Ūly aqynnyŋ torqaly toiy el tarihynda üş ret toilandy. Osy tarihi toilardyŋ basy-qasynda bolǧan, bügınde seksennıŋ seŋgırıne şyqqan tarihşy-şejıreşı, etnograf, Abai elınıŋ qadırlı aqsaqaly Moldabek JANBOLATŪLYMEN sūhbat.
Mūhaŋ tüsetın üş-aq üi boldy
– Moldabek aǧa, ūly aqynnyŋ 100 jyldyǧy Ūly Otan soǧysy aiaqtalǧan jyly toilanypty. Bala kezıŋızde sol toidyŋ kuäsı bolypsyz. Ol uaqyt öte qiyn edı ǧoi…
– Şynynda, būl öte auyr uaqyt edı. Bıreu baladan, bıreu erınen, bıreu aǧaiyn-tuysynan aiyrylyp, halyq älı jylaudan arylǧan joq edı. Toi turaly habar halyqqa tarai qoimaǧan. Myna bır tarihi derekke köz jügırtsek, Şyŋǧystau elınde 1928 jyly – 34600-dei, al 1939 jylǧy sanaqta 6980 adam ǧana qalǧan. 1600 adam Şyŋǧystaudan soǧysqa attandy. Abai elınıŋ taǧdyry onsyz da auyr edı. Bıraq memleket 1939 jyly arnaiy qauly qabyldap, daiyndyq jobasy bastalyp ketken eken. Tıptı soǧys bıtpei jatyp Ministrler keŋesınıŋ janynan arnaiy komissiia qūrylyp, naqty jospar jasalǧan. Ūly toidyŋ qarsaŋynda ne ısteu kerek, qandai jūmystar jürgızu qajet, jalpy audannyŋ jaǧdaiy qandai – osynyŋ barlyǧyn öz közımen körıp, bılmekke komissiia basşysy Mūhtar Äuezov audanǧa arnaiy kelıptı dep estıdık. Audandaǧy halyqtyŋ jaǧdaiy öte älsız edı ol uaqytta. Qarauylda Mūqaŋ tüsetın üş-aq üi bolatyn. Bırınşısı – Baltaqai Tolǧanbaevtyŋ üiı. Ol kısı Mūhtar aǧamen şamalas bolatyn. Ekınşısı – bızdıŋ äkeidıŋ üiı, būryn Semeide tūrǧannan tanys. Üşınşısı – Rahym Küzembaev degen kısınıŋ üiı bolatyn. Mūhaŋ osy üilerdı kezek-kezek aralap, qonaq bolatyn. Negızgı maqsaty toidyŋ qamy bolsa da, keşkılık altybaqanǧa şyǧyp, auyl jastarymen bırge bolatyn. Būl 1943 jyl, soǧystyŋ betı qaita qoimaǧan, jeŋıstıŋ auyly alys uaqyt bolatyn. Soǧan qaramai memleket Abai toiyn ötkızudı belgılegen. Osyndaida Mūhaŋnyŋ keluı halyqqa jıger berdı. Maidanda azamattarynan, ardaqtylarynan aiyrylǧan adamdar «Abai toiy bolady» degende uaqytşa bolsyn qaiǧy-qasıretterın ūmytqandai boldy. Men ol kezde toǧyz jasar balamyn. Ol uaqyttyŋ balasy erte eseiedı ǧoi, qaraǧym. Mūhtar aǧa Abai elıne jiı keletın. Bızdıŋ üige kelıp tüskende Mūhtar aǧany tüs toqtatyp körmesek te, basymyzdan sipady, şarapaty tidı. Sol joly kelgende jazuşy, suretşılerdı ertıp kelıptı. Bızdıŋ şeşemız tobyqty ışındegı Mamai ruynan taraǧan. Şeşemızdı Aigerımge ūqsatyp, sonyŋ prototipı dep suretke tüsırgen eken, tegı anamyz öŋdı bolsa kerek. Toiǧa daiyndyq barysynda Mūhtar aǧanyŋ basşylyǧymen erekşe köŋıl bölgenın aita ketpese bolmas, Abai zamanyndaǧy Tobyqty ruynyŋ erekşelıkterı eskerılıp jasalsyn delıngen. Aitalyq, Abai elınıŋ tūrmystyq erekşelıgı – kiım ülgılerınen er-tūrmanyna deiın körsetu qaulyda qadap tūryp körsetılgen. Bılgen adamǧa osynyŋ ülken mänı bar. Mysaly, toiǧa arnalǧan Abai däuırındegı kiız üidı jabdyqtau üşın türlı tüstı 279 metr būl, 3 kılem, aiu terısınen jasalǧan ekı böstek, 24 kg mamyq, 2000 metr jıbek jıp, 23 kg boiau qajet bolǧan. Osyny qiyn, joqşylyq uaqytta tapty jäne Abaidyŋ segız qanat kiız üiın jasap, jabdyqtauǧa bes şeber qatysqan delıngen tarihi qūjatta. Toiǧa tıgılgen 100 qaraly kiız üidıŋ etnografiialyq erekşelıkterı eskerılgen, osyny bız bala künımızde közımızben kördık. Balamyn ǧoi, bız üşın bärı qyzyq, bärı taŋsyq bolatyn. Äiteuır estıgenımız – hakım Abaidyŋ ǧasyrlyq toiyna Odaqtan ülken qonaqtar keletın bolypty.
