Äne-mıne degenşe Astana künı de jaqyndap qaldy. Mereke aiasynda türlı mädeni şaralardyŋ tuy jelbıremek. Äsırese, babadan qalǧan baǧzy önerımız aitystyŋ orny bölek. Halyqtyŋ da oǧan degen yqylasy erekşe. Astana qalasy äkımdıgınıŋ qoldauymen 6 şılde künı Kongress-holda «Baǧanaly ordam, basty ordam» atty respublikalyq aitys ötpek. Dübırlı dodanyŋ qarsaŋynda belgılı aitysker aqyn, atalǧan şarany ūiymdastyruşylardyŋ bırı, filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor, QR Eŋbek sıŋırgen qairatkerı Amanjol Ältaevpen äŋgımelesken edık.
– Elorda künı jaqyndaǧan saiyn jūrtşylyq aitysty erekşe tosady. On jylǧa juyq dästürge ainalǧan şara turaly keŋırek aityp ötseŋız?
– Astana künı – elımızdegı eŋ aişyqty merekelerdıŋ bırı. Sondyqtan, jalpy jūrt bolyp toilaityn, dästürge ainalǧan osyndai meiramnyŋ mazmūny bölek. Elordaǧa merekenı köruge qanşama qonaqtar keledı. Olardyŋ barlyǧy bas qalany aralap qana qoimai, mädeni şaralardy da qyzyqtaidy. Äsırese, aitys dese delebesı qozatyn jūrtşylyq köp. Biyl da aituly şara öz deŋgeiınde ötpek. Aitar jaŋalyǧy da bar. Jyl saiyn aitys «Han şatyr» sauda-oiyn-sauyq ortalyǧynyŋ janyndaǧy dala sahnasynda bolatyn. Endı biyl Kongress-holda ötpek. Būǧan bız quanyştymyz. Taqyryp ta belgılı. Aqyndar qūt qonǧan elordanyŋ bügıngı künge deiıngı tarihy men damu belesterın, jetıstıkterın tılı jetkenşe öleŋderımen örnektep halyqqa jetkızedı.
Sondai-aq, biyl täuelsız el bolǧanymyzǧa 25 jyl tolyp otyr. Ony ūly merekemız dep därıpteimız. Ärı-berıden soŋ, Astana – Täuelsızdıktıŋ perzentı. Sondyqtan azattyqty jyrlau arqyly elımızdıŋ qol jetkızgen tabystaryn da aqyndar kestelı öleŋge ainaldyrady. Ärine, aitys – sinkrettık öner. Ol tek bır taqyryppen şektelmeidı. Aqyndar halyqtyŋ kökeiınde jürgen kökeitestı mäselelerdı qozǧaidy. Sondyqtan babadan qalǧan ǧajaiyp önerımızdı qadır tūtqan jūrtşylyq aitysqa kelıp, käusar önerımızden när alady degen oidamyn.
– Jalpy, aitysqa qanşa aqyn qatysady?
– Elorda künıne orai «Baǧanaly ordam, basty ordam» degen taqyryppen ötetın aitysqa elımızdıŋ är tükpırınen 12 aqyndy sauyn aityp şaqyryp otyrmyz. Olardyŋ barlyǧy da respublikalyq öner bäigelerınde top jaryp, şaşasyna şaŋ timegen aqyndar. Dälırek aitqanda, Sara Toqtamysova, Meiırbek Sūltanhan, Aspanbek Şūǧataev, Erkebūlan Qainazarov sekıldı «sen tūr men ataiyn» deitın aqyndar qatysady.
– Orta buyn aqyndardan eşkım joq pa?
Bügınde aitystyŋ qūramy jasaryp kettı. Qazır aitysyp jürgen aqyndardyŋ eŋ ülkenı – Aibek Qaliev. Sony orta buyn retınde şaqyrdyq. Qalǧandary auyzdyǧymen alysqan jas buyn ökılderı.
– Ärine, söz saiysy bolǧandyqtan qazylarǧa oŋai jük artylmaidy. Aqyndardyŋ önerın kımder baǧalaidy?
– Dūrys aitasyz. Halqymyz sözge erekşe män bergen. Sondyqtan sözdıŋ bäsı men abyroiy biık tūrady. Qazylarǧa jüktelgen mındet auyr. Qazylar qūramynyŋ jetı müşesı bar. Onyŋ töraǧasy özım bolamyn. Odan keiın Qazaqstannyŋ halyq aqyny Qonysbai Äbıl, äigılı jyrau Almas Almatov, aitys turaly ǧylymi eŋbek jazyp, doktorlyq dissertasiia qorǧaǧan, belgılı ǧalym Qoilybai Asanov jäne osy atamūra önerdıŋ ystyǧy men suyǧyna tözıp, bel balalary bolyp ketken Däuletkerei Käpūly men Serıkzat Düisenǧazin. Sondai-aq, «Nūr Otan» partiiasy Töraǧasynyŋ bırınşı orynbasarynyŋ keŋesşısı Berık Uäli bar. Al aituly şarany aitystyŋ «atasy» atanǧan körnektı aqyn Jürsın Erman jürgızedı.
– Al aitystyŋ bas demeuşısı kım?
