شايسۇلتان شاياحمەتوۆتىڭ ونەگەلى ءومىرى تۋرالى نە بىلەمىز؟
بيىل قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, ماسكەۋ حالىقارالىق شىعارماشىلىق اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى, امەريكانىڭ گراند كانون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش ءبىلىم ءمينيسترى شايسۇلتان شاياحمەتوۆ ءتىرى بولعاندا 75 جاسقا تولار ەدى. عالىمنىڭ مەرەيتويىن جاز سوڭى, كۇز باسىندا تۋعان جەرى – قوستاناي وبلىسىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانىندا كەڭىنەن اتاپ ءوتۋ جوسپارلانىپ وتىرسا, توي القيسساسى استانادا شەرتىلدى. وسىنداعى ءوزىنىڭ اتىن يەلەنگەن تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعى ارداقتى ازاماتتىڭ ارۋاعىن ءبىر اۋناتىپ, «شايسۇلتان شاياحمەتوۆتىڭ ونەگەلى ءومىرى» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى.
شىنىمەن دە, شايسۇلتان شاياحمەتوۆتىڭ ءومىرى كىم-كىمگە بولسىن ۇلگى ەتۋگە تۇرارلىق. ول جايىندا ايتقاندا, «تۇڭعىش» دەگەن ءسوز ەرىكسىز ءتىل ۇشىنا ورالادى. اۋليەكولدەگى ورتا مەكتەپتى التىن مەدالمەن بىتىرگەن تۇڭعىش تۇلەك, سامبو كۇرەسىنەن سپورت شەبەرى اتاعىن العان تۇڭعىش قازاق, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش ءبىلىم ءمينيسترى – وسىنىڭ ءبارى دە ونىڭ تۇلعاسىنا قاتىستى ايتىلادى.
شايسۇلتان شاياحمەتوۆ ءبىلىم مينيسترى قىزمەتىنە 1987 جىلى تاعايىندالدى. ال, ول كسرو-نىڭ ىرگەسى سوگىلمەي تۇرعان كەز. سودان 1993 جىلعا دەيىن وسى سالانى العا سۇيرەپ, ىستىعىنا كۇيدى, سۋىعىنا توڭدى. سول ۋاقىتتا ەل, ۇلت بولاشاعىنا قاتىستى كوپتەگەن ماسەلەلەردى ايتىپ, جازىپ ءجۇردى. اسىرەسە, ونى انا ءتىلىمىزدىڭ جايى الاڭداتاتىن. ايتىپ, جازىپ قانا قويماي, ناقتى ىستەردىڭ قولعا الىنۋىنا دا مۇرىندىق بولدى. سونىڭ ءبىر دالەلى – حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قۇرىلۋى. وسى ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا ۇيىتقى بولعان ادامداردىڭ بەل ورتاسىندا شاياحمەتوۆتىڭ ەسىمى تۇر.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن الماي تۇرعان تۇستا: «حالقىمىزدىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە, تىلىنە, مادەنيەتىنە قاۋىپ ءتونۋى رەسپۋبليكامىزدىڭ ەكونوميكالىق, الەۋمەتتىك, دەموگرافيالىق جاعدايلارىمەن قات-قابات بايلانىستى ۇلعايىپ وتىردى. جاسىراتىنى جوق, قازاق ءتىلىن دامىتۋ ماسەلەسى, ونى بالاباقشالارىندا, وقۋ ورىندارىندا وقىپ-ۇيرەنۋدى جاقسارتۋ جايى, ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتاردى, سالت-داستۇرلەردى قادىرلەپ-قاستەرلەۋ, دارىپتەۋ كوپتەگەن جىلدار بويى ۇكىمەتىمىزدىڭ, ءتيىستى مينيسترلىكتەر مەن ۇيىمداردىڭ, مەكەمەلەردىڭ, حالىق اعارتۋ ورىندارىنىڭ نازارىنان تىس قالىپ كەلدى» دەپ جازعان ەدى شايسۇلتان شاياحمەتوۆ «قازاقستان كوممۋنيسى» جۋرنالىنا اششى شىندىقتى پاش ەتىپ.