El eŋsesın köterdı
– Rasymen de, qiyn kezeŋge qaramai toidyŋ daiyndyǧy aitarlyqtai bolǧan eken. Toidyŋ qalai ötkenı esıŋızde qaldy ma?
– Qaldy ǧoi esımde, nege qalmasyn?! Soǧys endı ǧana aiaqtalǧan kez. El «Abai toiy bolady!» degennen-aq abyr-sabyr küide boldy. Bız balamyz, taiǧa mınıp künde Qarauyldyŋ boiyndaǧy Aqjarda kiız üi tıgılıp jatqan jerge baramyz. Audannyŋ 24 kolhozynyŋ aq şaŋqan üilerı, Abyraly audany, Şūbartau audany, Aiagöz audanynyŋ köşterı aǧylyp kelıp jatty. Ol uaqytta bügıngıdei kölık joq, jūrt it arqasy qiiannan at arba, tüiemen köşıp keldı, olar arnaiy tapsyrmamen kelgen eken. Qonaqtardy kütu üşın arnaiy aspazdarmen, qazan-oşaqtaryn, as-sularyn ala kelgen. Bız osyny qyzyqtap köş keruennıŋ keluın tün ortasyna deiın kütuşı edık, sol ǧajap uaqyt bolatyn. Toidyŋ aldynda dalada aqyndar aitysyn ötkızdı. Aiagözden – Esensary Qūnanbaev, Jarmadan – Sapaǧali Älımbetov, Abaidan – Şäkır Äbenov, et kombinatynan – Töleu Köbdıkov, terı kombinatynan Nūrlybek Baimūratov syndy jyr süleilerı künı boiy söz qaǧystyrdy. Būlardyŋ barlyǧy Arqanyŋ ataqty şaiyrlary edı. Qiynşylyqtan endı arylǧan aǧaiyn jyrdan susyndady.
Qajymūqannyŋ önerın tamaşaladyq
– Abai toiyna arnaiy şaqyrtumen kelgen küş atasy – Qajymūqan, estuımşe, sızdıŋ üide bolǧan desedı, batyrdy kördıŋız be?
– Qajymūqan bız üşın aŋyz adam bolatyn. Menıŋ äkemnıŋ jaǧdaiy bolǧan boluy kerek, osy toida jeke üi tıktı. Batyrdy bızdıŋ üi qonaqqa şaqyrdy. Sol tünı esıkten syǧalaǧanymyz bolmasa, batyrdy köre almadyq. Ertesınde erte tūryp toily auylǧa bet aldyq. Toi bolatyn auylǧa atty adamdy kırgızbeidı, tärtıp solai. Atty auyldyŋ syrtyndaǧy qabaqqa aiqastyryp, «qalmaqşa» bailap qoidyq. Üidıŋ aldynda topyrlaǧan halyq, ülkenderdıŋ aiaǧynyŋ astynan ötıp, äiteuır ortaǧa jettık-au. Keudesı jalaŋaş, basy jaltyraǧan däu adam eken. Qasynda şaǧyn jeŋıl maşina, bızdıŋ elde ony «legkovoi» deuşı edı. Rölde şopyr otyr, şetınen kelıp bır qolmen kötergende, maşinanyŋ döŋgelekterı ainalyp tūrdy. Būryn mūndaidy körmegen halyq qol şapalaqtap, mäz boldy. Aty aŋyzǧa ainalǧan adamdy jaqynnan körgenım osy edı.
– Sol toidaǧy alaman bäigede «Ūlyqbek degen atamyzdyŋ ker aty qara üzıp kelıptı, şabandozy sız bolypsyz» deidı. Sol ras pa?
