Alǧaşqy azattyq köterılısı

Būl dünie şırkın jalǧan, bırde masairatyp arqadan qaqsa, bırde ah ūrǧyzyp jaǧadan alady. Betıne jan qaratpaǧan aibyndy ǧūndardan, kemeŋger Äz Täukeden soŋ kümändı künder tuady dese, kım sengen. «Qazaqtyŋ basyn qosa almai, kärılık dertten asa almai» ötken Qanjyǧaly qart Bögenbaidan soŋ jylmiǧan jylymşy jyldar jyljyp jetedı dese, kım ilanǧan.

Sol solǧyn zamannyŋ saryny 1830 jyly Qaraötkel boiyn salqyn kezıp kettı. Osy jyly patşalyq Reseidıŋ qazaq dalasyndaǧy yqpalyn bırjola küşeitu maqsatymen arnaiy äskeri ekspedisiia äzırlenıp, podpolkovnik Fedor Şubinnıŋ basşylyǧymen Aqmolaǧa attandyrylady.
Aqmolalyq jurnalist
A.Dubiskii «Gorod na İşime» atty kıtapşasynda būǧan Altai-Qarpyq jäne Quandyq bolys­tarynyŋ äldılerı Batys-Sıbır gubernatory Veliaminovqa jazǧan ötınış hat sebep boldy degen däiek keltıredı. Olar Qoqan jaqtan qaraqşylyq şabuyldyŋ jiılep ketkenın, sodan qorǧanu üşın osy öŋırde okrug qūrudyŋ qajettıgın däleldese kerek. (Mūndai derek 1979 jyly jaryq körgen «Qazaq SSR tarihynda» da bar).
Gubernator būl tılektı qabyl alady, atalǧan aimaqta Aqmola dep atalatyn törtınşı okrug qūru jönınde patşa kelısımıne qol jetkızedı. Osy saiasi maŋyzy zor şaruanyŋ mūqtajyna 31 myŋ rubl bölınıp, «ıske sät» dep alaqandaryna tükıredı.
Sol okrugtıŋ ortalyǧyna oryn Şubinnen būryn belgılengen degen aqpar bar. Ol tūs Taitöbenıŋ etegınen kösıletın ūlan jazyq bolatyn. Qyr arqasynda Ǧūn imperiiasy qamal salǧan Taitöbe belı, sol qaptalyn orai aǧyp Nūra sarqyrap jatyr, al qarsy maŋdaida Esıl en kösılgen. Äskeri bekınıs pen dala şaharyna būdan artyq qandai qolaily oryn bola qoisyn. Osy jerge qaqyratyp qazyq qaǧylady. Taŋdalǧan mekennıŋ syzbasy Batys Sıbır gubernatory Veliaminovqa jetkızılıp, ol maqūldaidy. Osy şaruany tyndyruşylar ketken soŋ el aqsaqaldary jinalyp keŋes qūrady.
Qoqannyŋ qaraqşylyǧynan araşa sūrap jürgende, mynadai küige duşar bolamyz dep oilap pa edık. Arǧysy Sarysu, bergısı Qaraötkel, Qorǧaljyn elı alty ai jaz arqa-jarqa qatar qonatyn en jailaudan bırjola aiyrylǧanymyz osy şyǧar. Tübınde solai bolmasyn desek, bır amalyn tabaiyq desedı.
Keŋese kele «nartäuekel» dep qazyqty suyryp alyp, Esıldıŋ arǧy betıne, qalanyŋ qazırgı orny tūrǧan suy aşy, topyraǧy sor jerge äkelıp qaǧady. Taitöbe maŋy turaly, «öte qolaisyz qoinau, qysta qar qalyŋ tüsedı, köktemde ekı özen jarysa tasyǧanda su jaiylyp, tasqynnyŋ astynda qalady» degen laqap taratady. Būǧan gubernatordyŋ ainalasyndaǧylardy äbden sendıredı.
Osylai kesıp aituymyzǧa
A.Dubiskiidıŋ joǧaryda atalǧan kıtapşasynda memlekettık arhivke süiene otyryp keltırılgen naqty däiek bar.