ءارى قاراي 1990 جىلى جارىق كورگەن وسى ماقالاسىندا: «وتكەن 1960-1986 جىلدار ارالىعىندا بەس جۇزدەن اسا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ەشبىر نەگىزسىز جابىلعاندىعى نەمەسە ارالاس مەكتەپتەرگە اينالدىرىلعانى, كەيدە, ءتىپتى, ساندا بار ساناتتا بولماعاندىعى, سونىڭ سالدارىنان قازاق مەكتەپتەرى شاكىرتتەرىنىڭ ءوسۋ دەڭگەيى كۇرت ءتومەندەپ كەتكەندىگى كوپكە بەلگىلى. ەندىگى جەردە نەگىزگى قيمىل-ارەكەتىمىزدى ءبىز وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ جولىندا جۇرگىزگەنىمىز ابزال» دەپ, ايتقانىن ورىنداۋعا بىلەگىن سىبانا كىرىستى.
الىپ وداقتىڭ كۇيرەۋى الدىنداعى سول كەزەڭنەن باستاپ, تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ۇلعايۋىنا كۇش سالدى. ال, ول جىلدارى ۇلتتىق مەكتەپتەر ەداۋىر مولايا ءتۇستى. ماسەلەن, الىسقا بارماي, ءوزىمىز وقىعان مەكتەپكە كەلسەك, ورىس تىلىندە عانا ءبىلىم بەرىپ كەلە جاتقان وقۋ ورنىندا 1992 جىلى قازاق سىنىپتارى اشىلدى. سونىڭ ارقاسىندا مەكتەپتى قازاقشا بىتىردىك. سوندىقتان قازاق جۋرناليستيكاسىندا ءجۇرۋىمىزدىڭ العىشارتى سول ۋاقىتتا جاسالدى دەپ ويلايمىز.
تۋعان جەر
تۋعان جەر – باتىسىم دا, شىعىسىم دا,
ورتايماس قازىنام دا, ىرىسىم دا.
تۋعان جەر – كوكەي تەسكەن كۇي-ولەڭىم,
جەڭىل ءسوز ەمەس تۇرعان ءتىل ۇشىندا.
تۋعان جەر – قالىڭ قارا ورمانىمسىڭ,
قابىرعام قايىسقان شاق قورعانىمسىڭ.
كەلەمىن وي-قىرىڭدى جاياۋ شارلاپ,
شايقالتىپ وزگەلەر-اق جورعا ءمىنسىن.
شەشەدەي بالا قامىن مىڭ ويلاعان,
قارايسىڭ قايدا جۇرسەم سىناي ماعان.
قانىقپىن ىستىعىڭ مەن سۋىعىڭا,
سەن مەنى شىنىقتىرعان, شىرايلاعان.
جىراقتا ءجۇرۋ قيىن ءبىر اي ماعان,
قۇلىنداي ەنەسىنە قارايلاعان.
ويناقتاپ وزا شاۋىپ, قايتا ورالىپ,
تۋعان جەر, ءوزىڭدى مەن شىر اينالام.
«بولاشاق» باعدارلاماسىنا بيىل 20 جىل تولدى دەپ ءجۇرمىز. اقيقاتىن ايتساق, بۇل باعدارلامانىڭ نەگىزى شايسۇلتان شاياحمەتوۆ ءبىلىم ءمينيسترى بولعان كەزىندە قالاندى. وعان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە 1991 جىلعى 23 تامىزدا شىققان سۇحباتى ءدالەل. شەت ەلدەرمەن بايلانىس جايىندا ءتىلشىنىڭ سۇراعىنا ول: « 1989-1991 جىلدارى مينيسترلىك 15 شەت مەملەكەتتىڭ مينيسترلىگىمەن, مەكەمەلەرمەن, جوعارى وقۋ ورىندارىمەن بايلانىس جاسادى. ناتيجەسىندە, اقش-پەن, قىتايمەن, گەرمانيامەن, پولشامەن, يسپانيامەن 5 ءىرى كەلىسىمشارتقا وتىردىق. اتاپ ايتاتىن بولساق, ءدال بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندىقتار 16 مەملەكەتتە بىلىمدەرىن ارتتىرىپ ءجۇر» دەپ جاۋاپ بەردى.