– Ol – beker äŋgıme, men şabandoz bolǧan joqpyn. Al sız aityp otyrǧan Ūlyqbektıŋ ker aty aty aŋyzǧa ainalǧan at bolatyn. Ūlyqbek Baiyrbekov ol kezde audandyq bılım bölımınıŋ basşysy, keremet atqūmar adam edı. Men ol kısıge şäkırt bolamyn. Jaŋaǧy attyŋ tektı tūqymnan ekenın estıp, soǧysqa jıbergelı tūrǧan januardy özınıŋ biesıne aiyrbastap, mekteptıŋ qyzmet kölıgı retınde ūstap, alamanǧa qosty. Ker atty Bolysbai degen aǧamyz jaratyp, J.Äbdiev degen bala şapty. Januar şynynda da eren jüirık edı. Alaman bäige Şahar baqsynyŋ qorasynan bastau aldy, ol 45 şaqyrym bolatyn. 60-tai säigülıktıŋ ışınen januar qara üzıp keldı ǧoi, bız tai mınıp alamandy köruge aldynan şyqtyq. Būl Abai elınıŋ tarihyndaǧy ūly alaman edı.
– Aǧa, ūly Abaidyŋ alǧaşqy mereitoiyn kördıŋız, bala bolsaŋyz da, är toidan bır sarqyt qalady ǧoi…
– Qaraǧym, Şyŋǧystauda ne qasıret bolmady, aşarşylyq, repressiia, kämpeske, aq pen qyzyldyŋ tartysy, bes jyl soǧys. Şyŋǧystau – osy oqiǧanyŋ bärın basynan ötkızgen, öte köp qiianat körgen el. Sonyŋ barlyǧyn aqynnyŋ ǧasyrlyq toiynyŋ quanyşy juyp-şaiyp kettı. Halyq qaiǧy-qasıretten sana-sezımı sergıdı. Abai auylyna jaryq tartyldy, jol salyndy, Jidebaidy qaita jöndedı, Abai men Ospannyŋ ziraty qalpyna keltırıldı. Kezınde tüie qora bolǧan Jidebaidyŋ basyna «Qyzyl otau» keldı. Jidebaidy el tanityn ortalyqqa ainaldyrdy. Ūly aqyndy mäŋgılık este qaldyru maqsatynda Almaty qalasynda qoladan eskertkış tūrǧyzyldy, Semei men Almaty qalasyndaǧy teatrlar Abai esımımen ataldy. Abai ūrpaqtarynyŋ barlyǧyna zeinetaqy taǧaiyndaldy. Abaidyŋ ǧasyrlyq toiynan bızge qaldyrǧan sarqyty – osy, şyraǧym.
Aqyn üiı qaita salyndy
– Moldabek aǧa, Abaidyŋ 125 jyldyq mereitoiynyŋ daiyndyq jūmystary 100 jyldyqqa qaraǧanda jeŋıldeu bolǧan şyǧar, qanşa degenmen toi ötkızude täjıribe bar ǧoi.
– İä, ol – bükılhalyqtyq toi. Oǧan öte qatty män berıldı. «Osy ötkızu kerek degen oi» bes-alty jyl būryn bastalyp, eldıŋ arasynda söz boldy. Almatydaǧy Şyŋǧystaudyŋ azamattary Äbusaǧit Jirenşin, Ǧaisa Sarmurin degen azamattar audan basşylyǧyna hat jazyp, olar aldymen «Abaidyŋ üiın qaita salu kerek» dep janaşyrlyq tanytty. Ol uaqytta Jidebaidaǧy Abai üiı tozyp qalǧan edı. Endı bıreuler «Abaidyŋ qoly tigen topyraqqa soqtyqpai şynymen qaptap qoiyp, qasynan bes-alty qabatty zäulım üi salyp, ülken ortalyq jasau kerek» degen pıkırler aitqan. Osy tūsta Ortalyq Komitettıŋ qaulysy şyǧyp (ol uaqytta Mūhtar aǧa ömırden ozǧan), Abai toiynyŋ ūiymdastyru komissiiasyn Ǧabit Müsırepov basqardy. Ortalyq Komitettıŋ qaulysynda «Barlyq şara Abai elınıŋ dästürı boiynşa jasalsyn, Abaidyŋ kiız üiı, Jidebaidaǧy Abaidyŋ qystau üiı, qazırgı muzei qaita salynsyn» delıngen eken. Sonymen, Abaidyŋ Jidebaidaǧy üiın qaita salatyn boldyq. Ol kezde Abai üiı «Qyzyl otau» bolatyn. Mamandyǧym – matematik, jazu-syzu bılgendıkten barlyq jauapkerşılık maǧan jükteldı. Oblys basşylary A.Qaisaqanov pen E.Qaşaǧanov «Sol üidı körgen-bılgen adamdardy tauyp, Abaidyŋ öz ülgısınde qaǧazǧa tüsır, bır qadasy