– Ärine, Astana qalasynyŋ äkımdıgı. Onyŋ ışınde qalalyq Mädeniet, mūraǧattar jäne qūjattama basqarmasy mūryndyq bolyp otyr. Sonymen bırge Aitys aqyndary jäne jyrşy-termeşılerdıŋ halyqaralyq odaǧy da atsalysuda.
– Jaŋa aitystyŋ qūramy jaŋaryp kettı dedıŋız. Sızdıŋ de küşıŋız taiyp tūrǧan joq. Būrynǧy suyryp salma aqyndar ömırden ötkenşe aitysyp edı?
– Kökeide jürgen sūraqtyŋ üstınen tüsıp otyrsyz. Aitystyŋ tarihyna tereŋ boilasaŋyz, Jambyl, Şaşubai, Nūrqan, Kenen atalarymyzdyŋ barlyǧy aqsaqaldyq jasqa kelgenşe qolynan dombyralary tüsken joq. Keşegı özımız körgen, batalaryn alǧan – Manap Kökenov, Köken Şäkeev, Köpbai Omarov sekıldı atalarymyz ben jäne Täuşen Äbuova syndy apamyz ömırden ötkenşe aitysty. Aitysyp qana qoimai, olar osy önerdı el ışıne nasihattady.
Bügınde aqyndar aitys arenasynan erte ketıp jatyr. Būl da bır özektı dünie. Ärine, olar salqynqandylyqtan nemese keiıngı tolqynnyŋ küştılıgınen ketıp jatqan joq. Eŋ ökınıştısı, menımen aitysqa qatar kelgen Mels Qosymbaev, Aqmaral Ileubaeva, Bekarys Şoibekov, Mūhamedjan Tazabekov sahnadan syrttap kettı. Eger olar aitysyp, atamūra önerdı jandyryp jürgende, men de atalarymnyŋ jasyna jetkenşe aitysar edım. Älı de boiymdaǧy potensialym jetkılıktı, babymda tūrmyn desem de bolady. Sarqylǧan eşteŋem joq.
– Aǧa, keide jūrtşylyq arasynda aitys turaly türlı pıkırler aitylyp jatady. Sızdıŋ oǧan degen közqarasyŋyz qandai?
– Men tek qana aitysker aqyn ǧana emespın. Ony zerttegen ǧalymmyn. «Aitystanu» degen ülken eŋbek şyǧardyq. Sonda bır baiqaǧanym, ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldardyŋ bel ortasynan berı jaŋarǧan aitys önerınıŋ tarihynda eŋ bır şaryqtaǧan, kemeldengen kezeŋı dep, 1997-2005 jyldardyŋ aralyǧyn aituǧa bolady. Däl osy şaqta aitys önerı şyn mänınde örlep, damu biıgıne köterıldı.
Batystan Mädi Qosymbaev, Jetısudan Orazaly Dosbosynov, Türkıstannan Bekarys Şoibekov, Qarataudan Mūhamedjan Tazabekov jäne Saryarqadan men şyǧyp, ärqaisymyz bır-bır mektep qalyptastyrdyq. Ile-şala artymyzdan ülken bır şoǧyr şäkırtterımız şyqty. Sol kezeŋdegı aitysta oi bostandyǧy, söz erkındıgı, keremet bolǧan eken. Aqyndar aitam degen oilaryn jasyrmaǧan. Aitys degennıŋ özı – at sürıngenşe, qynaptan qylyş suyrǧanşa tyŋnan oi tauyp aitatyn suyryp salmalyq öner. Aitystyŋ negızgı töl bolmysy osy. Osy qasiet joǧalsa aitys bolmaidy. Sondyqtan baba önerdıŋ osy qasietın közdıŋ qaraşyǧyndai saqtau qajet dep oilaimyn.
– Ärbır talantty aityskerdıŋ öz maqamy bar. Al qazırgı jas aqyndardyŋ denı osyǧan onşa män bermeitın sekıldı…
– Ärine, osy jaiynda talai auzy dualy aǧalarymyz öz oilaryn aitty. Baspasözde jazdy da. Ras, bügıngı aitysta maqamnyŋ tapşylyǧy qatty sezıledı. Kezınde Qonysbai, Esenqūl aǧalarymyz ben Äsiia, Äselhan apalarymyzdyŋ öz maqamdary boldy. Mäselen, menıŋ öz maqamym bar. Tıptı, bır aitysta, jas aqyndardyŋ
70-80 paiyzy menıŋ maqamymen aitysty. Sonda men: «Elu aqyn salǧanda maqamyma, Atym kısınegendei eleŋdeimın» dep aitqan edım. Ärbır aityskerdıŋ şeberlıgın, aqyndyq quatyn tarazyǧa salǧanda, öz maqamy bolmasa, ol kısınıŋ atyn mınıp alǧan sekıldı bır büiırı olqysynyp tūrady. Är aqynnyŋ öz örnegı bolǧanǧa ne jetsın…
Sözımnıŋ soŋynda, elorda jūrtşylyǧyn şılde aiynyŋ 6-şy jūldyzynda Kongres holda saǧat 15.00-de bastalatyn respublikalyq aqyndar aitysyna şaqyramyn.
Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL
