Elordalyq jastardy tek qala ışındegı mäseleler ǧana alaŋdatpaidy, olar sondai-aq basqa öŋırlerdegı özektı jaittardy şeşuge de atsalysqysy keledı. Sonyŋ bır mysaly retınde M.Närıkbaev atyndaǧy Qazaq gumanitarlyq zaŋ universitetı studentterınıŋ Aral qalasyna qatysty jasaǧan ekologiialyq jobasyn aituǧa bolady. Enactus KazGUU baǧdarlamasy aiasynda qolǧa alynǧan būl bastama bes türlı baǧytqa arnalǧan.
Teŋız astyndaǧy aulardy alatyn aspap
– Osy jobany qolǧa alǧaly berı Aral qalasyna 7-8 ret baryp qaittyq, – dep bastady äŋgımesın Enactus KazGUU komandasynyŋ kapitany, turizm mamandyǧynyŋ 1-kurs studentı Aibek Tügelbaev. – Aralǧa eŋ bırınşı barǧanda baiqaǧan problema – su astynda qalyp qalǧan aular boldy. Balyqşylardyŋ köbısı qytaidyŋ plastik auyn qoldanady. Ol arzan bolǧanmen, sapasy naşar. Bır-ekı ret paidalanǧannan keiın auyrlyqty kötere almai sögılıp ketedı de, sol küiı su astynda qalady. Ony qaita şyǧaryp alu üşın balyqşylarda arnaiy qūral joq. Naǧyz qiyndyq balyqtar köbeietın kezde bastalady. Älgı audyŋ kesırınen keibır balyqtar sudyŋ üstıŋgı qabatyna şyǧa almaidy. Sonyŋ kesırınen balyqşylar da bıraz oljadan qaǧylady. Osyny eskere kele, bız aulardy su astynan şyǧaratyn apparat jasap şyǧardyq. Ony özımızşe «zäkır-mysyq» dep atadyq. Qūrylymy tura zäkır siiaqty: balyqşylar qaiyqpen su ortasyna şyqqan soŋ älgı aspaptyŋ bır şetıne arqan bailap, suǧa tüsıredı. Ūşyndaǧy üşkır temırlerı audy ılgen soŋ, arqan arqyly tartyp şyǧarady. Osylaişa su astyn kereksız aulardan tazartuǧa bolady.
Özımız täjıribe retınde bır ret teŋız şetıne «zäkır-
mysyǧymyzdy» tüsırıp körgen edık, ūzyndyǧy 100 metr, enı 3 metr bolatyn eskı audy tartyp şyǧardyq. Al teŋız ortasynda däl osyndai qanşa au jatqanyn eseptei berıŋız.
Trotuarǧa töseitın plastik plita
Jastar älgı eskı aulardy jinap qana qoimai, ony kädege asyrudyŋ da jolyn tauyp qoiypty. Mūny bızge KazGUU Enactus-tyŋ kelesı müşesı Didar Nyǧmetov aityp berdı:
– Eskı aulardy qaita öŋdeu arqyly odan trotuarǧa töseitın plita jasauǧa bolady. Qazırgı taŋda Adidas sekıldı alpauyt kompaniialar qoldanylǧan plastik zattardan aiaq kiım men sporttyq kiım jasap şyǧaruda. Sol sekıldı plastikten trotuarǧa arnalǧan plita şyǧaryp jürgen elder de jeterlık. Ädette bız töseitın plitalar qatty jel kezınde töŋkerılıp qalady, aiazda jarylyp ketedı, üstıne auyr salmaq tüskende şytynaidy. Al plastikten jasalǧan plitalardyŋ artyqşylyǧy sol, olar deformasiiaǧa az ūşyraidy, ystyq-suyqqa tözımdı ärı şırımeidı. Onyŋ üstıne, oǧan jūmsalar şikızat ta qoljetımdı. Qūramynyŋ basym bölıgı plastik pen qūmnan tūratyndyqtan, mūndai plitalar äldeqaida arzanǧa tüsedı.
Bügınde bız sondaǧy «Aral teŋızı» atty kommersiialyq emes ūiymmen bırıgıp, osyndai plitalardy daiyndaityn şaǧyn seh aşudy közdep jürmız. Eger ol aşylar bolsa, araldyqtar qoqysqa tastaityn plastik būiymdaryn endı sonda ötkızıp, qaitarymyna aqşa ala alady. Iаǧni bır oqpen ekı qoian atylady: qala men teŋız
plastikten tazarady, būl üşın tūrǧyndar da aqşalai paida tabady.
Araldyŋ simvoldaryn bırıktırgen kädesyi
Enactus KazGUU jastarynyŋ jaŋa jobasy aiasynda Araldaǧy ekologiialyq
mäselege arnalǧan ekskliuzivtı kädesyilar şyǧaru da josparlanuda. Didardyŋ aituynşa, kädesyidyŋ basty komponentterı retınde tūz, qūm jäne qamys taŋdalyp alynypty.
– Būlardy simvol retınde jaidan-jai taŋdamadyq. Bırınşısı – Araldyŋ tūzy, ol, ädette, Aral degende bırden eske tüsetın dünie. Su tartylǧan saiyn aimaqty da qūm basyp, tūrǧyndardyŋ mazasyn alyp jatyr. Mysaly, sondaǧy Aqespe degen auyl qūm köşuınıŋ kesırınen ekı ret ornynan jyljypty. Al nege qamysty aldyq degen sūraqqa jauap retınde mynany aitqymyz keledı. Aralda qamys qaulap ketken jerler köp. Qamys ösken tūs taza bolmaidy, öitkenı ol sudyŋ özın-özı tolqynmen ne aǧyspen tazalauyna kedergı keltıredı. Al suy taza emes jerge balyqtyŋ da barmaityny anyq. Osy üş qospany kışkentai bankaǧa salyp, syrtyna #SaveAral degen heştegtı jazamyz. Būl – bärınen būryn, şeteldıkterdıŋ nazaryn audartu üşın jasalǧan marketingtık täsıl. Iаǧni olar osy heşteg boiynşa ızdeu arqyly i
nternetten Aralǧa qatysty köbırek mälımettı taba alady. «Aral teŋızı» ūiymynyŋ direktory Ainakül Baimahanova jylyna şamamen 800-dei şeteldık turistıŋ tartylǧan teŋızdı köru üşın arnaiy keletının aitqan edı. Osyndai kädesyilardyŋ kömegımen bız olardyŋ qyzyǧuşylyqtaryn odan ärı arttyratynymyz dausyz, bälkım, būl şeteldık taraptan qandai da bır tiımdı ūsynysqa da jol aşar, – deidı ol.
Kädesyilardy Araldaǧy mümkındıgı şekteulı jandardyŋ özı jasaidy. Qazırgı taŋda jastar Nūr-Sūltan qalasynyŋ äuejaiy jäne bırqatar jelılık dükenmen kelıssözder jürgızude.
Bannerden tıgılgen fartuk
Jobanyŋ kelesı baǧyty eko-fartukterge qatysty.
– Araldyqtardyŋ negızgı azyǧy balyq şaruaşylyǧy bolǧandyqtan, mūnda osy salaǧa arnalǧan kışıgırım fabrikalar öte köp, şamamen 20-dan asady. Ondaǧy jūmysşylarǧa qajet eŋ basty qūraldardyŋ bırı – fartuk. Araldyqtar fartukterdı Reseiden aldyrtady eken, öitkenı otandyq fartukterdıŋ baǧasy joǧary. Osy mäselenı estıgen soŋ bız Nūr-Sūltan qalasyndaǧy «Analar üiı» mekemesındegı qyz-kelınşektermen keŋesıp, eko-fartukter tıgudı bastadyq. «Eko» dep otyrǧanymyzdyŋ sebebı, būl fartukter bannerden jasalady. Elordada ıs-şaralardyŋ jiı ötetının bılemız. Olarǧa daiyndalǧan bannerler ıs-şara aiaqtalǧan soŋ kereksız bolyp, qoqysqa laqtyrylady. Bız sol bannerlerdıŋ bärın tūraqty türde jinap, odan fartukter tıktırıp, araldyqtarǧa tömen baǧamen jetkızıp bermekşımız. Osylaişa, bırınşıden, jaramsyz bannerlerdı kädege jaratsaq, ekınşıden, araldyqtardy da arzan baǧadaǧy sapaly önımmen jabdyqtaimyz, üşınşıden, «Analar üiındegı» qyz-kelınşekterdıŋ de qosymşa ıspen ainalysyp, tabys tabuyna mümkındık beremız.
Bannerler su ötkızbeitın materialdan jasalatyndyqtan, bannerden tıgılgen fartukter de balyq fabrikasynda qoldanuǧa öte yŋǧaily. Ol sudan qorǧap qana qoimai, jūmysşyny balyqtyŋ jaǧymsyz iısınen de saqtaidy. Osyǧan deiın 256 fartukty Aralǧa jönelttık. Aldaǧy uaqytta logistika mäselesın oŋtailandyrsaq, şikızatty osy jaqtan jıberıp, ondaǧy qyz-kelınşekter özderı tıgetındei de jaǧdaidy jasaǧymyz keledı, – deidı Aibek.
Qamys pen qaǧazdan jasalǧan eko-otyn
Araldyq resurstardy paidalanyp eko-otyn jasauǧa da bolady eken.
– Qamys köp ekenın bılgen soŋ, sony azaitudyŋ, bır jaǧynan qajetke jaratudyŋ jolyn oilastyra bastadyq. Briket ideiasy osylai paida boldy, – dep jymidy jastar.
Onyŋ jasalu tehnologiiasy mynadai: qamys, quraǧan japyraq, qaǧaz qaldyqtary jäne joŋqany aralastyryp, 60:40 qatynasyndai mölşerde üstıne su qūiady. Odan soŋ būrǧynyŋ kömegımen bärın jaqsylap aralastyrady da, gidravlikalyq press arqyly üstınen janşyp, suyn şyǧarady. Bır täulıktıŋ ışınde otyn tolyqtai keuıp, otqa saluǧa jaramdy bolady.
Būl ädıs arqyly araldyqtar ärı sudy qamystan tazartuǧa atsalysady, ärı özıne tegın otyn jasaidy. Aral tūrǧyndarynyŋ älı tügeldei tabiǧi gazben qamtyla qoimaǧanyn eskersek, būl da känıgı paida.
Aldaǧy şılde aiynda Aral qalasy käsıpkerlerınıŋ sezı ötedı. Enactus KazGUU jastary osy jiynǧa ädeiı baryp, joǧarydaǧy jobalary boiynşa investorlar tartuǧa tyryspaq. Mūnymen qosa, olar kraunfanding platformalary arqyly da qarjy jinaudy közdep otyr. Onda ärbır qazaqstandyqtyŋ (tıptı şeteldıktıŋ de) Aral taǧdyryn säl de bolsa jaqsartuǧa tıkelei üles qosu mümkındıgı de keŋeier edı.
