Ömırdıŋ türlı kedergılerı men qiyndyqtaryna qarsy tūra almai, jan tynyştyǧyn esırtkıden ızdeitınder köp. Synyqqa syltau tabylatyn qoǧamda jandary jaralylardyŋ dertıne daua naşaqorlyq deu dendep barady. Jahandy jailaǧan esırtkınıŋ bır gramyn qoldanu qylmystyq jauapkerşılıkke tartuǧa jetkılıktı. Degenmen, qataŋ jaza naşaqorlar sanyn azaitpai otyr.
BŪŪ soŋǧy mälımetterı boiynşa, 2020 jyly älemde 15-64 jas aralyǧyndaǧy 284 millionǧa juyq adam esırtkı qoldanǧan, būl aldyŋǧy onjyldyqqa qaraǧanda 26 paiyzǧa köp. Resmi derekke sensek, onyŋ ışınde jastar esırtkını köbırek paidalanady. Al elımızde 18 myŋ adam naşaqorlyq boiynşa tırkeude tūr.
Elordadaǧy ahual qandai?
Nūr-Sūltan qalasy Polisiia departamentınıŋ mälımetınşe, elordada jyl basynan berı 484 esırtkı qylmysy tırkeldı. Onyŋ ışınde: QR Qylmystyq kodeksınıŋ 262-baby boiynşa – 2, 296-baptyŋ 4-tarmaǧy boiynşa – 24, 297-baby boiynşa – 107, 299-baby boiynşa – 5, 299-1 baby boiynşa – 10, 296-baptyŋ 2,3-tarmaǧy boiynşa – 336 zaŋbūzuşylyq deregı anyqtaldy. 2021 jyly nebärı alty aidyŋ ışınde esırtkı qylmysynyŋ sany 483-ke jetken. Byltyrǧymen salystyrsaq, qalada esırtkı mäselesı dıttegen jerıne jetpei, azaimai otyr.
Sonymen qatar, biyl zaŋsyz ainalymnan 246 kg 881 gr türlı psihotroptyq zattar anyqtaldy. Onyŋ ışınde: marihuana – 96 kg 979,42 gr., gaşiş – 115 kg 886,36 gr., geroin – 12,864 gr., sintetika, metilendioksimetamfetamin (MDMA, ekstazi) – 34 kg 023 gr. Byltyrdan bastap, sintetikalyq esırtkınıŋ tür-türın, äsırese «spais», «mefedron» jäne «pirovaleron» (jyldamdyq) jäne basqalarynyŋ bır gramy ǧana qylmystyq jauapkerşılıkke tartuǧa jetkılıktı.
Nūr-Sūltan qalasy Polisiia departamentınıŋ jergılıktı polisiia qyzmetınıŋ bölım basşysy Azamat Sadyqov qaladaǧy esırtkı qylmysymen küres küşeigenın jetkızdı.
– İnternet jelısınıŋ aiasy keŋeie tüsıp, esırtkı zattaryn naryqqa şyǧaryp jürgen qylmyskerlerdıŋ sany köbeiıp keledı. Nūr-Sūltan qalasynda jyl basynan berı 4 esırtkı zerthanasy joiyldy. Ūstalǧan adamdar üi jaǧdaiynda sintetikalyq esırtkı öndırumen ainalysty, keiın aqparat qūraldary arqyly esırtkı zattaryn satty, – dedı polisiia qyzmetkerı.
Jastardyŋ denı bırsättık qyzyq üşın esırtkınıŋ buyna şyrmalyp, artynan opyq jep, ömırın qūrdymǧa ketıredı. Soraqysy sol, jaŋa düniege qūmar jastar esırtkınıŋ toryna aldymen ılıgıp jür. Resmi derek boiynşa, Qazaqstanda esırtkı qoldanǧandardyŋ eŋ jasy 13-te. Balalarynyŋ narkomanǧa ainalǧanyn ata-analar ūzaq uaqyt boiy aŋǧarmauy mümkın. Jaǧdai uşyǧyp, auruy äbden asqynǧanda ǧana arnaiy mekemelerge keledı
Azamat Sadyqov naşaqorlyqtyŋ jäne esırtkı qūqyq būzuşylyqtarynyŋ aldyn alu maqsatynda elordada türlı ıs-şaralar jürgızılgenın atap öttı. Atap aitqanda, Polisiia departamentınıŋ qyzmetkerlerı Nūr-Sūltan qalasynyŋ äkımdıgımen, ükımettık emes ūiymdarmen jäne basqa da qūzyrly organdarmen bırlesıp, 2022 jylda jalpy sany 183 aldyn alu ıs-şaralaryn ötkızdı. Onyŋ ışınde: aksiialar sany – 7, seminarlar – 23, därıster – 60, döŋgelek üstelder – 15, kezdesuler – 32, sporttyq ıs-şaralar – 22, baiqaular – 2 jäne 22 – basqa da ıs-şaralar.