«Sudia po vsemu, gubernator Veliaminov myslil stroit prikaz v glubine urochişa Akmola na Nure, primerno v dvadsati verstah ot Kara-Utkulia, no vposledstvii mesto sochli neudachnym, stoianka byla perenesena v drugoi, bolee severnyi punkt, o chem 7 sentiabria 1830 goda Chirikov soobşil v kanseliariiu Sibirskogo kazachego voiska: «Postoiannoe prebyvanie otriada, sostoiaşego pod komandoiu… polkovnika Şubina, pri-iskano pri urochişe Kara-Utkul, gde i ustraivaetsia nyne pomeşenie liudei i loşadei».
Esıl öŋırımen tanys emes el üşın aita keteiık, Aqmola Taitöbe maŋynyŋ, Nūra men Esıl aralyǧynyŋ atauy, al qazırgı astana tūrǧan jer ejelden Qaraötkel delıngen.
Sonymen jer bırjola taŋdalyp, denı Sıbır kazaktarynan tūratyn mūzdai qarulanǧan top arnaiy jıberılgen mamandardyŋ basşylyǧymen äskeri bekınıs pen qalany saluǧa bel şeşıp kırısıp ketedı. Qūrylys jūmysy ekı jylǧa sozylady da 1832 jylǧy 22 tamyz­da aiaqtalady. Sol künı Aqmola okrugı de resmi jariialanyp, osy ekı oqiǧaǧa arnalǧan azan-qazan toi ötkızıledı. Kazaktar jüzdegen myltyqtan oq atyp, zeŋbırekter otyz bır ret jer-köktı solqyldatady. Osy jyly Qoŋyrqūlja Qūdaimendin okrugtıŋ aǧa sūltany bolyp sailanady.
Qaraötkelde äskeri bekınıstıŋ salynuy, onyŋ aldynda qabyldanǧan «Sıbır qazaqtarynyŋ ustavy» boiynşa handyqtyŋ
joiyluy, eldıŋ ışın bolys jäne sūltan sailaularynyŋ jıkke bölıp, qyryq pyşaq etuı halyq­tyŋ narazylyǧyn küşeitıp jıberdı. Mūnyŋ üstıne Reseiden taqyr kedeiler Aqmolanyŋ qūnarly jerıne aǧylyp, baiyrǧy tūrǧyndar ataqonysynan ysyryla bastady. Ūlan dalada bekınıster men äskeri distansiialar qaptap, qaruly kazaktardyŋ zorlyq-zombylyǧy köbeidı. 1831 jyly ǧana Qazaqstannyŋ batysynda – 8, orta aimaqta – 20, şyǧysta 28 distansiia ūiym­dastyryldy. Beisauat jürgen adam, şyǧyp ketken maldyŋ sau qaituy azaidy. Aşynǧan, qorlanǧan eldıŋ namystylary men arlylary Kökşedegı Kenesaryny töŋırektedı. Jerın talatyp taq, elın tonatyp baq tapqan
talai ezdıŋ teksızdıgı Kenenıŋ kökıregın qaq aiyrdy. Jüregı syz­daǧan han tūqymy:
Sengenımız – jansyz,
Kösemımız – qansyz,
Şeşenımız – mänsız,
Satqynymyz – sansyz,
Ūrpaǧymyz – tūldyr,
Bolaşaǧymyz – būldyr,
Zamanymyz – sūm,
Jıgerımız qūm boldy-au, – dep küizeledı.
Taqsyretı talaiǧa ketken, talailardyŋ tübıne jetken, han taǧynan taiǧan, şarasyz el körıngen kök attyǧa alaqan jaiǧan kezeŋ Kenesaryny aqyry atqa qondyrdy. Qaraötkel qaidasyŋ dep tebırendı. 1838 jyldyŋ 25 mamyrynda Aqmoladaǧy äskeri bekınıstı tıkelei şabuylmen tas-talqan ettı. Bekınıs­ten Qoŋyr­qūlja men osyndaǧy kazak äskerınıŋ basşysy Karbyşev, bırdı-ekılı soldat qana tün jamylyp qaşyp şyqty.