qalmasyn» degen tapsyrma bergen. Sonymen hoş, ol uaqytta Abaidyŋ qolynda bürkıtşı bolǧan aŋşy Başeidıŋ Mūhtar esımdı balasy bar edı. Özı de aŋşy, Abaidy körgen, äkemmen qūrdas edı. Mūhtar aǧaǧa baryp män-jaidy tüsındırdım, qatty quandy. Mūhtar aǧa jıpke tızgendei bärın baiandap berdı, qai bölmede ne tūrǧanyn, qai bölmede kım jatqanyn, jihaz, ydys-aiaqqa deiın aitty. Qaityp kelıp qarasam bärı bülıngen eken. Mūhtar aǧanyŋ jobasymen syzbasyn saldym. Al ışındegı dünienı bılu üşın Abaidyŋ kütuşısı bolyp, şaiyn qūiǧan Qatpanyŋ bäibışesı Maqyp apaǧa bardym. Atamyzdyŋ otyrǧan ornyn, şai ışetın jerın, qoldanatyn ydys-aiaǧyn (Abai atam tek samaurynmen ǧana şai ışedı), as üidegı bu tartqyştyŋ ornyn, tösek-oryn tūrǧan bölmelerın syzyp aldym. Respublika Mädeniet ministrınıŋ orynbasary da, oblys-audan basşylary da körıp maqūldap, Abai üiınıŋ ırgetasynan basqasynyŋ bärın qaita salyp şyǧatyn boldyq. Qūrylysqa jauapty basşylarǧa bırden tapsyrma berdı. Basşylyqtyŋ bärı özge ūlttyŋ ökılderı edı. Olarǧa «Janbolatov syzbasynan auytqu bolmasyn!» dep qadap aityldy. Sonymen, 1969 jyly bastalǧan Abaidyŋ üiı 1970 jyly barlyq eksponattarymen qaz-qalpynda daiyn boldy. Ony özım qabyldap aldym. Osylaişa Abaidyŋ 125 jyldyq mereitoiy Abai üiın qaita saludan bastaldy. Qazırgı üi sol kezde salynǧan.
Şäkärımnıŋ oraluy
– Ūiymdastyruşylar tarapynan barlyq şara uaqytynda daiyn bolyp, qarajat jetkılıktı bolǧanyna qaramastan, toi bır jyl keşıgıp bastalypty. Oǧan ne sebep bolǧan eken?
– Mereitoi ötetın jyly Abai elı taǧy bır qiyndyqqa tap boldy. 1968 jyldyŋ aiaǧynda audanda ülken jūt boldy. Qys qatty bolyp, qar qalyŋ boldy. Odan qala berdı qarly jaŋbyr jauyp, mal tūiaqtan kettı, mal azyǧy jetpei, audanda 120 myŋ qoi erıksız soiyldy. Jylqy, siyr qansyrap qaldy. Ortalyq Komitettıŋ kelısımımen bır jylǧa keşıktıruge tura keldı.
– Mereitoiǧa 15 respublikadan 500-dei qonaq kelgen eken. Osyndai auqymdy mädeni şaraǧa Abai, Abyraly önerpazdary tartylǧan tanymal öner jūldyzdary boldy ma?
– Öner jūldyzdarynan Bibıgül Tölegenova, Roza Baǧlanova, Ermek Serkebaev, Jänıbek Kärmenov bır-bır än saldy. Negızgı maqsat Abai elınıŋ önerpazdaryn, Abai elınıŋ dästürın körsetu bolatyn. Jidebaidyŋ basynda toi qonaqtary audan önerpazdarynan qūrylǧan 400 kısılık tört dauysty hordy tamaşalady. Eŋ keremetı sol, Abyraly öŋırınıŋ önerpazdary men barşa mekeme önerpazdarynyŋ qatysuymen «Abai» romany jelısımen 45 minuttyq dala körınısı qoiyldy. Oǧan 200-den asa önerpaz qatysty. Qoiylymda 200 at, tüie, arba, sol däuırdegı kiım ülgısın köre aldyq. Romannyŋ oqiǧasy şynaiy berıldı. Kelgen qonaqtar köşpendı eldıŋ dala mädenietın öz közderımen kördı. Şetten kelgen qonaqtar öz elderınıŋ ortalyq basylymdarynda Ūly dala mädenietı jaily maqalalar jariialady. Al sol qoiylymdy qoiǧan – käsıbi emes, auyl rejisserlerı M.İsataev pen B.Janbolatov degen azamattar. Odaqtyŋ ortalyq telearnasy sol qoiylymdy taspaǧa tüsırgen edı. Ökınışke qarai, Mäskeudıŋ, Leningradtyŋ, Almatynyŋ ortalyq mūraǧattarynda joq bolyp şyqty.
