەمەي قالاسى
