Qyryq jyldan astam uaqyt qazaq dalasyn ulaǧan Semei iadrolyq poligonyndaǧy jarylystardan jarty million adam zardap şektı. Poligon jabylǧannan keiın radiasiialyq aumaqta tūrǧan jäne tūryp jatqan azamattarǧa bırjolǧy ötemaqy belgılendı. Osynyŋ jaiyn Astana qalasy Jūmyspen qamtu jäne äleumettık baǧdarlamalar basqarmasy basşysynyŋ mındetın atqaruşy Läzzat Äbuova tüsındıredı.
– Ötemaqy belgıleudıŋ zaŋdyq tetıkterı qandai?
– Semei iadrolyq poligony Elbasy Jarlyǧymen 1991 jyldyŋ 29 tamyzynda jabylǧany belgılı. Sodan 1992 jyldyŋ 18 jeltoqsanynda «Semei iadrolyq synaq poligonyndaǧy iadrolyq synaqtardyŋ saldarynan zardap şekken azamattardy äleumettık qorǧau turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋy şyqty. Onyŋ 12-babynda ötemaqy turaly aitylady.
– Ötemaqy mölşerıne naqtyraq toqtalsaŋyz.
– Radiasiialyq qauıptı aimaqtardyŋ özı – tötenşe, eŋ joǧary, joǧary, eŋ tömengısı bolyp bölınedı. Sonymen bırge jeŋıldıktı äleumettık-ekonomikalyq märtebesı bar aimaq boiynşa ötemaqy tölenedı. Sondai-aq, ötemaqy mölşerıne belgılı bır jyldar kezeŋı de äser etedı. Aita keteiık, ärbır jyl üşın tölenetın ailyq eseptık körsetkıştıŋ mölşerı bar. Mäselen, tötenşe radiasiialyq qauıptı aimaqta 1949-1965 jyldar kezeŋınde tūrǧandarǧa ärbır jyl üşın 5,23 ailyq eseptık körsetkış jäne 1965-1990 jyldar kezeŋınde tūrǧandarǧa ärbır jyl üşın 1,05 ailyq eseptık körsetkış mölşerınde tölenedı.
Osylai tüsındıre bersek, eŋ joǧary radiasiialyq qauıptı aimaqta1949-1965 jyldary tūrǧandarǧa 2,62 AEK, al, 1966-1990 jyldar üşın 1,05 AEK berıledı. Joǧarysyna 1949-1965 jyldarǧa 1,57 AEK, 1966-1990 jyldar boiynşa 0,79 AEK tölenedı. Eŋ tömengısıne 1949-1965 jyldar üşın 1,05 AEK jäne 1966-1990 jyldarǧa 0,52 AEK mölşerı qarastyrylǧan. Jeŋıldıktı äleumettık-ekonomikalyq märtebesı bar aimaq boiynşa 1949-1990 jyldarǧa 0,26 ailyq eseptık körsetkış mölşerınde bırjolǧy ötemaqy tölenedı.
– Poligonnan zardap şekkender taǧy qandai qūqyqtarǧa ie?
– Bız keltırgen Zaŋnyŋ 13-babyna säikes olar zeinetaqyǧa qosymşa aqy jäne qosymşa eŋbekaqy aluyna bolady. Sonymen bırge poligon aimaǧynda tūryp jatqandar jyl saiyn aqysy tölenetın qosymşa demalys aluǧa qūqyly.
Bızge jiı sūraq berıp jatatyndyqtan, mynany da tüsındıre keteiık. Semei iadrolyq poligonynan zardap şekkender bas qalamyzdyŋ qoǧamdyq kölıkterınde tegın jüre almaidy. Astana qalasy mäslihaty mūndai şeşım şyǧarǧanyna tört jylǧa juyqtady.
Amanǧali ŞMİTŪLY