Kökjal tuǧan han Kenenıŋ osynau eren erlıgı, ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ alǧaşqy jeŋısı qazaq dalasynyŋ talai saŋlaq batyr­laryn atqa qondyrǧany belgılı. Sol qaruly qozǧalystyŋ dıttegen jerıne jetpegenı de mälım. Aqmoladan keiın Jezqazǧannyŋ jalpaq dalasyndaǧy Aqtau bekınısın jermen-jeksen etken, alty alaşqa bostandyqtan jol salsam dep köksegen, elı üşın arystanşa alysqan esıl er ömırınıŋ soŋynda:
Qoş aman bol, Saryarqa –
ösken jerım,
Qaitqan qazdai qalyŋ
el köşken jerım.
Tıze qosyp bar qazaq el bola
almai,
İt pen qūsqa jem bolyp öşken jerım, – dep küŋırenıp ötıptı.
Şerlı söz şermende jürekten örıledı. Kösem söz köşelı kökırekten talpynady. Ūran bolar ūlaǧatqa tūmar bolar qūrmet jarasady. Astana han Kenenı qūrmetteu­den kende emes. Esıldıŋ jaǧasynda asqaqtap eskertkışı tūr. Qalany qaq jaryp Kenesary daŋǧyly ötedı. Tek osy qaharmanmen bırge Aqmola bekınısın talqandaǧan aruaqty batyrlar ūmytylmasa deimız. Patşa bekınısı bolǧan jerge salynǧan ortalyq stadionǧa sol jaujürek erlerdıŋ esımderı jazylǧan eskertkış
taqta qoiylsa. Azattyq dep janyn şüberekke tüigen bahadürler mynalar: Şūbyrtpaly Aǧybai, Süiındık Janaidar, qypşaqtan şyqqan İman, Basyǧara, arǧyn Jeke batyr, tabyn Jolaman, dulat Jäuke, Sūranşy, Bäiseiıt, Būǧybai, atyǧai Aŋǧal.
Kenesarynyŋ dauy­ly­nan soŋ qazaq dalasy ışten tyndy. Esıl men Nūra öŋırınde arasalmaq kürt özgerdı. 1850 jyldary sol kezde Qazaqstanǧa aǧylǧan
Resei men Ukraina şarualarynyŋ 56 paiy­zynan astamy Aqmola oblysyna kelıptı. Al qala bırte-bırte auqymyn keŋeitken. 1862 jylǧy 23 qazanda oǧan qala därejesı berıldı. Sol tūsta şaharda 4777 dvorian, üi-janymen 1320 soldat, 1487 qaruly kazak, 130 tatar, 1319 ortaaziialyq, 11 dın ielerı, 300-ge juyq qazaq bolypty. 1880 jyly alǧaşqy öndırıs oşaqtary qara tanytady. Ekı mai balqytatyn, bır sabyn qorytatyn, terı ileitın zauyt jūmys ıstegen. Bır klasty üş uchilişe, meşıttıŋ jany­nan tatar mektebı aşylǧan.
Qalanyŋ negızgı käsıbı ūzaq ua­qyt sauda boldy. 1865 jyly sauda ainalymy bır jarym million somǧa jetedı. Taşkent saudagerlerı 1864 jyly ǧana osynda mal aidap keletın qazaq bailarynan 30 myŋ qoi satyp alǧan. Osyndai alys-berıs Aqmola 1868 jyly uezd ortalyǧy bolǧan kezde tıptı jandana tüstı. Konstantin jäne Dmitriev järmeŋkelerı aşyldy. Alǧaşqysy 21 mamyr-10 mausym, ekınşısı 22 qazan-22 qaraşa aralyǧynda ötkızılgen. Saryarqanyŋ maldylary men qaltalylary tügelge juyq jinalyp, ataqty baluan, änşı-küişı dumanyn asyratyn sol järmeŋkeler üşın qazırgı Şūbar şaǧyn audanynyŋ jerı taŋdalypty.
Osydan bır ǧasyrǧa juyq uaqyt ötkende, 1961 jylǧy 20 nauryzda Aqmola Selinograd qalasy bolyp özgertıldı. Bes oblys qūramyna engen Tyŋ ölkesınıŋ ortalyǧyna ainaldy. Qalanyŋ būdan keiıngı taǧdyry elge belgılı.

Aldan SMAIYL,
jazuşy, Memlekettık
syilyqtyŋ laureaty