Elordada 1700-den astam adam alimentın tölemei jür, 790-yna ızdeu jariialandy. Tölenbegen aliment somasy 400 mln-ǧa juyq teŋgenı qūraidy. Jaqynda qala äkımı Altai Kölgınov: «Azamattardy qabyldau kezınde ärtürlı sebeptermen balalaryn jalǧyz tärbielep jürgen äielder jūbailary tarapynan eşqandai kömek almaitynyn aitady. Köp jaǧdaida tūrǧyndardyŋ äleumettık osal tobyna jatatyndar kelıp mäselesın aityp, kömek sūraidy» degen edı.
Jauapkerşılıktı sezınbeitın äkeler aliment tölemeidı, tıptı öz balalarynyŋ jaǧdaiyn bıluge de tyryspaidy. Adamnyŋ özıne, balalaryna jäne otbasyna degen jauapkerşılık bolu kerek. Mūny barlyǧy tüsınu qajet, jaǧdaidy tübırınen jönge keltıru kerek dep aitty. Şahardyŋ myŋ san tırlıgın arqalap jürgen äkım alimenttı öndıru mäselesıne aralassa, onda būl şynymen de kürmeuı qiyn, kürdelı tüiın bolǧany da.
Qoldanystaǧy «Neke jäne otbasy» turaly kodekstıŋ 139-babyna säikes, sot kämeletke tolmaǧan balalarǧa olardyŋ ata-anasynan mynadai mölşerde aliment öndıredı. Eger arada bır bala bolsa, aliment töleuşı jaǧy öz tabysynyŋ nemese özge de kırısınıŋ törtten bır bölıgın töleuge tiıs. Ekı balaǧa üşten bır bölıgı tiesılı. Üş jäne odan da köp balaǧa tapqan tabysynyŋ teŋ jartysyn bölıp beruı kerek. Alaida aliment töleuden jaltaratyn jauapsyz äkelerge būl zaŋ jazylmaǧandai. Būǧan balasyn arqalaǧan analardyŋ aryzdanyp, äkımge barǧany sözımızge dälel bolady.
Endı alimenttıŋ ekınşı jaǧyna keleiık. Būryndary «aliment äke bolmaidy» deuşı edık. Qazır onsyz bala ösıru oŋai emes dep kümıljimız. Būryndary ajyrasqan äiel balanyŋ äkesınen bır tiyn da almai özı jetkızuge bar küşın salatyn. Ony öz taŋdauynyŋ saldary dep ūǧatyn. Ol kezde ülkende de, kışıde de namys bolatyn. «Būryndary» dep jalǧastyra beruge bolar edı. Bıraq qazırgı künde ana men bala qūqyǧyna basqaşa män berıle bastady. Al otbasylyq mäseleler ekeudıŋ arasyndaǧy dau ǧana, qoǧamnyŋ bas auruyna ainalǧaly qaşan.
Älem täjıribesı alǧa ozypty
Jalǧyz bızdıŋ el ǧana emes, älemnıŋ är tükpırınde aliment töletudıŋ türlı amaldaryn oilap tauyp, jauapkerşılıkten qaşqandardy būǧattaudyŋ bar amalyn jasauda eken. Mysaly, ana men balanyŋ qūqyǧyn qorǧau, aliment öndırıp alu üderısı Angliia, Germaniia, Avstriia, Fransiia, Şveisariia siiaqty damyǧan batys europalyq elderde bırşama jaqsy deŋgeige jetken. Būl elderde ajyrasuǧa bel bailaǧandar sotqa jügınbes būryn, müddelı tarapqa sözsız aliment töleitını turaly kelısımşartty räsımdeidı. İtaliiada, «jaman aitpai jaqsy joq» degendei, joǧaryda aitylǧan kelısımsız jastardyŋ nekesı de qiylmaidy.
Alysqa barmai-aq, Belorussiiada aliment töleuge tiıs tarap jūmyssyz bolǧan jaǧdaida sot oryndauşylary sotqa jūmysqa tūrǧyzudy sūrap, ūsynys beredı. Tıptı sot tauyp bergen jūmystyŋ jalaqysy aliment aluşynyŋ alaşaǧyn jappaityn bolsa, basqa jūmys talap etuge qūqyly.
İzrailde de müldem basqaşa. Eger boryşkerdıŋ tūraqty jūmysy bolmasa ne aliment töleuden qaşqaqtap jürse, ondaida būl mındettemenı memleket moinyna alady. Qalai deisız ǧoi? Mūndaida alimentsız qalǧan ana Bituah leumi degen ūlttyq qamsyzdandyru qyzmetıne şaǧymdana alady. Atalmyş qyzmet balanyŋ ülesın özı töleidı. Al Ukrainada qauqarsyz äkelerge uaqytşa memlekettık kömek tölenedı. Onyŋ kölemı balanyŋ künkörısı qarajaty kölemınıŋ 30 paiyzynan tömen bolmauy tiıs.
AQŞ pen Kanadada alimenttı sūrau basqaşa. Būl elderde jauapsyz taraptyŋ kölıgın tartyp alyp, jeke käsıbıne şek qoia alady. Al Angliiada tūraqty mekenjaiynan alystap ketuge rūqsat joq. Olar ünemı atqaruşy organdardyŋ köz aldynda jüruı tiıs. Tıptı bolmai jatsa, Avstriia men Şveisariiada jauapsyzdardyŋ üstınen qylmystyq ıs qozǧap, bır aidan bırneşe jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyrady eken.
QŪQYQ QORǦAUŞYLAR ESKERTEDI
2019 jyly elordanyŋ jeke sot oryndauşylarynyŋ qarauynda aliment tölemegender boiynşa 17576 qūjat boldy. Onyŋ ışınde 1716 boryşker alimenttı müldem tölemegen. Bügınde 4053 qūjat qaraudan ötti. Onyŋ 154-ı oryndaldy, 925-ınıŋ atqaruşylyq öndırısı toqtatyldy, 3000 ıs öndırıp aluşylarǧa oryndalmai qaitaryldy. Jeke sot oryndauşylar qarauynda 13523 qūjat qaldy. Atqaruşylyq ıs jürgızu organdarynyŋ avtomattandyrylǧan jüiesıne säikes 6692 qūjat uaqytynda oryndaluda, 747-sı uaqytşa toqtatylǧan. Sonymen qatar aliment öndıru turaly 1716 atqaruşylyq ıs jürgızu problemaly bolyp sanalady. Iаǧni boryşkerler tiıstı alimentterdı mülde tölemeidı. Taǧy 4368 qūjat boiynşa tūraqsyz tölem jürgızedı. Qalanyŋ qūqyq qorǧau organdary kämeletke tolmaǧan balalaryna aliment töleuden jaltaru äkımşılık jäne qylmystyq jauapkerşılıkke äkeletının eskertedı.
Jauapkerşılık boluy tiıs
Bızde qalai? «Atqaruşylyq ıs jürgızu jäne sot oryndauşylarynyŋ märtebesı turaly» zaŋǧa engızılgen özgerısterge säikes, memlekettık sot oryndauşylary aliment öndıruden bosatylyp, būl mındetter būdan bylai jeke sot oryndauşylarynyŋ qūzyryna berıldı. Aliment öndıru boiynşa atqaruşylyq qūjattardy qazırgı taŋda jeke sot oryndauşylar aqysyz türde qabyldaidy. Öitkenı atqaru öndırısın jürgızgen jeke sot oryndauşyǧa memleket tarapynan naqty mölşerdegı syiaqy közdelgen. Būl da az sekıldı.
Elorda äkımdıgı Ädılet ministrlıgı, Respublikalyq jeke sot oryndauşylar palatasy bırlesken ıs-qimyl josparyna qol qoiuynyŋ da sebebı sondyqtan. Būl problemaly aliment sanyn azaitu, alimentın qasaqana tölemeitınderdı anyqtauda qajettılık edı. Endı aliment töleuden jaltarǧandardy anyqtauda, qaryzdaryn öndırude jäne de mälımetter derekqoryn bırıktırude memlekettık organdar bır-bırıne kömektesetın bolady. Bırınşı kezekte memlekettık organdar alimentın tölei almai jürgenderdı jūmysqa ornalastyrudy qolǧa alady. Sondai-aq ıs-qimyl josparynda boryşkerlerdı ızdestırude jūmyldyru, qaryzyn ötegenge deiın jürgızuşı kuälıgınen aiyryp, mülkın alyp qoiu, boryşker äkelerdıŋ Qazaqstan aumaǧynan şyǧuyna şekteu qoiu qarastyrylyp otyr.
Ärine, belgılı sanattaǧy auqatty, qazaqşa aitqanda, aldynda maly bar jauapsyz äkelerge būl aitylǧandardyŋ küşı bar.
Bızdıŋ aitpaǧymyz, müldem qauqarsyzdardyŋ mäselesın sudyŋ betıne şyǧaru bolyp otyr. Aqşa sūrasaŋ qaltasy tesık ne naqty jūmysy joq, dünie daulasaŋ, basynda tūraǧy joq, alyp qoiaiyn deseŋ astynda kölıgı joqtardy ne ısteimız? Olardyŋ köbınde basqa otbasy bolyp, basqa balasy ösıp jatuy mümkın. Tıptı tapqan tabysy özınıŋ ömır süruıne, qara basyn asyrauǧa jetpese şe?! Onyŋ nesiesı nemese ipotekasy bolsa taǧy qandai amal bar?
Mūndaida äkelık paryzyn aqşamen emes, balanyŋ ösıp-jetıluıne anasynyŋ jūmys ısteuıne mümkınşılık jasap, barynşa qolǧabys beru jön bolar.
Balanyŋ qūqy bır bölek, keibır kelınşekter alimentke süienıp, ony tırşılık közıne ainaldyryp, özdıgıne talaptanbaityn da jaittar kezdesıp qalady. Mūndai jaǧdaida ne ısteu kerek?
Söz basynda aittyq aliment äke bolmaidy dep. Ras, ol solai. Uystap aliment tölengennıŋ özınde de balanyŋ jaqsy azamat bolyp qalyptasatynyna eşkım kepıldık bermeidı.
Osyny eskergende, otbasynyŋ tüiındı tūstaryn aldymen ekeuara şeşkenı jaqsy. Otau qūryp, balaly bolmas būryn, äsırese qyzdarymyz kımnen bala tuamyn, ony qalai jetkızemın dep oilanǧany jaqsy bolar edı. Jıgıtter de taŋdaǧan qalyŋdyǧyna senımdı bolyp, on oilanǧany abzal. Ajyrasqan künde de jüz şaiysyp, bet körıspei ketpei, balanyŋ jaiyn bärınen biık qoiǧan abzal.
…Bırde bır balamen söilestım:
– Äkemdı jek köremın, – deidı.
– Ne üşın? Saǧan jasaǧan jamandyǧy bar ma?
– Joq.
– Onda nege būlai deisıŋ?
– Öitkenı anam ony jaman degen.
Mıne, bır alimenttıŋ astarynda köp närse jatyr. Aliment tölense de, tölenbese de, auyrtpaşylyǧyn tartatyn – ortadaǧy bala. «Aliment äke bolmaidy» degennıŋ astaryndaǧy osy ūǧymdy da esten şyǧarmalyq.