Jastar esırtkıge nege qūmar?
Jastardyŋ denı bırsättık qyzyq üşın esırtkınıŋ buyna şyrmalyp, artynan opyq jep, ömırın qūrdymǧa ketıredı. Soraqysy sol, jaŋa düniege qūmar jastar esırtkınıŋ toryna aldymen ılıgıp jür. Resmi derek boiynşa, Qazaqstanda esırtkı qoldanǧandardyŋ eŋ jasy 13-te. Balalarynyŋ narkomanǧa ainalǧanyn ata-analar ūzaq uaqyt boiy aŋǧarmauy mümkın. Jaǧdai uşyǧyp, auruy äbden asqynǧanda ǧana arnaiy mekemelerge keledı.
Ökınıştısı, esırtkı biznesın qyzdyruda jasöspırımder köp qoldanatyn äleumettık jelıler ülken rölge ie. Mäselen, keiıngı jyldary älemde DarkNet, jasyryn, köleŋkelı baǧyttaǧy jelılık saittar arqyly esırtkı önımınıŋ saudasy beleŋ alǧan. Soŋǧy mälımetter boiynşa elımızde «qara bazardy» qoldanuşylar sany 7 myŋǧa jetıp otyr. Odan bölek, Telegram arnalary arqyly saudalau köbeigen. Onlain biznes jaiynda Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna joldauynda aityp öttı. «Sintetikalyq esırtkı tūtynatyndardyŋ köbeiuı ūlt saulyǧyna zor qauıp töndırude. Qazırgı ahual öte kürdelı, soŋǧy üş jylda tärkılengen «sintetikanyŋ» kölemı 10 ese artqan. Uaqyt ötken saiyn mūndai esırtkı arzan, ärı qoljetımdı bola bastady. Naşaqorlar ony äleumettık jelı men türlı messendjer arqyly emın-erkın satyp alyp jatyr. Esırtkını, tıptı, üige äkep beretınder bar. Būl – asa qauıptı, ärı auqymdy äleumettık kesel» dedı Prezident.
Sonymen qatar, memleket basşysy sintetikalyq esırtkını öndıruge jäne taratuǧa qarsy küres jalpyūlttyq deŋgeide jürgızıluge tiıs ekenın basa aitty. Naşaqorlyqpen jäne esırtkı saudasymen küresudıŋ keşendı josparyn äzırleu qajettılıgıne toqtaldy.
Zalaly köp «sintetika»
Tabiǧi jäne sintetikalyq dep bölınetın esırtkınıŋ soŋǧy türı elımızde köbeiıp keledı. Türlı himiialyq qospalardyŋ negızınde alynatyn sintetikanyŋ türı san aluan, saldary da tabiǧi esırtkıge qaraǧanda anaǧūrlym auyr.
Mamandardyŋ aituynşa, esırtkı ındetı – jas, jynys, äleumettık top talǧamaityn dert. Adamnyŋ küşın tasytyp, uaqytşa läzzat alu sezımın syilaitynymen qoǧamnyŋ sūranysyn arttyryp otyr. Esırtkıge täueldıler üşın onyŋ baǧasy maŋyzdy emes. Ony qaitse de tabuǧa asyǧady. Bıraq sintetikalyq esırtkınıŋ tūzaǧyna tüsıp, öz densaulyǧyna özı balta şabatynyn keiın ǧana keş tüsınedı.
Sintetikanyŋ «alyp küşı» tūtynǧan adamnyŋ bırınşı kezekte ortalyq jüike jüiesın būzuynda jatyr. Paranoia, galliusinasiia, ūmytşaqtyqtan bastalyp, keiın şizofreniia syndy auru türlerın tudyratyn esırtkınıŋ baǧasy arzan, alam deuşıler üşın de qoljetımdı bolyp ketken. Adamnyŋ esın alyp, psihikasyna nūqsan keltıretın esırtkını ūzaq qoldanu aqylǧa qonymsyz jaittar tuǧyzady. Al uaqytyly emdelmegender üşın soŋy qaiǧyǧa ainaluy äbden mümkın.
«Renessans» narkologiialyq ortalyǧy» JŞS-nyŋ psiholog-addiktologı Aleksandr Ruşuk esırtkıden aiyǧamyn dep keluşılerdıŋ ortaşa jasy 25-30-dy qūraityndyǧyn aitady.