قازىردە وزەكتى بولىپ كەلە جاتقان تەرمينولوگيا جايى دا شايسۇلتان شاياحمەتوۆتى الاڭداتاتىن. وسىعان ءوزى ۇلەس قوسىپ, حيميا سالاسى بويىنشا قازاقشا-ورىسشا ەكى تەرمينولوگيالىق سوزدىكتىڭ اۆتورى اتاندى.
1998 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت, اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ جانىنان رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك ءتىلدى جەدەلدەتىپ وقىتۋ ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى» سول كەزدەگى مينيستر التىنبەك ءسارسەنباەۆتىڭ №43 بۇيرىعى شىعىپ, وعان وسى ورتالىقتى قۇرۋ ءجونىندە باستامانى ءبىرىنشى بولىپ كوتەرگەن شايسۇلتان شاياحمەتوۆ باسشى بولىپ تاعايىندالدى. ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن ورتالىق 1999 جىلدىڭ قازانىندا ءوز جۇمىسىن باستادى. شاياحمەتوۆتىڭ ارمانى بۇل ورتالىقتى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ۇجىمعا اينالدىرۋ بولاتىن. الايدا, بۇل ارمانىنا جەتە الماي, 2000 جىلى كەنەتتەن قايتىس بولدى.
2008 جىلدىڭ 14 قاڭتارىندا ورتالىققا عالىمنىڭ اتى بەرىلىپ, ول قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگى ءتىل كوميتەتىنە قاراستى «شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعى» رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك قازىنالىق كاسىپورىنى بولىپ اتالدى.
كەيىنگى جىلدارى ورتالىقتىڭ جۇمىسى شاتقاياقتاپ قالدى. قىزمەتكەرلەرىنە جالاقى ايلاپ تولەنبەي, جابىلۋ الدىندا تۇردى. بىلتىر باسشىلىعىنا فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى بيجومارت قاپالبەك كەلىپ, قازىردە ءىستىڭ وڭالۋىنا بار كۇشىن سالۋدا. ونىڭ ايتۋىنشا, كەلەسى جىلدان باستاپ قولدانبالى, ىرگەلى عىلىمي جۇمىستارعا قاتىسۋعا قۇقىق العان ورتالىق جۇمىسىن كەڭەيتەيىن دەپ جاتىر.
شايسۇلتان شاياحمەتوۆ جايلى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, رەجيسسەر قاليلا وماروۆ دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋدى قولعا الىپتى. فيلم وسى جىلدىڭ اياعىندا دايىن بولۋى كەرەك. ول تۋرالى بىزگە ءفيلمنىڭ ەكىنشى رەجيسسەرى ءابدىراحمان وماروۆ جەتكىزدى.
شايسۇلتان شاياحمەتوۆ جايلى ايتقاندا, ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن تاعى ءبىر جايت – ونىڭ اقىندىعى. اقىندىق جولدى قۋماسا دا, ءتورت اياعىن تەڭ باسقان, ۇيقاس-ىرعاعى بۇزىلماعان, ماعىناسى دا تەرەڭ, جۇرەك ءلۇپىلىن سەزدىرەتىن ەش جەردە جاريالانباعان ولەڭدەرىنە عالىم تۋرالى جازىلعان «جۇزىنە قاراساڭ جۇرەگى كورىنەتىن جان» كىتابىندا جولىقتىق.
امانعالي قالجانوۆ