– Moldabek aǧa, būl toi taǧy nesımen este qaldy?
– Osy toidyŋ aldynda taǧy bır ūly tūlǧa – Şäkärım atamyz Jidebaiǧa jerlenıp, qūtty ornyna qondy, Abai atamnyŋ üiı qaita jaŋǧyrdy. Jidebai adam tanymastai özgerdı. Qarauyldy älem tanydy. Būl ūly toidyŋ sarqylmas sarqyty bolatyn.
Qadyrbek KÄKIMŪLY
Abai Qūnanbaiūlynyŋ bai mūrasy – älemdık mädeniet tarihyndaǧy tamaşa qūbylys. Halyqaralyq bedeldı ūiym IýNESKO-nyŋ 1995 jyldy Abai jyly dep atauy da kezdeisoqtyq emes. Hakım Abaidyŋ 150 jyldyq mereitoiy älemnıŋ jiyrma bes elınde atap ötıldı. Mereitoiǧa arnalǧan saltanatty ıs-şaralar Parijde, Ankarada, Delide, Beijıŋde, Mäskeude, Sankt-Peterburgte, Kairde, Budapeştte jäne basqa da qalalarda öttı.
1995 jyly 9 tamyzda Almatydaǧy Respublika saraiynda ötken Abaidyŋ 150 jyldyǧyna arnalǧan saltanatty mäjılıste Qazaqstannyŋ Tūŋǧyş Prezidentı N.Ä.Nazarbaev bylai atap öttı: «Abai armandary – tek bır ǧana ūlt ūstanatyn mūrattar emes, küllı adamzat ūstanatyn mūrattar».
1995 jylǧy 11 tamyzda Jidebai qoryǧynda säuletı jaǧynan da, tehnikalyq şeşımı men nysannyŋ salynuy boiynşa da bıregei keşen – Abai men Şäkärım kümbezderı memorialynyŋ aşylu saltanaty boldy. Elbasy N.Nazarbaev aşylu saltanatynda söilegen sözınde: «Osy künnen bastap Abaidyŋ ata-babasy ömır sürgen qasiettı jer – älem halyqtarynyŋ ömırı, teŋdık pen kelısım, ärdaiym bır-bırınıŋ mädeni mūrasy arqyly baiu qajettıgı turaly aqyn ideiasymen tolyq kelısetın ärbıreuımız üşın ruhani Mekkege ainalatyn bolady» dep mälımdedı.
Qarauyltöbede Abai atanyŋ 150 jyldyq toiy dürkırep öttı. Dala tösıne 1350 aq şaŋqan kiız üi tıgıldı. Sol kiız üilerde qazaqstandyqtarmen qatar älemnıŋ 18 elınen kelgen qūtty qonaqtarǧa as berıldı. Būdan bölek, aituly ıs-şaralardyŋ ışınde aqyndar aitysy, at jarys (alaman bäige, qūnan jarys, jorǧa jarys), ūlttyq oiyndar, sirk ärtısterınıŋ önerı, daladaǧy ülken sahnada qoiylǧan gala-konsert mereitoidyŋ dumanyn odan saiyn qyzdyra tüstı. Äsırese, toiǧa arnaiy kelgen Tatarstan prezidentı Mintimer Şaimiev bas jüldege «Kamaz» avtokölıgın tıkken 40 şaqyrymdyq alaman bäigenıŋ dodasy köptıŋ delebesın qozdyrdy. Qarauyltöbedegı aqyndar aitysynda Mūhamedjan Tazabekov 1-oryndy ielenıp, şetel avtokölıgın aldy. Al Orta Aziia jäne Resei estrada düldülderınıŋ qatysuymen ötken gala-konsert körermenderdıŋ erekşe yqylasyn tuǧyzdy. Sol künı 1 myŋǧa juyq jas taŋǧy 5-ke deiın Qarauyltöbenıŋ basynda altybaqan teuıp, seiıl-seruen qūrdy.