– Sintetikalyq esırtkı geroinnan da qatty äser etedı. Bızdıŋ ortalyǧymyzda geroin, opuimdy qoldanǧandar bar. Olar on jyldai tabiǧi esırtkını qoldansa da, berılgen tapsyrmalardy jaqsy oryndai alady, aqyl-oiy da asa zaqymdalmaǧan. Al sintetikalyq esırtkını bar-joǧy bırneşe ai qoldanyp jürgenderdıŋ oilau qabıletterı şaşyraŋqy. Ömırde ne bolyp jatqanyn tüsınbeuı de mümkın. Şynaiy bolmysty qabyldap jatpaidy. Olar esırtkını jaǧymdy, zalalsyz zat retınde köredı. Ai, jyldardy şatastyrady. Şamadan tys belsendı qimyldaidy. Söileu mänerlerı de tüsınıksız. Ömırdegı jaǧdailarǧa analiz jasamaidy, oilau qabıletı mülde joq. Mysaly, adam beinesınen januardy ma, basqa da bır tylsym dünielerdı me köruı mümkın. Aita ketu kerek, sintetikalyq esırtkını qoldanǧandardyŋ miy qalypty deŋgeiıne qaityp kelmeidı, – dedı maman.
«Adamnyŋ esırtkını qoldanǧany qandai belgılerı arqyly anyqtalady?» degen saualǧa psiholog Aleksandr Ruşuk: «Ädette naşaqordyŋ köz qaraşyǧy ūlǧaiady, şamadan tys belsendı qimyldaidy, ūiyqtamai, tamaq ışpei jüre bere alady. Mınezı küdıktıleu körınedı» dep jauap berdı.
Psiholog elımızde esırtkıge qarsy profilaktika jetıspeitının alǧa tartady. «Bılıktı mamandardyŋ keŋ auqymda sauatty aqparatty jetkızu alaŋy bolsa dūrys. Aita ketetın jait, ädette komplekske toly, ömırlık jaǧdaiy qiyn adamdar esırtkını qoldanyp jatady. Sondai-aq qoǧamda naşaqorlyq, esırtkıge qarsy jaǧymdy pıkır tendensiiasy beleŋ alyp keledı. Bıraq eskeru kerek, qymbat medisinalyq oŋaltular 100% nätije bermeidı» dedı ol.
Älem elderınde jaǧdai tūraqty ma?
Älemde esırtkıden tolyq aiyqqan bırde-bır memleket joq. Tek sanaulylardyŋ ǧana täjıribesı oŋ körsetkışterdı körsetıp otyr. Solardyŋ bırı – Portugaliia. Olardyŋ paiymynşa, esırtkıge tyiym salu mäselenıŋ şeşımı emes. Portugaldyqtardyŋ jiyrma jyl būryn qabyldanǧan saiasaty naşaqorlardyŋ sanyn azaitqan. Iаǧni, 2001 jyly memleket esırtkı tūtynudy dekriminalizasiialau (tyiym salu) jäne naşaqorlyqpen kürestıŋ jazalau ädısterınen medisinalyq-äleumettık täsılge köştı. Sol jyly ükımet esırtkını jeke maqsatta qoldanudy qylmystyq sipattan alyp tastady. Osylaişa, qoǧam esırtkıge täueldılerdı qylmysker retınde emes, emdeluşı retınde qabyldai bastady. Nätijesınde artyq doza salu men AİTV-dan (Adamnyŋ immun tapşylyǧy virusy) ölım-jıtımnıŋ sany azaidy. Qazır Portugaliia esırtkıden köz jūmatyndar sany boiynşa Europada soŋǧy orynda tūr.
Osydan tura 25 jyl būryn Şveisariia naşaqorlyqqa qarsy küres retınde «tört tırek saiasatyn» engızdı. Onyŋ negızınde aldyn-alu, emdeu, tyiym salu jäne sodan keiın ǧana jazalau prinsipterı jatyr. Qazırgı uaqytta būl täjıribe men onyŋ tiımdılıgın älem elderı moiyndap otyr.
Al Vetnam, Malaiziia, Saud Arabiiasy, İran memleketterınde tärtıp qataŋ. Naşaqorlar ūstalǧan jaǧdaida ölım jazasyna kesıledı.
Şet eldıŋ mysaly öz aldyna. Sebebı Qazaqstan men özge memleketterdıŋ äl-auqaty ärtürlı ekenın eskeru kerek.
Naşaqorlyq dertı – qoǧam küttırmeitın mäsele. Jastary esırtkıge üiır eldıŋ erteŋı būlyŋǧyr, bolaşaǧy küŋgırt. Elımızde naşaqorlyqqa qarsy jūmystyŋ pärmenı älı de jöndı nätije bermei otyr. Sondyqtan qoǧam dertıne qarsy kürestı qūzyrly organdarmen bırge, bükıl qoǧam bolyp jürgızu qajet.
İndira BERJANOVA
